Albania

Védde l'alfabêto fonètico internaçionâle." class="duhoc-lij IPA">[ʃcipəˈɾi(a)]), conosciûa ofiçialménte cómme Repùbrica de Albanîa (Republika e Shqipërisë in albanéize, prononçiòu [ɾɛpuˈblika ɛ ʃcipəˈɾisə]), a l'é 'n pàize de l'Eoröpa sùd-òrientâle.

ZE	Quésta pàgina a l'é scrîta in léngoa zenéize A Grafîa adeuviâ a l'é quélla de l'Académia Ligùstica do Brénno

Albanîa
Ti Shqipëri më jep nder, më jep emrin shqipëtar Tîe, Albanîa, ti me dæ onô, ti me dæ o nómme albanéize
Dæti aministratîvi
Nómme conplêto	Repùbrica de Albanîa
Nómme ofiçiâ	Republika e Shqipërisë
Léngoe ofiçiæ	albanéize
Capitâle	Tirana  (557.422 ab. / 2011)
Polìtica
Fórma de govèrno	Repùbrica parlamentâre
Càppo de Stâto	Ilir Meta
Prìmmo minìstro	Edi Rama
Indipendénsa	28 novénbre 1912 da l'inpêro òtomàn
Proclamaçión	29 arv 1991
Intrâ inte l'ONU	14 dexénbre 1955
Superfìcce
Totâle	28.748 km² (139º)
% de ægoe	4,7%
Popolaçión
Totâle	2.942.000 ab. (2021 stimma) (139º)
Denscitæ	97 ab./km² (63º)
Nómme di abitànti	Template:AggNaz/Albanîa
Giögrafîa
Continénte	Eoröpa
Fûzo oràrio	UTC+1 UTC+2 con l'ôa legâle
Economîa
Valûta	Lek
PIL (nominâle)	15 100 milioìn de $ (2018 stìmma) (125º)
PIL pro capite (nominâle)	4,146 $ (2017) (97º)
PIL (PPA)	25 930 milioìn de $ (2016) (117º)
PIL pro capite (PPA)	12,472 $ (2020) (95º)
ISU (2020)	0,795 (âto) (69º)
Consùmmo energético	0,21 kWh/ab. anno
Vàrie
Codici ISO 3166	AL, ALB, 008
TLD	.al
Prefìsso tel.	+355
Sigla autom.	AL
Inno naçionâ	Rreth flamurit të përbashkuar Unîi d'in gîo a-a bandêa
Fèsta naçionâ	28 novénbre
Evoluçión stòrica
Stâto precedénte	Albanîa

L'Albanîa a l'é afaciâ, a ponénte, in sciô Mâ Mediterànio e, in particolâ, in sciô Mâ Iònio e in sce l'Adriàtico. A confìnn-a co-o Montenéigro a nòrd-òvest, co-o Kosovo a nòrd-èst, co-a Maçedònia do Nòrd a levànte e co-a Grêcia a sùd. A sò capitâle, e çitæ ciù grànde da naçión ascì, a l'é Tirana, segoîa da Duràsso, Valónn-a e Scódra.

A naçión a l'é asæ variàbile da-o pónto de vìsta climàtico, geològico, idrològico e morfològico, scibén che a sò àrea a l'é de sôlo 28.748 km². I sò paizàggi són asæ despægi fra de lô, anàndo da-e cadénn-e di mónti de Àrpi Albanéixi, do Korab, do Skanderbeg, do Pìndo e di Ceràoni scìnn-a-e câde còste in scî mâ Adriàtico e Iònio.

O teritöio albanéize, co-o pasâ di sécoli, o l'é stæto òcupòu da numerôze civiltæ cómme i Illìri, i Trâchi, i Grêghi, i Români, i Bizantìn, i Véneti e i Òtomoén. I albanéixi àn creòu 'n prìmmo stâto indipendénte, o Prinçipâto de Arbër, into sécolo XII. Tra i sécoli XIII e XIV se són formæ i doî stâti do Régno de Albanîa e do Prinçipâto de Albanîa. Prìmma da conquìsta òtomànn-a into sécolo XV, pe tànto ténpo a rexisténsa albanéize goidâ da-o Skanderbeg baténdo i invasoî ciù vòtte e goagnàndo l'amiraçión de l'Eoröpa intrêga. L'Albanîa a l'é dónca restâ pe squæxi çìnque sécoli sótt'a-o contròllo di tùrchi, perîodo into quæ numerôxi albanéixi, dîti Arnaut, àn servîo l'inpêro cómme ofiçiæ de âto gràddo, spécce in Egìtto e inti Balcâni Meridionâli. Tra i sécoli XVIII e XIX 'n grànde svilùppo colturâle, largaménte atriboîo a-i albanéixi ch'avéivan incomensòu a métte insémme e sò fòrse spiritoâli e inteletoâli, o l'à portòu a-o coscì dîto Rinasciménto Albanéize.

Depoî a batòsta di òtomoén inte goære balcàniche, o modèrno stâto naçionâle de l'Albanîa o l'à diciaròu a sò indipendénsa into 1912. Into sécolo XX o régno albanéize o l'é stæto invâzo da l'Itàlia, sótt'a-a quæ a l'é stæta costitoîa a coscì dîta "Grànde Albanîa", finîa co-o creaçión de 'n protetorâto in càppo a-a Germanîa nazìsta. Depoî a Segónda Goæra Mondiâle, l'Enver Hoxha o l'à creòu a Repùbrica Popolâre Socialìsta de Albanîa, modelâ in sciâ bâze da dotrìnn-a polìtica de l'Hoxhaìsmo. Co-a chéita di regìmmi comunìsti inte l'ànno 1991 a mæxima sòrte a l'é tocâ a quéllo albanéize ascì, co-a creaçión da modèrna Repùbrica de Albanîa.

L'Albanîa a l'é repùbrica parlamentâre, costituçionâle e unitâia e 'n pàize in vîa de svilùppo co-în'economîa a rédito médio-âto, incentrâ in sciô setô di servìççi e da manifatûa ascì. A l'à atraversòu 'n procèsso de tranxiçión aprêuvo a-a chéita do regìmme comunìsta into 1990, pasàndo da 'n'economîa pianificâ a unn-a de mercòu. A naçión a garantìsce l'ascisténsa sanitâia universâle e l'educaçión primâia e secondâia de bàdda a tùtti i sò çitadìn.

L'Albanîa a l'é 'n ménbro de Naçioìn Unîe, da Bànca Mondiâle, do Conséggio d'Eoröpa, de l'UNESCO, da NATO, da WTO, de l'OSCE e de l'OIC. A partî da-o 2014 a l'é 'n pàize candidòu a l'intrâ inte l'Unión Eoropêa ascì. A l'é un di ménbri fondatoî da Comunitæ de l'Energîa, da BSEC e de l'Unión pe-o Mediterànio.

• (EN) Tajar Zavalani, History of Albania, Createspace Independent Pub, 2015, ISBN 1-507-59567-0.
• (EN) Fred C. Abrahams, Modern Albania: From Dictatorship to Democracy in Europe, NYU Press, 2016, ISBN 1-479-83809-8.

•   Wiki Commons a contêgne di files in sce Albania

• (EN) Scîto ofiçiâ, in sce albania.al. URL consultòu o 7 arvî 2022.
• (SQ, EN) Scîto ofiçiâ do prescidénte, in sce president.al. URL consultòu o 7 arvî 2022.
• (SQ, EN) Scîto ofiçiâ do govèrno, in sce kryeministria.al. URL consultòu o 7 arvî 2022.
• (SQ, EN) Scîto ofiçiâ do parlaménto, in sce parlament.al. URL consultòu o 7 arvî 2022.