Израел

Од некои историско-културни причини се смета за дел и од Европа. Се граничи со Либан и Сирија на север, Јордан на исток и Египет на југ. Излегува на Средоземно, Црвено и Мртво Море. Главен град е Ерусалим. Други градови: Тел Авив (тука се повеќето амбасади), Ако, Бершева, Еилат, Назарет, Тиберија и Хаифа.

Држава Израел מְדִינַת יִשְׂרָאֵל (хебрејски)
Знаме Грб
Химна: "Хатиква" „Надеж“
Главен град		Ерусалим 31°47′N 35°13′E / 31.783° СГШ; 35.217° ИГД / 31.783; 35.217
Најголем град		гл. град
Службен јазик		хебрејски
Народности (2023)		76.9% Евреи 23.1% Арапи
Демоним		Израелци (Израелец/Израелка)
Уредување		Унитарна парламентарна република
•	Претседател	Јицак Херцог
•	Премиер	Бенјамин Нетанјаху
Законодавство		Кнесет
Независност		од Мандат Палестина
•	Објавена	14 мај 1948
•	Призната	1 мај 1949
Површина
•	Вкупна	20,770 / 22,072 (153-та) км2
•	Вода (%)	2.12 (440 km2 / 170 mi2)
Население
•	проценка за 2023 г.	9,822,080 (93-та)
•	Густина	445.63 жит/км2 (29-та)
БДП (ПКМ)		проценка за 2023 г.
•	Вкупен	$537.140 милијарди (47-ма)
•	По жител	$54,771 (30-та)
БДП (номинален)		проценка за 2023 г.
•	Вкупно	$521.688 милијарди  (29-та)
•	По жител	$53,195 (18-та)
Џиниев коеф. (2018)		34.8 среден
ИЧР (2023)		▲ 0.929 многу висок · 19та
Валута		Шекел (₪‎) (ILS)
Часовен појас		ИСВ (UTC+2)
•	(ЛСВ)	ИЛВ (UTC+3)
Датумски формат		dd-mm-yyyy (нова ера)
Се вози на		десно
НДД		.il
Повик. бр.		+972

Термионот Израел, низ историјата, се користел како заедничко име за Земјата на Израел и на еврејскиот народ. Денешниот назив на земјата е Ерец Јисраел или Мединат Јисраел (Земјата на Израел и Државата Израел), а со тоа се отфрлиле имињата Зион и Јудеја. Во раните години на својата независност, властите на Израел го избрале терминот Израелци за назив со кој ќе се нарекуваат граѓаните на државата.

Среден век

Во 634–641 година Праведниот Калифат го освоил Левантот. Во наредните шест векови контролата врз регионот ја преземале Омејадскиот, Абасидскиот, Фатимидскиот Калифат, а последователно и Селџуците и Ајубидите. Бројноста на населението драстично се намалила во текот на следните векови, и тоа според некои проценки од 1 милион за време на римскиот и византискиот период до околу 300,000 во раниот османлиски период. Заедно со падот на населението, имало и постојан процес на арабизација и исламизација предизвикан од немуслиманската емиграција, муслиманската имиграција и локалното преобратување во ислам. Кон крајот на 11ти век се одвивале и Крстоносните војни, папски одобрени упади на христијанските крстоносци со намера да го ослободат Ерусалим и Светата земја од муслиманската контрола и да основаат крстоносни држави. Ајубидите ги потиснале крстоносците пред целосно обновување на муслиманската власт од страна на Мамлучките султани од Египет во 1291 година.

Појава на ционизмот

 

Првиот бран на современата еврејска миграција во османлиска Палестина, познат како Прв алија, започнал во 1881, како што Евреите бегале од погромите во Источна Европа. Иако ционистичкото движење веќе постоело во пракса, австроунгарскиот новинар Теодор Херцл е заслужен за основањето на политичкиот ционизам, движење чија цел била создавање на еврејска држава во Израел, со што се нудело решение на т.н. еврејско прашање. Во 1896, Херцл ја објавил Der Judenstaat (Еврејската држава), нудејќи ја својата визија за идната еврејска држава; следната година тој претседавал со Првиот ционистички конгрес во Базел, Швајцарија. Вториот алија (1904–14) започнал после Кишињевскиот погром; околу 40,000 Евреи се населиле во Палестина, иако околу половината од нив на крајот ја напуштиле. И првиот и вториот бран на мигранти главно го сочинувале ортодоксни Евреи, иако при Вториот алија мигрирале и некои социјалистички групи кои го формирале движењето кибуц. Иако имигрантите при Вториот алија во голема мера се обидувале да создаваат земјоделски комуни, во овој период бил основан и Тел Авив како прв планиран еврејски град во 1909. Во овој период биле формирани и првите еврејски вооружени милиции, од кои првата Бар-Гиора, била основана во 1907. Две години подоцна како нејзина замена била формирана поголемата организација, Хашомер.

Британски мандат

По завршувањето на Првата светска војна Велика Британија го презема управувањето на Палестина од Османлиската империја.

Историја по 1948 година

 

По одлуката на Обединетите Нации за поделба на Палестина на арапска и на еврејска држава (29 ноември 1947), Еврејскиот национален совет на 14 мај 1948 година го прогласува формирањето на Државата Израел, како држава на Евреите. Арапска Палестина никогаш не беше основана. На 15 мај Египет, Ирак, Јордан, Либан, Саудиска Арабија и Сирија го нападнаа Израел, со што почна периодот (сè уште во тек) на војни и немирни периоди меѓу нив. Како последица на Првата арапско-израелска војна, Израел е формиран на 78% од територијата на тогашната Британска мандатна територија Палестина.

По оваа војна Израел влегува во воени конфликти со соседните арапски држави уште пет пати: при Суецката криза од 1956, Шестдневната војна од 1967, Војната на исцрпување во 1969, Јомкипурската војна од 1973 и при инвазијата врз Либан во 1982 година. Во 1987 Палестинците ја започнуваат својата прва интифада, а во 2000 година својата втора интифада против Израел. Во 2006 година, по нападот на милитантната група Хизболах на израелска територија, Израел го нападна Либан со што започна Втората израелско-либанска војна.

По национализацијата на Суецкиот Канал од страна на Египет и забраната за пловидба на израелски бродови, Израел (во содејство со Велика Британија и Франција), во октомври 1956 година, го нападна Египет. Воената акција беше запрена под притисок на ОН и САД.

Во 1967 година Израел го нападна Египет, а истовремено, Јордан и Сирија го напаѓаат Израел. За шест денови, Израел ги окупираше Голанската Висорамнина (во Сирија), Западниот Брег (во Јордан) и Синајскиот Полуостров (во Египет) и ја блокираше пловидбата низ Суецкиот Канал. Израел ја зголеми својата територија 200%.

 

Четвртата војна меѓу соседите избувна во 1973 година, кога египетските сили го ослободија Каналот и навлегоа на Синај, но почетните успеси не беа доволни и тие беа присилени на повлекување. Првпат Израел претрпе големи воени загуби. Драматичен пресврт се случи во 1977 година, кога египетскиот претседател Анвар ел Садат и израелскиот премиер Менахем Бегин ги почнаа мировните преговори и се обидоа да внесат нова клима во регионот.

Израел се повлече (1982) од Синајскиот Полуостров, но набрзо завојува со Либан, каде што – наводно – биле базите на Палестинската ослободителна организација (ПЛО). Во 1987 година ПЛО ја почна низата напади, востанички дејства и безредија (познати како Интифада) низ Израел, на што израелските сили секогаш реагираа со вооружени акции. Во 1989 година водачот на ПЛО Јасер Арафат објави дека Палестинците му го признаваат правото на Израел да постои. Во 1994 година Јордан и Израел потпишаа мировен договор, а во 1996 година се одржаа избори за Палестинскиот совет (претседател: Јасер Арафат) што се сметаше за чекор кон создавање палестинска држава на 6.220 км² – во Појасот Газа и на Западниот Брег. Преговорите меѓу Палестинците и Израел почнаа во 1997 година, но ниедна страна не им даде првокласно значење, можеби и поради сè позачестените самоубиствени бомбашки акции на членовите на радикалните палестински струи, кои доведоа до обновување на недовербата и до повторно затегната ситуација. Мировните преговори (2000) меѓу Јасер Арафат и израелскиот премиер Ехуд Барак (во САД) не ги донесоа посакуваните резултати. Во основа, нерешените прашања и натаму доминираат во нестабилната ситуација во тој дел на Југозападна Азија.

 

Израел е поделен на 6 окрузи (хеб. מחוזות, „мехозот“, едн. „махоз“) со 15 подокрузи (נפות, „нафот“, едн. „нафа“). Секој подокруг потоа се дели на природни региони (вкупно 50).

Податоците се преземени од Централната служба за статистика на Израел, и затоа ги опфаќаат сите места под израелска цивилна власт, вклучувајќи ги теритоториите окупирани од Израел. Таков пример е подокругот Голан и неговите четири природни региони кои не се признаени од Обединетите Нации и меѓународната заедница како израелски територии. Наведеното население на Ерусалимскиот округ ги вклучува и жителите на Источен Ерусалим, чие припојување кон Израел исто така нема меѓународна поддршка. Единствено невбројани остануваат жителите на округот Јудеја и Самарија, бидејќи Израел не ја наметнува својата цивилна власт во тој дел од Западниот Брег.

Етнички состав: Евреи (околу 81%), 20% Палестинци (Израелски Арапи) и други нееврејски заедници. Вероисповед: јудејци 81%, муслимани (сунити) 14%, христијани. Писменост: 95%. Јазици: хебрејски (официјален), арапски, англиски.

Јазик

Единствен официјален јазик во Израел е хебрејскиот. До 2018 година, арапскиот бил еден од двата официјални јазици; а во 2018 неговиот статус бил намален. Хебрејсккиот е примарниот јазик во државата и се зборува секојдневно од мнозинството од населението. Арапскиот се зборува од страна на арапскиото малцинство, а хебрејскиот се изучува и во арапските училишта.

Како држава на имигранти, на улиците на Израел може да се чујат многу јазици. Поради масовната имиграција од поранешниот Советски Сојуз и Етиопија (околу 130,000 етиописки Евреи живеат во Израел), рускиот и амхарскиот јазик се широко застапени. Повеќе од еден милион имигранти кои зборувале руски пристигнале во Израел од пост-Советските држави во периодот помеѓу 1990 и 2004. Францускиот јазик го зборуваат околу 700,000 Израелци, главно со потекло од Франција и Северна Африка. Англискиот бил официјален за време на британскиот мандат; но го изгубил тој статус по воспоставувањето на Израел, но задржал улога слична на официјален јазик, бидејќи може да се забележи на сообраќајни знаци и на официјални документи. Многу Израелци добро комуницираат на англиски, бидејќи многу телевизиски програми се емитуваат на англиски со превод, а јазикот се изучува уште од раните одделенија во основното образование. Покрај тоа, израелските универзитети нудат курсеви на англиски јазик за различни предмети.

Религија

Израел сочинува голем дел од Светата земја, регион од големо значење за сите аврамски религии, како што се јудаизам, христијанство, ислам, самарјанизам, друзизам и бахаизам.

Религиската припадност на израелските Евреи варира: според истражување од 2016 направено од Pew Research, 49% се идентификувале како Хилони (секуларни), 29% како Масорти (традиционални), 13% како Дати (религиозни) и 9% како Хареди (ултра ортодоксни). Се очекува дека до 2028 година 20% од еврејското население во Израел да бидат Хареди.

 

Географија
на Израел

• п
• р
• у

Галилеја

Крајбрежна
рамнина

Јудејски
Планини

Јорданска
долина

Негев

Средоземно Море

Галилејско Ез.

Мртво
Море

Ејлатски
Залив

Западен
Брег

Појас
Газа

Либан

Сирија

Јордан

Египет

Постои низина по должината на средоземниот брег која кон внатрешноста преминува во ридско-планински предели (највисок врв Мерон, 1.208 m), а потоа кон исток се спушта во долината на реката Јордан и депресијата на Мртвото Море (-396 m; според најновите мерења -416 m), најниската сувоземна точка на Земјата. Во јужниот дел е пустината Негев, која зафаќа речиси половина од државната територија. Хидрографија: реки – Јордан (делумно гранична со Сирија и Јордан) и Кишон; езера – Галилејско и Мртво Море. Клима: средоземна во приморјето, на исток планинска, во долината на Јордан сува суптропска и пустинска во Негев.

 

Израел е развиена индустриско-аграрна земја со природни богатства во кои доминираат фосфати, сол, магнезиум, железо и бром, со мали резерви на нафта и природен гас. Главни индустриски гранки се металургијата, производството на машини, автомобили, авиони, бродови и оружје, потоа хемиската, фармацевтската, електронската, прехранбената и индустријата за широка потрошувачка. Постојат околу 750 објекти за обработка на дијаманти (над 50% од светското производство). Земјоделството обезбедува околу 75% од прехранбените потреби на населението. Изградени се и се градат цели мрежи на водни акумулации, каптажи и канали, вклучувајќи ги и пустинските области каде што е овозможено одгледување на суптропски култури. Сите видови сообраќајни врски се на висок степен на развиеност. Парична единица: нов израелски шекел.

Првите литературни пројави во Израел од 1948 година беа определбите и творештвото на писателите дојдени од Европа, кои пишуваа главно на јидиш и ладино, нешто подоцна и на обновениот хебрејски јазик. Логично дека и темите и атмосферата во европските земји беше пренесена во делата на еврејските/израелските творци. Дури при крајот на XX век, израелската литература позначајно се свртува кон ’сопствените‘ современи теми од автори веќе родени во Израел. Напоредно, музичкото творештво, како и секое друго уметничко создавање, помина сличен пат, под влијание на европските уметнички текови. Сепак, во повеќето творечки изрази секогаш беше присутна и врската со корените никнати милениуми наназад, третирани на современ начин во една синтеза специфична за творештвото на израелските уметници. Првите универзитети биле отворени во Хаифа (1912) и во Ерусалим (1918).

Книжевност

 

Израелската книжевност главно се состои од поезија и проза на хебрејски јазик, создадена во периодот од средината на 19 век. Само мал број дела се преведени и објавени на други јазици. Според израелскиот закон сите печатени дела имаат два примероци депоновани во Националната библиотека и Хебрејскиот универзитет во Ерусалим. Во 2001 година законот бил изменет и проширен на аудио и видео-снимки и други непечатени медиуми. Во 2006 година околу 85 % пренесени во библиотеката биле на хебрејски јазик.

Хебрејска недела на книгата се одржува ширум земјата секој јуни. Целата држава станува саем на книги на кој учествуваат многу познати автори, се организираат јавни читања... Во текот на оваа недела се доделува книжевната награда Сапир.

Во 1966 година, Нобеловата награда за книжевност му била доделена на Израелецот Шмуел Јосиф Агнон и Германката со еврејско потекло Нели Закс. Некои од најпознатите поети се Yehuda Amichai, Nathan Alterman и Rachel Bluwstein. Меѓународна препознатливост стекнале Амос Оз и Давид Гросман.

Израел исто така бил дом на познати палестински книжевници. Emile Habibi со романот The Secret Life of Saeed the Pessoptimist ја освоил израелската награда за арапска книжевност. Mahmoud Darwish, кого го нарекуваат и палестински национален поет, е роден на север на Израел, но живеел во прогонство по неговото пристапување на Палестинската ослободителна организација.

Театар и филм

Девет израелски филмови биле номинирани за наградата Оскар во категоријата Најдобар странски филм. Најголем успех имал филмот Ајми, кој се пласирал на трето место.

Негувајќи ја театарската традиција на театарот јидиш ширум Источна Европа, Израел го продолжил развојот на еврејската театарска сцена. Театарот Хабима во Тел Авив бил основан во 1918 година и се смета за најстара театарска група во земјата.

Покрај еврејските автори, значајни успеси имале и муслиманските творци. Многубројни дела со контроверзна тематика која се занимава со израелските судири и статусот на Палестина привлекле внимание на публиката. Филмот „Џенин, Џенин“ од 2002 година на авторот Мухамед Бакри кој е заснован на израелската воена акција во градот Џенин (Западен Брег), ја добил наградата за најдобар филм на Картагинскиот меѓународен фестивал, и покрај тоа што израелските критичари го прозвале заради искривено претставување на случката. Филмската приказна од 2008 година за насилство и дискриминација во мешаната еврејско-арапска населба близу Тел Авив, раскажана во филмот Ајми била многу забележителна на Канскиот филмски фестивал. Жирито му доделил посебна пофалница на режисерскиот палестинско-еврејски пар. Сириска невеста која ја следи приказната на Друзите на Голанската Висорамнина добила неколку значајни филмски награди.^{[се бара извор]}

• „Песната на Израел“ (Israel's Song) - песна на американската рок-група „Билт ту спил“ (Built to Spill) од 1995 година.
• „Израел“ (Israel) – џез-композиција на Џони Каризи (Johnny Carisi) од 1949 година.

• Географија на Израел
• Историја на Израел