San-Marino

BMSh aǵzası. San-Marino - eń áyyemgi respublikalardan biri bolıp, oǵan 301-jıl 3-sentyabrde Rim imperatorı Diokletiannıń nasraniylerge qarsı azaplarınan qashqan nasraniy tas ustası Dalmatian Marinus tárepinen tiykar salınǵan. 1253-jıldan beri mámleket basqarıw principi ózgermey kelgen. 1463-jıldan berli San-Marino aymaǵı ózgermegen. Xalqınıń etnikalıq quramı: San-Marinolar - 83%, italyanlar - 12% ti quraydı.

Xalqı — tiykarınan, sanmarinolıqlar. Rásmiy tili — italyan tili. Xalqınıń 15% ke jaqinı sırt ellerde, tiykarınan, Italiyada, sonıń menen birge, Franciya hám AQSh ta jasaydı. Qala xalqı 89,3%. Dinge sıyınıwshılar — katolikler. Iri qalaları: San-Marino, Serravalle, BargoMajore.

San-Marino Evropadaǵı áyyemgi mámleketlerden esaplanadı: tariyxı 301-jıldan baslanadı. Ráwiyatlarǵa qaraǵanda, oǵan Dalmatsiyadan qashıp kelgen xristian dinindegi taskeser Marino tiykar salǵan (keyinirek onı áwliye dep ataǵan, «san» qosımshası sonnan kelip shıqqan). Birinshi ret San-Marino Respublikası atı X ásir hújjetlerinde belgilengen. 1740-jıl Rim papası respublika ǵárezsizligin tán alǵan. Birden-bir Italiya mámleketi dúzilgennen soń (1861), San-Marino 1862-jılda Italiya menen doslıq hám tatıw qońsılaslıq tuwrısında shártnama dúzgen. 1923-jılı San-Marinoda hákimiyattı fashistler iyeledi. Ekinshi jáhán urısında San-Marino biytáreplik járiyalaǵan bolsa da, 1944-jıl 4-sentyabrde nemis fashistleri onı basıp aldı, biraq tez arada azat etildi. Urıstan keyingi jıllarda mámleket áhmiyetli xalıq aralıq turizm mákanlarınan birine aylandı. San-Marino — 1992-jıldan BMSh aǵzası. Milliy bayramı — 3-sentyabr — Respublikaǵa tiykar salınǵan kún (301).

San-Marino socialistlik partiyası, 1896-jıl dúzilgen; San-Marino xristian demokratiyalıq partiyası, 1945-jıl dúzilgen; Demokratlar partiyası, 2000-jıl dúzilgen; San-Marino kommunistlik ózgertiw partiyası; San-Marino aǵartıwshılıq demokratiyalıq partiyası, 1990-jıl tiykar salınǵan; San-Marino milliy awqamı, 2001-jıl dúzilgen. San-Marino miynetkeshleri demokratiyalıq konfederaciyası, 1957-jıl dúzilgen; San-Marino miynet konfederaciyası, 1945-jıl tiykar salınǵan.

San-Marino Titano taw janbawırında jaylasqan. Mámleket ıqlımı — orta jer teńiz ıqlımı, lekin Italiya ıqlımına salıstırǵanda ortasha. Qısta kóp qar jawadı. Ormanları azayıp ketken. Biraq efir mayǵa bay putalıq hám otlaqlar bar. Tawda jaylasqan kishi dáryalar jazda qurǵap qaladı.

San-Marino sanaatı hám ónermentshiligi ishki mútájlik hám shet el, xalıq sayaxatshılarına xizmet etiwge qánigelesken (1 jıda 3 mln. sayaxatshı kelip ketedi). Bunnan tısqarı, toqımashılıq, cement, qaǵaz, kánshilik, metall islew, ximiya, mebel, keramika, vinoshılıq, un, may islep shıǵarıw kárxanaları da bar. Ónermentshilik (estelikler, qımbat bahalı tas hám aǵash buyımları islep shıǵarıw) rawajlanǵan. Numizmatlar ushın teńgeler hám pochta markaları shiǵarıladı. Italiyanıń mashinasazlıq hám basqa firmaları, filialları bar. Awıl xalqı, tiykarınan, ǵálleshilik (biyday, mákke), júzimshilik, shárwashılıq penen shuǵıllanadı. Elektrlastırılǵan temirjol hám avtomobil jolı San-Marinonı Italiyanıń Rimin qalası hám portı menen baylanıstıradı, mámlekettiń sırtqı sawdası sol qala arqalı ámelge asırıladı. Shetten sanaat shiyki ónimi, energiya dárekleri, azıq-awqat aladı, shetke vino, mashinasazlıq hám ximiya ónimleri, suvenirler shıǵaradı. Pul birligi — Italiya lirasi.

Sayaxatshılardı San-Marinonıń gózzal tábiyat kórinisleri, Orta ásir hám Oyanıw dáwirine tiyisli arxitektura kórkem óneri eń jaqsı ǵáziyneleri ózine tartadı. Qala XVI ásirde júzege kelgen áyyemgi dáwir qorǵan diywalları menen qorshalǵan. Kóshe hám koridorlar tas teksheler menen birlesken. Tiykarǵı esteliklerge XIV-XV ásirler shirkewi, XVI ásir kaputsinlar monastrleri, XIV-XV ásirler San-Franchesko shirkewi, XIX asirde qurılǵan azatlıq maydanındaǵı húkimet sarayı kiredi. San-Marino - ilimiy, mádeniy kópshilikke arnalǵan kongress, konferenciya, simpoziumlar ótkeriletuǵın dástúriy orın.

Basıp shıǵarılatuǵın tiykarǵı gazetalar: «Argumenti» («Dáliller», aylıq gazeta), «Nuovo Titano» («Jańa Titano», 2 háptede bir ret shıǵatuǵın gazeta, 1902-jıldan), «Progresse» («Rawajlanıw», aylıq gazeta, 1944-jıldan), «San-Marino» (2 háptede bir ret shıǵatuǵın gazeta, 1948-jıldan). Milliy informaciya agentligi joq. «San-Marino RTV» radiotelevizion xızmeti (1991-jıldan) hám «Radio Titano» radio stanciyası bar.

Diywal menen qorshalǵan paytaxttaǵı qońsılas qurılǵan 1-3 qabatlı úyler taw qıyalarında terrasa payda etip jaylasqan. San-Marino qalasında XIII-XVI ásirlerge tiyisli minaralı qala diywalları (Il' Montale, XIII ásir), La Rokka (XI ásir) hám La Shesta (XV ásir) qorǵanları qaldıqları saqlanǵan. Orta ásirler hám Oyanıw dáwirine tiyisli jay hám shirkewler XVIII-XIX ásirlerde kóp ret remontlanǵanlıǵı sebepli dáslepki kórinisi ózgerip ketken. XIV-XVII ásirlerde jaratılǵan kórkem óner dóretpeleri úlgileri saqlanıp qalǵan. Tas naǵıs oyıwshılıǵı hám keramika ámeliy bezew kórkem óneriniń dástúriy túrleri bolıp tabıladı. San-Marinoda Mámleket kitapxanası, Mámleket arxivi; Mámleket muzeyi, Mámleket súwretler galereyası, Áyyemgi qurallar muzeyi bar.