Israel: Pagilian idiay Lumaud nga Asia

Ti Israel, opisial a ti Estado ti Israel (Hebreo: מְדִינַת יִשְׂרָאֵל‎, Medīnat Yisrā'el, IPA: [me̞diˈnät jisʁäˈʔe̞l] (dengngen); Arabiko: دَوْلَة إِسْرَائِيل‎, Dawlat Isrāʼīl, IPA: [dawlat ʔisraːˈʔiːl]), ket maysa a parlamentario a republika idiay Tengnga a Daya, iti igid a pantar iti Baybay Mediteraneo. Nabeddengan ti Lebanon iti amianan, ti Siria iti amianan a daya, ti Hordania ken ti West Bank iti daya, ti Ehipto ken ti Gaza Strip iti abagatan a laud, ken ti Golpo ti Aqaba idiay Baybay Nalabbasit iti abagatan, ken buklen daytoy dagiti nadumaduma a heograpiko a langlanga iti uneg iti daytoy bassit a lugar. Ti Israel ket naipalpalawag a kas maysa a Hudio ken Demokratiko nga Estado iti bukodna a Kangrunaan a Linlinteg ken isu laeng ti maymaysa a Hudio-a kaaduan nga estado.

Estado ti Israel מְדִינַת יִשְׂרָאֵל (iti Hebreo) دَوْلَة إِسْرَائِيل (iti Arabiko) Medīnat Yisrā'el Dawlat Isrāʼīl
Wagayway Kayarigan
Nailian a kanta: Hatikvah (הַתִּקְוָה; Ti Namnama)
Kapitolio ken kadakkelan a siudad	Herusalem[a] 31°47′N 35°13′E / 31.783°N 35.217°E / 31.783; 35.217
Opisial a sasao	Hebreo, Arabiko
Grupgrupo ti etniko (2011)	75.3% Hudio 20.5% Arabo 4.2% dadduma pay
Nagan dagiti umili	Israeli, Taga-Israel
Gobierno	Parlamentario a demokrasia
• Presidente	Isaac Herzog (יצחק הרצוג)
• Kangrunaan a Ministro	Yair Lapid (יאיר לפיד)
• Knesset a Tagabitla	Mickey Levy (מיקי לוי)
• Presidente ti Kangatuan a Korte	Esther Hayut (אֶסְתֵּר חַיּוּת)
Lehislatura	Knesset
Wayawaya  manipud iti Britaniko a Bilin para iti Palestina
• Panakairangarang	14 Mayo 1948
Kalawa
• Dagup	20770⁄22072 km2 (0.36333 sq mi)[1] (Maika-154)
• Danum (%)	2
Populasion
• Karkulo idi 2012	8,134,100 [2] (Maika-97)
• Senso idi 2008	7,412,200[2]
• Densidad	371/km2 (960.9/sq mi) (Maika-32)
GDP (PPP)	Karkulo idi 2011
• Dagup	$235.446 bilion (Maika-50)
• Tunggal maysa a tao	$31,005 (Maika-26)
GDP (nominal)	Karkulo idi 2011
• Dagup	$245.266 bilion (Maika-41)
• Tunggal maysa a tao	$32,298 (Maika-27)
Gini (2008)	39.2 kalalainganna · Maika-66
HDI (2013)	0.888 nangato unay · Maika-19
Kuarta	Shekel (₪‎) (ILS)
Sona ti oras	UTC+2 (IST)
• Kalgaw (DST)	UTC+3 (IDT)
Pormat ti petsa	dd/mm/yyyy (AD)
Pagmanehuan	kanawan
Kodigo ti panagtawag	972
Kodigo ti ISO 3166	IL
TLD ti internet	.il
^ Saan a mairaman / Mairaman ti Golan Heights ken Daya a Herusalem; kitaen ti baba. ^ Mairaman amin dagiti agnanayon nga agtaeng idiay Israel, ti Golan Heights ken Daya a Herusalem. Mairaman pay dagiti Israeli nga umili nga agtaeng idiay West Bank. Saan a mairaman dagiti Israeli a populasion idiay West Bank ken ti Gaza Strip.

Kalpasan ti panagampon ti maysa a resolusion babaen ti Sapasap a Gimong iti Nagkaykaysa a Pagpagilian idi 29 Nobiembre 1947 nga agitaltalek ti panakampon ken pannakaisayangkat iti Nagkaykaysa a Pagpagilian a Plano ti Panagbingay para iti Palestina, idi 14 Mayo 1948 David Ben-Gurion, ti Ehekutibo a Daulo iti Organisasion ti Sangalubongan a Sionista ken presidente ti Hudio nga Ahensia para iti Palestina, nairangarang ti pannakaibangon ti Hudio nga estado idiay Eretz Israel, a maammuanto a kas ti Estado iti Israel, ti maysa nga estado a nawaya manipud iti Britaniko a Bilin para iti Palestina. Dagiti kaarrubana nga Arabo nga estado ket nagraut ti sumaruno nga aldaw para ti panagsuporta kadagiti Palestino nga Arabo. Manipud idin ti Israel ket nakigubgubat kadagiti adu a gubgubat kadagiti kaarrubana nga Arabo nga estado, a daytoy ket nagsakup ti West Bank, Peninsula ti Sinai, Gaza Strip ken ti Golan Heights. Paset kadagityo a teritorio, a mairaman ti Day a Herusalem, ket innayon babaen ti Israel, ngem ti pagbeddengan iti kaarrubana a West Bank ket saan pay anga agnanayon a naipalpalawag. Ti Israel ket nagpirma iti tulag ti kappia a kaduna ti Ehipto ken Hordania, ngem dagiti ganetget a panagsolbar ti Israeli–Palestina a suppiatan ket saan pay a nagbanagan ti kappia.

Ti sentro ti busbos ti Israel ket ti Tel Aviv, a ti Herusalem ket isu ti kaaduan ti populasion a siudad, ken ti kapitoliona (nupay saan a mabigbigan a sangalubongan a kastoy). Ti populasion ti Israel, a kas naipalpalawag ti Tengnga nga Opisina dagiti Estadistika ti Israel, ket nakarkulo idi 2012 ti agarup a 7,859,300 a tattao, a dagitoy 5,916,200 ket Hudio. Dagiti Arabo ket mangbukel ti maikadua a kadakkelan nga etniko a grupo, a kaaduan kadagitoy ket Muslim. Adda pay dagiti basbassit a minoridad a mairaman dagiti Kristiano, Drusos, Sirkasianos ken Samaritano.

Ti Israel ket maysa a representatibo a demokrasia nga addaan iti parlamentario a sistema, panakaitutop a pannakabagi ken sangalubongan a kalintegan nga agbutos. Ti Kangrunaan a Ministro ket agserbi a kas ti daulo ti gobierno ken ti Knesset ket agserbi a kas ti maymaysa a kamara a lehislatibo a pannakabagi ti Israel. Ti Israel ket addaan iti maysa a kangatuan a panagnamnama ti biag iti lubong. Daytoy ket maysa a narang-ay a pagilian, kameng ti OECD, ken ti ekonomiana, ket naibatay iti nominal a dagup ti domestiko a produkto, ket isu idi ti maika-41 a kadakkelan iti lubong idi 2010. Ti Israel ket addaan iti kangatuan ti pagalagadan ti panagbiag idiay Tengnga a Daya.

 

 

Aglaon daytoy nga artikulo kadagiti teksto a Hebreo. No awan ti maitutop a suporta ti panangiparang, mabalin a makitam dagiti maraka-ti-salusod, dagiti kahon, wenno dadduma pay a simbolo imbes a ti letletra a Hebreo.

{{Aglaon ti teksto nga Arabiko} Kalpasan ti panakawayawaya idi 1948, ti baro a Hudio nga estado ket pormal a nanaganan ti Medinat Yisrael, wenno Estado ti Israel, kalpasan a dagiti dadduma a naidiaya a ken relihioso a nagnagan a mairaman i tEretz Israel ("ti Daga ti Israel"), Zion, ken Hudea, ket nausig ngem nalikudan. Kadagiti nasapa a lawas ti panakawayawayana, ti gobierno ket pinilina ti termino nga "Israeli" tapno mangibaga kadagiti umili ti Israel, a napormalan ti pannakaiyebkas babaen ti Ministro ti Ganganaet a Pannakibiang a ni Moshe Sharett.

Ti nagan nga Israel ket naipakasaritaan idin a naus-usar, iti sapasap ken relihioso a panagusar, tapno mangitudo ti bibliko a Pagarian ti Israel wenno ti sibubukel a Hudio a pagilian. Segun ti Hebreo a Biblia ti nagan nga "Israel" ket naited kenni patriarka Jacob (Pagalagadan Yisraʾel, Isrāʾīl; Septuagint Griego: Ἰσραήλ; "struggle with God") kalpasan ti panagballigina a nakigabbo iti anghel ti Apo. Dagiti sangapulo ket dua nga annak a lallaki ni Jacob ket nagbalin a dagiti nagngiputot kadagiti Israelita, ket nakunkuna pay a kas dagiti Sangapulo ket dua a Tribu ti Israel wenno Annak iti Israel. Ni Jacob ken dagiti annakna a lallaki ket nagtaengda idiay Canaan ngem napilitda baben ti bisin a napan idiay Ehipto para iti uppat a kaputotan aginggana kenni Moses, ti maikadua a nalatak nga apo ni Jacob, ket nangidaulo kadagiti Israelita a nagsubli idiay Canaan iti "Ipapanaw". Ti kasapaan nga arkeolohiko naga artepakto a nagibaga ti balikas nga "Israel" ket ti Merneptah Stele iti taga-ugma nga Ehipto (a napetsaan ti naladaw a maika-13 a siglo BCE).

Ti lugar ket ammo pay a kas ti Nasantuan a Daga, a daytoy ket nasantuam para iti amin a dagiti Abraham a relihion a mairaman ti Hudaismo, Kristianidad, Islam ken ti Bahá'í a Pammati. Sakbay ti 1948 a Panakairangarang ti Panakawayawaya ti Israeli, ti sibubukel a rehion ket naamammoan babaen kadagiti nadumaduma a nagnagan a mairaman ti Akin-abagatan a Siria, Siria Palestina, Pagarian iti Herusalem, Probinsia ti Iudaea, Coele-Siria, Retjenu, Canaan ken, ti naisansangayan a kas ti, Palestina.

Pannaka-antigo

Ti pakinakem ti "Daga iti Israel", a naamammoan iti Hebreo a ka ti Eretz Yisrael (wenno Eretz Yisroel), ket nangruna daytoy idin ken sagrado kadagiti Hudio a tattao manipud idi Bibliko a panawen. Segun ti Torah, ti Dios ket inkarina ti daga kadagiti tallo a Patriarka dagiti Hudio a tattao. Iti naikabatayan ti eskritura, ti paset ti panawen dagiti tallo a Patriarka ket naikabil iti nasapa a maikadua a milenio BCE, ken ti immuna a Pagarian iti Israel ket nabangon idi maika-11 a siglo BCE. Dagiti simmaruno a dagiti Israelita a pagarian ken estado ket nagballaballag a naturayan kadagiti sumaganad a ginasut a tawtawen, ken ammo dagitoy manipud kadagiti nadumaduma bibliko a nagtaudan.

Ti akin-amianan a Pagarian iti Israel, ken dagiti pay siudad a Pilistino nga estado ket natnag idi 722 BCE, ngem ti akin-abagatan a Pagarian iti Hudah ken dagiti nadumaduma a Poeniko a siudad ket nagtultuloy ti kaaddada idi ti rehion ket tinurayan babaen ti Asiria. Ti irurumsua dagiti Babilonia, ti Hudah ket dimteng pay daytoy a naparukma.

Klasiko a paset ti panawen

Ti nagsasaruno a Persiano a turay, ti rehion, ket nabingbinagy ti nagbaetan ti probinsia ti Siria-Coele ken kalpasan daytoy ti autonomo a Yehud Medinata, ket naininut idi a naparang-ay ti urbano a kagimongan, a kaaduan atinurayan babaen dagiti Hudio. Ti Griego a panagrukma ket linabsanna daytoy a rehion nga awan dagiti resistansia wenno interesado. Nainkorporado iti Ptolemaiko ken kanungpalanna dagiti Seleusida nga Imperio, ti akin-abagatan a Lebante ket kaaduan a na-helenisado, a nagitakder daytoy kadagiti irteng a nagbaetan dagiti Hudio ken dagiti Griego. Ti suppiatan ket rimtak idi 167 BCE babaen ti Macabeo a Yaalsa, a nagballigi ti panagipatakderna ti maysa a nawaya a Hasmonean a Pagarian idia Hudah, a daytoy ket napadakkel ti kaaduan ti moderno nga Israel, idi dagiti Seleusida ket nagininutda a nakapukaw ti panagtengngel ti rehion.

Ti Imperio a Romano ket rinautna ti rehion idi 63 BCE, nga immuna a nangala ti panagtengngelna iti Siria, ken idi pay panakairamanna idiay sibil a gubat ti Hasmonean. Ti panagsalisal a nagbaetan dagti kumayat ti Romano ken dagiti kumayat ti Parto a sangkatiponan idiay Hudea ket dimtengan ti panakaiturong ti panakaikabil ni Herod ti Nalatak ken ti pakaitiptipon ti Herodes a Pagarian a kas ti basalo a Hudio nga estado ti Roma. Ti panakaapday dagiti Herodes, ti Hudea, ket naipabalin a kas probinsia ti Roma, ket nagbalin daytoy a lugar ti naranggas a panagsalisal dagiti Hudio a simmupiat kadagiti Greko-Romano, a nagpatinggaan ti Hudio-Romano a Gubgubat, a nagpatinggaan daytoy ti nawatiwat a panagdadael ken panagpaty dagiti puli. Ti kaadda dagiti Hudio ti rehion ket bimmassit kalpasan ti panakapaay ti Bar Kokhba a yaalsa a sinupiatan ti Imperio a Romano idi 132 CE. NUpay kasta, adda idi ti nagtultuloy a bassit a kaada dagiti Hudio ken ti Galilea ket isu ti nagbalin a sentro relihionna. Ti Mishnah ken ti paset ti Talmud, dagiti sentro a teksto ti Hudio, ket naaramid idi ti las-ud ti maikadua aginggana ti maika-4 a sigsiglo CE idiay Tiberias ken Herusalem. Ti rehion ket kaaduan a nataengan babaen dagiti Greko-Romano idiay aplaya ken dagiti Samaritano idiay turod nga away. Ti Kristianidad ket nagininut idi a simmuksukat ti Romano a paganismo, a ti lugar a babaen ti Bisantino a turay ket napabalin iti Mitra iti Daya, a kas dagiti Palaestina Prima ken Palaestina Secunda a probinsia. Ngem idi maika-5 ken maika-6 a siglo, dagiti dramatiko a pasamak dagiti Samaritano a Yaalsa ket binalbaiwanna daytoy a daga, nga adda dagiti adu a pannakadadael kadagiti Bisantino a Kristiano keb Samaritano a kagimongan ken ti maysa a nagbanagan ti panagpabassit tipopulasion. Kalpasan ti Persiano a panagrukma ken ti saan a napaut a pannakaikabil ti Hudio a Mankomunidad idi 614 CE, ti Imperio a Bisantino ket nangikabil ti panagturayna idi 625 CE, a nagbanagan daytoy ti ad-adu pay a panakaapday ken panakadadael.

Tengnga a panawen

Idi 635 CE, ti rehion, ia mairaman ti Herusalem, ket naparukma babaen dagiti Arabo ken nabati idi a tinengtengngel dagiti Muslim para kadagiti sumaruno a 1300 a tawtawen.Ti panaktengngel ti rehion ket naiyallatiw ti nagbaetan dagiti Umayyad, Abbasids, ken dagiti Krusada ti dagup dagiti simmaruno nga innem a siglo, sakbay a naparukma babaen ti Mamluk Sultanato, idi 1260. Idi 1516, ti rehion ket rinukma babaen ti Imperio nga Otomano, ken nabati babaen ti Turko a panakaturay aginggana idi maika-20 a siglo.