Amsterdam: Prifddinas yr Iseldiroedd

Saif ar lan Afon Amstel yn nhalaith (provincie) Noord-Holland. Roedd poblogaeth Amsterdam, yn y cyfrifiad diwethaf, oddeutu 921,468 (Ionawr 2023). Mae'r ardal fetropolitanaidd tua'r 6ed mwyaf yn Ewrop, gyda phoblogaeth o tua 2.5 miliwn. Cyfeirir at Amsterdam fel "Fenis y Gogledd", a briodolir gan y nifer fawr o gamlesi a gofrestwryd fel Safle Treftadaeth y Byd gan UNESCO.

Amsterdam

Arwyddair	Heldhaftig, Vastberaden, Barmhartig
Math	dinas, man gyda statws tref, dinas fawr, dinas â phorthladd, llefydd gyda phoblogaeth dynol yn yr Iseldiroedd, cycling city, y ddinas fwyaf
Enwyd ar ôl	Afon Amstel
Poblogaeth	921,468
Sefydlwyd	1300
Pennaeth llywodraeth	Femke Halsema
Cylchfa amser	UTC+01:00, CET, UTC+2
Gefeilldref/i	Varna, Alger, Athen, Bogotá, Brasília, Istanbul, Jakarta, Kyiv, Managua, Manceinion, Montréal, Moscfa, Nicosia, Beijing, Recife, Riga, Sarajevo, Willemstad, Beira, Rio de Janeiro, Cali, Ramallah, Llundain
Daearyddiaeth
Rhan o'r canlynol	Amstelland
Sir	Amsterdam
Gwlad	Yr Iseldiroedd
Arwynebedd	219 km²
Uwch y môr	−2 metr
Gerllaw	Afon Amstel, IJ, IJmeer
Cyfesurynnau	52.3728°N 4.8936°E
Cod post	1000–1098, 1100–1109
Swydd pennaeth   y Llywodraeth	Maer Amsterdam
Pennaeth y Llywodraeth	Femke Halsema
Ffeiliau perthnasol ar Comin
[golygwch ar Wicidata]

Er mai prifddinas "brenhinol" yr Iseldiroedd yw Amsterdam, nid hi fu canolfan y llywodraeth erioed. Lleolir canolfan y llywodraeth, y senedd a thrigfan y frenhines i gyd yn ninas Den Haag. Nid yw Amsterdam yn brifddinas o'i thalaith ei hun ychwaith: prifddinas Gogledd Holland yw Haarlem.

Daw enw'r ddinas o argae Amstelle (yn Saesneg: Amstel Dam) sy'n esbonio tarddiad y ddinas; argae ar afon Amstel lle mae Sgwâr Dam wedi'i lleoli heddiw. Sefydlwyd pentref bychan yno yn ystod y 12g a ddatblygodd yn un o borthladdoedd pwysicaf y byd yn ystod yr Oes Aur Iseldireg, o ganlyniad i'w datblygiad masnachol arloesol. Yn ystod y cyfnod hwnnw, ystyriwyd y ddinas yn ganolfan flaenllaw ar gyfer masnach a deiamwntiau. Ehangodd y ddinas yn ystod y 19eg a'r 20g, wrth i gymdogaethau maesdrefi newydd gael eu sefydlu. Daliodd y teulu Van Amstel, a gofnodir mewn dogfennau o'r enw hwn er 1019, stiwardiaeth yr ardal am ganrifoedd. Yn ddiweddarach, gwasanaethodd y teulu hefyd o dan iarll yr Iseldiroedd.

Amsterdam yw canolbwynt ariannol a diwylliannol yr Iseldiroedd. Lleolir nifer o sefydliadau Iseldireg mawrion yno ac mae 7 o 500 o gwmnïau mwyaf y byd wedi'u sefydlu yn y ddinas e Philips, AkzoNobel, Booking.com, TomTom, ac ING.. Lleolir Cyfnewidfa Stoc Amsterdam, sy'n rhan o Euronext, yng nghanol y ddinas. Yn flynyddol, daw 4.2 miliwn o dwristiaid i weld atyniadau'r ddinas, sy'n cynnwys ei chamlesi hanesyddol, y Rijksmuseum, Amgueddfa Van Gogh, Tŷ Anne Frank, yr ardal golau coch a'r siopau coffi canabis.

Mae Amsterdam yng Ngorllewin yr Iseldiroedd, ond nid Amsterdam yw ei phrifddinas, ond yn hytrach Haarlem. Mae afon Amstel yn gorffen yng nghanol y ddinas ac yn cysylltu â nifer fawr o gamlesi sy'n dod i ben yn yr IJ yn y pen draw. Mae Amsterdam tua 2 fetr (6.6 troedfedd) islaw lefel y môr. Mae'r tir o'i amgylch yn wastad a cheir coedwig o waith dyn, 'Amsterdamse Bos', yn y de-orllewin. Mae Amsterdam wedi'i chysylltu â Môr y Gogledd trwy 'Gamlas Môr y Gogledd' hir.

Mae Amsterdam wedi'i threfoli'n ddwys, hy mae ganddi boblogaeth dwys, ac felly hefyd yr ardal fetropolitan o amgylch y ddinas. Mae ei harwynebedd yn 219.4 km2 (84.7 metr sgwâr), ac mae gan y ddinas briodol 4,457 o drigolion i bob km2 a 2,275 o dai i bob km2. Mae parciau a gwarchodfeydd natur yn 12% o arwynebedd tir Amsterdam.

Dŵr

Mae gan Amsterdam fwy na 100 km (60 milltir) o gamlesi, y gellir llywio'r rhan fwyaf ohonynt mewn cwch. Tair prif gamlas y ddinas yw'r Prinsengracht, Herengracht, a Keizersgracht.

Yn yr Oesoedd Canol, roedd Amsterdam wedi'i amgylchynu gan ffos fawr, o'r enw'r "Singel", sydd bellach yn ffurfio cylch mwyaf mewnol y ddinas, ac yn rhoi siâp pedol i ganol y ddinas. Ceir porthladd sy'n gwasanaethu'r ddinas hefyd. Fe'i cymharwyd â Fenis, oherwydd fod ganddi tua 90 o ynysoedd, sydd wedi'u cysylltu gan fwy na 1,200 o bontydd.

Hinsawdd

 

Mae gan Amsterdam hinsawdd gefnforol (Köppen Cfb) oherwydd ei agosrwydd at Fôr y Gogledd i'r gorllewin, gyda gwyntoedd gorllewinol cyffredinol. Tra bod y gaeafau'n cŵl a'r hafau'n gynnes, mae'r tymheredd yn amrywio o flwyddyn i flwyddyn. Weithiau ceir gaeafau oer, eira a hafau poeth a llaith.

Mae Amsterdam, yn ogystal â'r rhan fwyaf o dalaith Gogledd Holland, ym mharth Caledwch 8DA USDA. Mae rhew yn digwydd yn bennaf yn ystod cyfnodau o wyntoedd dwyreiniol neu ogledd-ddwyreiniol o gyfandir mewnol Ewrop. Hyd yn oed wedyn, oherwydd bod Amsterdam wedi'i amgylchynu ar dair ochr gan gyrff mawr o ddŵr, yn ogystal â chael effaith ynys gwres sylweddol, anaml y bydd nosweithiau'n disgyn o dan −5 °C (23 °F), tra gallai fod yn −12 °C yn hawdd. (10 °F) yn Hilversum, 25 km (16 milltir) i'r de-ddwyrain.

Mae'r hafau'n weddol gynnes gyda nifer o ddiwrnodau poeth bob mis. Y tymheredd uchaf (ar gyfartaledd) ym mis Awst yw 22.1 °C (72 °F), a dim ond ar gyfartaledd y mae 30 °C (86 °F) neu'n uwch yn cael ei fesur, gan osod Amsterdam ym Mharth Gwres AHS 2. Mae'r eithafion uchaf erioed yn amrywio o - 19.7 °C (−3.5 °F) i 36.3 °C (97.3 °F).

Mae diwrnodau â mwy nag 1 mm (0.04 mewn) o wlybaniaeth yn gyffredin, ar gyfartaledd 133 diwrnod y flwyddyn. Dyddodiad (cyfanswm glaw) cyfartalog, blynyddol Amsterdam yw 838 mm (33 mewn). Mae rhan fawr o'r dyddodiad hwn yn disgyn fel glaw ysgafn neu gawodydd byr. Mae diwrnodau cymylog a llaith yn gyffredin yn ystod misoedd oerach Hydref i Fawrth.

• Concertgebouw
• Het Houten Huys (hen dŷ)
• Palas brenhinol
• Rembrandthuis (cartref yr arlunydd Rembrandt)
• Rijksmuseum (amgueddfa)
• Tŷ Anne Frank

• Willem Janszoon, fforiwr
• Nicolaes Tulp, meddyg
• Rembrandt van Rijn, arlunydd
• Anne Frank, dyddiadurwraig
• Bobby Farrell, canwr (Boney M)
• Johan Cruijff, pêl-droedwr
• Tom Okker, chwaraewr tenis
• Dennis Bergkamp, pêl-droedwr
• Ruud Gullit, pêl-droedwr
• Joop van den Ende, dyn busnes
• Jeroen Krabbé, actor