Канада: Төньяҡ Америкала урынлашҡан дәүләт

Канада
Canada

Канада флагы Канада гербы
Милли девиз: «A Mari Usque Ad Mare»
Гимн: Канада гимны
Бойондороҡһоҙлоҡ яулауы	1 июль 1867 (ТАБ тураһында акт) 11 декабрь 1931 (Вестминстер Статуты) 17 апреля 1982 (Канада Акты) (Бөйөк Британия иленән)
Рәсми телдәр	инглиз теле, француз теле
Баш ҡала	Оттава
Иң ҙур ҡалалары	Торонто
Идара итеү формаһы	конституцион монархия
Дәүләт башлығы Генерал-губернатор Премьер-министр	Charles III Мэри Саймон Стивен Һарпер
Территория   • Барыһы   • % һыу.	2 урын 9 984 670 км² 8,62
ЭТП   • Бөтәһе (2021)   • Кеше башына	15 урын 2,027 трлн $ 53 089 $
Валюта	Канада доллары (CAD, код 124)
Интернет-домен	.ca
Телефон коды	+1
Сәғәт бүлкәте	UTC -3.5...-8

Атлантик, Тымыҡ һәм Төньяҡ Боҙло океандары менән йыуыла. Көньяҡтан һәм төньяҡ-көнбайыштан АҠШ, төньяҡ-көнсығыштан Дания (Гренландия) һәм көнсығыштан Франция (Сен-Пьер һәм Микелон) менән сиктәш. Канада менән АҠШ сиге — донъялағы иң оҙон дәүләт-ара сик.

Халыҡ һаны буйынса донъяла 37-се ил (2023 йылдың 1 февраленә 39 432 111 кеше

Канада — инглиз һәм француз телдәре федераль кимәлдә рәсми тип таналған, ике телле, мәҙәниәте күп ҡырлы, парламентар системалағы конституцион монархия иле. Канаданың иҡтисады күп тармаҡлы, тәбиғи ресурстарға һәм сауҙаға нигеҙләнгән, сәнәғәте технологик яҡтан киң үҫешкән ил.

 

Канада атамаһы kanata һүҙенән килеп сыҡҡан, ул «ултыраҡ», «ауыл» һәм «ер», «ер» тигәнде аңлата. Улар — Жак Картье Гаспела 1534 йылдың йәйендә үҙҙәренең йәйге лагерында осратҡан тәүге индеецтар (минго ҡәбиләһе телендә kanötayë' — «ауыл, ҡала» һәм онондага ҡәбиләһе телендә ganatáje — «ҡала»). 1535 йылда хәҙерге Квебек ҡалаһы ерендә йәшәүселәр, был һүҙҙе Стадакон ауылына ебәрер өсөн ҡулланған). Картье экспедициянан һуң күп тә үтмәй лаврентий ҡәбиләһе эҙһеҙ юғала. Бының сәбәптәре тураһында бер нисә гипотеза бар, шул иҫәптән европалылар индергән ауырыуҙар һәм гурондар йәки ирокез конфедерацияһы тарафынан баҫып алына, әммә уларҙың береһе лә аныҡ ҡына раҫланмаған.

Географияһы

 

Канада Төньяҡ Американың күпселек өлөшөн биләй. Ҙурлығы буйынса донъяла икенсе ил. Дөйөм майҙаны 9 984 670 км² тәшкил итә, шуларҙың 9 053 507 км² — ҡоро ерҠалып:Ciawfb. Илдең территорияһына 52 меңдән ашыу утрау инә, шуларҙың иң ҙуры — Баффин Еренең майҙаны 0,5 миллион километрҙан ашыу тәшкил итә. Илдең дөйөм майҙанының 27 проценттан ашыуы урман сигенән төньяҡтараҡ урынлашҡан. Канадала донъялағы иң төньяҡ даими кеше ултырағы Алет (Нунавут), Элсмир утрауының төньяҡ осонда, Төньяҡ полюстан 817 км алыҫлыҡта, Канада Ҡораллы Көстәре базаһы урынлашҡан.

Канада Атлантик океандан (Баффин һәм Лабрадор диңгеҙҙәре менән) көнсығыштан көнбайышта Тымыҡ океанға һәм илдең төньяғында Бофорт диңгеҙе менән Төньяҡ Боҙло океанға тиклем һуҙыла. Ил территорияһының көнсығыштан көнбайышҡа табан иң ҙур оҙонлоғо — Ньюфаундленд утрауындағы Спир мороно һәм Аляска менән Юкон сиге араһы - 5514 км, ә төньяҡтан көньяҡҡа — Элсмир утрауындағы Колумбия мороно һәм Эри күлендәге (Онтарио) Мидл утрауы араһы - 4634 км. Канаданың Арктика архипелагының яр буйын индереп, яр буйы һыҙығының оҙонлоғо 202 мең километрҙан ашыу — донъяла иң юғары күрһәткес. 2022 йылдың июненә тиклем Канаданың бер генә дәүләт (Америка Ҡушма Штаттары) менән ҡоро ер сиге була. Канада менән АҠШ араһындағы ҡоро ер сигенең дөйөм оҙонлоғо — 8891 км (шул иҫәптән Аляска менән 2475 км)Ҡалып:Ciawfb. 2022 йылдың июнендә Канада һәм Дания Арктикалағы Ганс утрауын бүлешә, шулай итеп Дания Канада менән ҡоро ер сигенә эйә булған икенсе ил була (оҙонлоғо яҡынса 1 км). Диңгеҙ буйынса Канада Франция (Сен-Пьер һәм Микелон) менән сиктәш.

Рельефы и ер аҫты байлыҡтары

 

Британ энциклопедияһына ярашлы, Канада территорияһы 6 физик-географик зонаға бүленә: Канада ҡалҡаны, эске тигеҙлектәр, Бөйөк күлдәр һәм Изге Лаврентий йылғаһы уйһыулығы, Аппалачи тауҙары, Көнбайыш Кордиллерҙар һәм Канаданың Арктика архипелагы.

Канада рельефын схематик яҡтан диаметры 5,2 мең км-ҙан ашыу булған киң депрессия тип күрһәтергә мөмкин, шулай уҡ АҠШ территорияһының бер өлөшөн биләй. Депрессияның уйһыу өлөшө диңгеҙ кимәленән 600 м юғары бейеклектәге Канада ҡалҡанын барлыҡҡа килтерә, уның иң тәрән үҙәк өлөшөндә Гудзон ҡултығы урынлашҡан. Барлыҡҡа килгән «ҡалҡандың» ситтәре көнбайышта көнсығыштағыға ҡарағанда юғарыраҡ.

Канада ҡалҡаны илдең дөйөм майҙанының яҡынса яртыһын биләй. Ул - боронғо Прекамбрия тоҡомдарынан барлыҡҡа килгән һәм һуңғы боҙлоҡ дәүерендә уңдырышлы тупраҡ ҡатламын юғалтҡан ташлы өлкә. Канада ҡалҡаны тирәләй ултырма тоҡомдарҙан торған уйһыулыҡтар. Канада ҡалҡанынан көньяҡ-көнсығышҡа табан Бөйөк күлдәр менән йәнәш һәм Изге Лаврентий йылғаһы үҙәне буйлап һуҙылған уйһыулыҡтар урынлашҡан. Былар майҙаны буйынса сағыштырмаса ҙур булмаған уйһыулыҡтар, унда халыҡ тығыҙ урынлашҡан һәм ере уңдырышлы, сәнәғәт һәм ауыл хужалығы үҫешкән.

1867 йыл — Бөйөк Британия илгә доминион статусын бирҙе.

2021 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса Канадала 36 991 981 кеше йәшәгән, был 2016 йыл менән сағыштырғанда 5,2 процентҡа артыҡ. Халыҡ һаны буйынса Канада донъяла 38-се урынды биләйҠалып:Ciawfb, һәм халыҡ тығыҙлығы (1 км²-ға яҡынса 4,2 кеше) — донъяла иң түбәндәрҙең береһе.

 

Майҙаны ҙур булыуға ҡарамаҫтан, Канада халҡының яҡынса 80 проценты АҠШ сигенән 150 км алыҫлыҡта йәшәй.

Бөгөнгө көндә Канада 10 провинция һәм 3 территорияны берләштергән федератив дәүләт.

Провинциялар

Флагы	Гербы	Провинция	Почта коды	Баш ҡала	Иң эре ҡала (халыҡ буйынса)	Конфедерацияға инеү	Халыҡ (2011)	Майҙан, ҡоро ер (км2)	Майҙан, һыу (km2)	Майҙан, тотош (km2)	Тел	Канада Парламенты: Общиналар палатаһында вәкилдәр һаны	Канада Парламенты: Сенатта вәкилдәр һаны
		Онтарио	ON	Торонтo	Торонто	1 июль, 1867	12,851,821	917,741	158,654	1,076,395	EnglishA	106	24
		Квебек	QC	Квебек ҡалаһы	Монреаль	1 июль, 1867	7,903,001	1,356,128	185,928	1,542,056	FrenchB	75	24
		Яңы Шотландия	NS	Галифакс	HalifaxC	1 июль, 1867	921,727	53,338	1,946	55,284	EnglishD	11	10
		Нью-Брансуик	NB	Фредериктон	Сент-Джон	1 июль, 1867	751,171	71,450	1,458	72,908	EnglishE FrenchE	10	10
		Манитоба	MB	Виннипег	Виннипег	15 июль, 1870	1,208,268	553,556	94,241	647,797	EnglishA,F	14	6
		Британ Колумбияһы	BC	Виктория	Ванкувер	20 июль, 1871	4,400,057	925,186	19,549	944,735	EnglishA	36	6
		Эдуард Принцы Утрауы	PE	Шарлоттаун	Шарлоттаун	1 июль, 1873	140,204	5,660	0	5,660	EnglishA	4	4
		Саскачеван	SK	Реджайна	Саскатун	1 сентябрь, 1905	1,033,381	591,670	59,366	651,036	EnglishA	14	6
		Альберта	AB	Эдмонтон	Калгари	1 сентябрь, 1905	3,645,257	642,317	19,531	661,848	EnglishA	28	6
		Ньюфаундленд һәм Лабрадор	NL	Сент-Джон	St. John’s	31 март, 1949	514,536	373,872	31,340	405,212	EnglishA	7	6
Бөтә провинциялар							&&&&&&&033369423.&&&&&033 369 423	&&&&&&&&05499918.&&&&&05 499 918	&&&&&&&&&0563013.&&&&&0563 013	&&&&&&&&06062931.&&&&&06 062 931	—	&&&&&&&&&&&&0305.&&&&&0305	&&&&&&&&&&&&0102.&&&&&0102

Иҫкәрмәләр:

A.↑  Де-факто; Француз теле лә конституция буйынса рәсми тел тип һанала
B.↑  Де-факто; Инглиз теле лә конституция буйынса рәсми тел тип һанала
C.↑  Иң эре муниципалитет
D.↑  Яңы Шотландияла билингво муниципалитеттар бик әҙ, ләкин бар
E.↑  16 раздел, Канада Конституцияһы
F.↑  Манитоба Акты

Квебек

Квебе́к (ингл. Quebec, МФА: [kwəˈbɛk] или [kəˈbɛk], франц. Québec МФА (фр.): [ke.bɛk]) — Канаданың майҙан буйынса иң эре провинция. Баш ҡала — Квебек, 735 мең кеше. Иң эре ҡала — Монреаль.

Халыҡ — 7,8 миллион кеше.

Территориялар

1. Нунавут
2. Көньяҡ-көнбайыш территориялар
3. Юкон

 

 

Канадаға Иммиграция — Канадаға халыҡтын күсеүе, иммиграция процессы.

Канада — иммигранттар иле. Канаданың юғары үсешле, этник дискриминацияһыҙ һәм конфликтһыҙ ил тип глобаль репутацияһы бар. 2006 йылда Канада 236 756 иммигрант ҡабул итте. Беренсе 10 илдәр-лидерҙар: Ҡытай (28 896), Индия (28 520), Филиппин (19 718), Пакистан (9808), АҠШ (8750), Бөйөк Британия (7324), Иран (7195), Көньяҡ Корея (5909), Колумбия (5382) һәм Шри-Ланка (4068).

Артабан Франция (4026), Марокко (4025), Румыния, Рәсәй, Алжир бара. Һәр ил 3500 иммигрант бирҙе.

1976 йылда Канадала Эммиграция Законы, 2002 — Ҡасаҡтар тураһында Закондар ҡабул ителә.

2010 йылда илдә 34 миллион кеше тормош күрә. Халыҡ үсеше — 5,6 %.

Иммиграция категориялар

Иҡтисад иммигранттар.

Ғаилә. Ҡасаҡтар . Иммигрант Канадала 1095 көн йәшәһә (3 йыл), мотлаҡ Канада гражданы булырға тейеш.

 

Рәсәйҙә Канада Илселеге  — Канаданың РФ-ла дипломатик миссияһы. Илсе: Джон Слоан (John C. Sloan). Илселек йорто Хамовникила, Староконюшенный тыҡрығында Н. И. Казаков йортонда тора. 1898 йылда мәскәй архитекторы К. К. Гиппиус (1864—1941) проекты буйынса төҙөлә, эклектика һәм модерн стиле.

• Адрес: Староконюшенный переулок, дом 23, Москва, 119002, Россия (Старый Арбат ур. янында, «Кропоткинская» метро станцияһы).
• Дипломат автомобиль индексы: 003.

РФ-ла илселәр

• Ральф Лисишин (Ralph Lysyshyn; 2006—2010)
• Джон Слоан (John C. Sloan; 2011 йылдан)

 

Милли валюта — Канада доллары. 1970 йылдан Канаданың доллары курсы йөҙөүсән; был ваҡыт эсендә минималь курс 0,62 АҠШ доллары (2002 йылда) тәшкил итә, ә максималь — 1,07 АҠШ доллары (2007 йылда).

Канада иҡтисады донъяла иң үҫешкән иҡтисадтар иҫәбенә инә. 2020 йыл иҫәпләүҙәре буйынса, Канаданың реаль ЭТП-һы 1,742 триллион АҠШ доллары тәшкил итә, был күрһәткес буйынса ил донъяла 15-се урынды биләй. Йән башына реаль килем 2020 йылда 45,9 мең доллар тәшкил итә — донъяла 34-се күрһәткесҠалып:Ciawfb. Иҡтисад структураһы һиҙелерлек үҙгәрештәр кисерә. Әгәр 1870 йылда иҡтисадтың иң мөһим секторы булып ауыл хужалығы торһа (37 %, хеҙмәтләндереү өлкәһендә — 36 %, сәнәғәттә — 22 % һәм тәбиғи ресурстар сығарыуҙа — 4 %), 1997 йылға Канада иҡтисады индустриаль һыҙаттар ала. Дөйөм милли продукттың 2/3 өлөшө һәм уның эшсе көстәренең 3/4 өлөшө самаһы хеҙмәтләндереү өлкәһенә тура килә. Милли продуктта сәнәғәттең өлөшө — 18 процент. Эшсе көстәр — 15,5 процент. Ауыл хужалығы һәм тәбиғи ресурстар милли продукттың 15 проценттан кәмерәк өлөшөн һәм эшсе көстәрҙең 5 проценттан саҡ ҡына күберәк өлөшөн тәшкил итә. 2010 йылда Канадала хеҙмәт күрһәтеү өлкәһендә дөйөм халыҡтың 39 проценты, сәнәғәт етештереүендә — 10 %, ауыл хужалығында — 1 % эшләй. Икенсе бөтә донъя һуғышынан һуң тәүге ярты быуат эсендә эшләүсе ҡатын-ҡыҙҙар һанының артыуы иҫәбенә эш көсө составында ҡатнашыу кимәле 55 % алып 64,8 % тиклем артҡан (ҡатын-ҡыҙҙар араһында — 24,7 % алып 57,4 % тиклем). 1980-се йылдарҙың беренсе яртыһында 9,9 процентҡа еткән милли эшһеҙлек кимәле шул ваҡыттан алып кәмей бара һәм 2019 йылда 5,67 % тип баһаланаҠалып:Ciawfb.

Канадала, башҡа алдынғы иҡтисадтарҙағы кеүек үк, Джини коэффициенты — халыҡтың иң бай һәм ярлы ҡатламдары араһында килем тигеҙһеҙлеге индексы әкренләп арта бара. Әммә 2020 йылдар башында Канадала ул Ҙур Ете илдәрендә иң түбәне булып ҡала, ә Халыҡ-ара иҡтисади хеҙмәттәшлек һәм үҫеш ойошмаһы илдәре араһында ул дәүләт тарафынан табышты ҡайтанан бүлгәнгә тиклем 9-сы урынды һәм ошо ҡайтанан бүлеүҙән һуң исемлектең уртаһына яҡыныраҡ урынды биләй.

• Рәсәйҙә Канада Илселеге Рәсми сайты