Չինարէն

Չինարէն լեզուն սինո-թիպէթական ընտանիքի ճիւղերէն մէկն է։ Սկզբնական շրջանին անիկա Չինաստանի հիմնական բնիկ խումբին՝ խան ազգութեան լեզուն է։ Իր ստանդարտ ձեւով չինարէնը ՉԺՀ-ի եւ Թայուանի պաշտօնական լեզուն, ինչպէս նաեւ ՄԱԿ-ի վեց պաշտօնական լեզուներէն մէկը։

Չինարէնը կը ներկայացնէ իրարմէ խիստ տարբերող բարբառներու ամբողջութիւն, այդ պատճառով ալ լեզուաբաններու մեծ մասի կողմէ կը համարուի ինքնուրոյն լեզուաճիւղ, որ կազմուած է առանձին, չնայած եւ միմյանց ազգակից լեզուներէ կամ բարբառային խումբերէ:

Չինացիները կը խօսին 7 տարբեր բարբառներով, որոնք բոլորն ալ կը կոչուին չինարէն։ Բազմավանկ բառերը քիչ են, եւ համանուն բառերը կը հասնին հարիւրներու, որոնք մի քանի հնչիւնով չեն կրնար արտայայտուիլ։ Չինարէնը կը գրուի ոչ թէ ձախէն աջ կամ աջէն ձախ, այլ վերէն վար՝ ուղղահայեաց։

Արեալ Եւ Լեզուակիրներու Քանակ

Չինարէնը ՉԺՀ-ի, Թայուանի եւ Սինկափուրի պաշտօնական լեզուն է։ Ամբողջ աշխարհի վրայ այդ լեզուն կը խօսուի աւելի քան 1.3 միլիառ մարդոցմէ։

Չինարէնը նաեւ ՄԱԿ-ի աշխատանքային 6 լեզուներէն մէկն է։ Պատմականօրէն անիկա խան ժողովուրդի լեզուն է, որ կը գերիշխէ ՉԺՀ-ի ազգային կազմին մէջ (երկրի բնակչութեան աւելի քան 90 %-ը)։ Բացի ատկէ, իրենց լեզուն պահպանած տասնեակ միլիոն չինացիներ գործնականին մէջ կը բնակին Հարաւարեւելեան Ասիոյ բոլոր երկիրներուն մէջ (Սինկափուրի մէջ կազմելով բնակչութեան 75%-էն աւելին), մեծաթիւ չինական սփիւռքը սփռուած է ամբողջ աշխարհով։

Նիւ Եորք նահանգի ընտրական օրէնսդրութեան մէջ կատարուած շտկման համաձայն՝ նահանգի բոլոր միլիոնէն աւելի բնակչութեամբ քաղաքներուն մէջ ընտրական գործընթացի հետ կապուած բոլոր փաստաթուղթերը պէտք է թարգմանուին չինարէն լեզուի երեք բարբառներով:

Բացի չինարէնէն ցուցակին մէջ ներառուած են սպաներէն, քորէերէն, ֆիլիփիներէն եւ ռուսերէնը:

Խումբի Բարբառներ

Չինարէնին մէջ կ'առանձնանան 10 խումբի բարբառներ՝ հիւսիսային գերխումբ (北 պէյ, ամենաբազմամարդ խումբը՝ աւելի քան 800 միլիոն խօսող), ճին, հոյ, վու (吴), սեան (湘), կան (赣), հաքքա (客家), իւէ (粤), փինհուա խումբեր եւ մին գերխումբ (闽)։ Բարբառները կը տարբերին հնչիւնակազմութեամբ (որ կը դժուարեցնէ միջբարբառային շփումը, չնայած որ ատոնք կապուած են հնչիւնական համապատասխանութեամբ), բառապաշարով եւ որոշ չափով նաեւ քերականութեամբ՝ չնայած ատոնց միասնական քերականական հիմքին եւ բառային կազմին։ Տարբեր բարբառներու կրողներու շփման միջոց է նորմատիւ չինարէնը, որը Չինաստանի մէջ կը կոչուի պուտուխուա (普通话), Սինկափուրի մէջ՝ խուայույ (华语), Հոնկքոնկի եւ Թայուանի մէջ՝ կոյույ (国语)։ Ասոնք ունին աննշան հնչիւնակազմական տարբերութիւններ. պոտուհուայի եւ խուայույի գիրը պարզեցուած հիերոգլիֆներով է, իսկ գոյույի գիրը՝ աւանդական։

Գրական լեզուն հիմնուած է հիւսիսային բարբառներու վրայ։ Ժամանակակից հնչիւնակազմական չափանիշի հիմքը պեկինեան արտասանութիւնն է։ Սակայն անցեալին գոյութիւն ունեցած են այլ արտասանական չափանիշեր, երբեմն խստօրէն տարբերուող պեկինեանէն. օրինակ՝ Տան հարստութեան դարաշրջանին, երբ ստեղծուած են չինական դասական հատուածներու մեծամասնութիւնը, չափանիշ էր հարաւչինական արտասանութիւնը, որ մօտ էր ներկայիս բարբառային խաքքա խումբի առանձնայատկութիւններուն։

Քննարկումներ

Որոշ արեւմտեան լեզուաբաններու կարծիքով, չինարէնը միասնական լեզու չէ, այլ լեզուաընտանիք։ Իսկ անոնց, որոնց աւանդականները կ'անուանեն չինարէնի բարբառներ, իրականութեան մէջ տարբեր լեզուներ են։

Չինական գիրի մէջ իւրաքանչիւր հիերոկլիֆ կը նշանակէ առանձին վանկ եւ առանձին ձեւոյթ (մորֆեմ)։ Հիերոկլիֆներու ընդհանուր թիւը կ'անցնի 80 հազարէն, բայց ատոնցմէ մեծ մասին կարելի է հանդիպիլ միայն չինական դասական գրականութեան յուշարձաններուն մէջ։

• Աւելի յաճախակի 500 հիերոկլիֆներու իմացութիւնը բաւական է 80 % -ով հասկնալու համար սովորական ժամանակակից չինական հատուածը, 1000 եւ 2400 նշաններու իմացութիւնը թոյլ կու տայ հասկնալ համապատասխանաբար 91 % եւ 99 % նման հատուած։
• 3000 հիերոկլիֆներ բաւական են թերթ կարդալու եւ ոչ մասնագիտական ամսագրեր կարդալու համար։
• Մեծ միահատոր երկլեզու բառարանները որպէս կանոն կը ներառեն 6000-8000 հիերոկլիֆներ։ Այդ ծաւալին մէջ արդէն քիչ չեն հազուադէպ գործածուող հիերոկլիֆները, օրինակ՝ հնագոյն ժամանակներու ծիսական առարկաներու կամ աւանդական չինական բժշկութեան մէջ կիրառուող դեղամիջոցներու անուանումներ։
• Հիերոկլիֆներու առաւել լիարժէք Չժունխուա Ցզըխայի բառարանը («Չինական հիերոկլիֆներու ծով» 中華字海), հրատարակուած 1994 թուականին կը ներառէ 87,019 հիերոկլիֆներ։

Չինական հիերոկլիֆները կազմուած են գրոյթներէն (կրաֆեմաներէ), ընդամէնը կրաֆեմաներու թիւը 316 է, իսկ կրաֆեմաները իրենց հերթին կազմուած են 1-24 գիծերէ։

Ներկայիս չինական հիերոկլիֆները գոյութիւն ունին 2 եղանակներով՝ մայրցամաքային Չինաստանի մէջ ընդունուած պարզեցուած եղանակը եւ Թայուանի, Հոնկքոնկի եւ որոշ այլ երկիրներուն մէջ ընդունուած աւանդական եղանակը։

Աւանդաբար չինացիները գրած են վերէն վար, իսկ սիւնակները իրար կը յաջորդէին աջէն ձախ։ Ներկայիս ՉԺՔՀ-ի մէջ առաւելապէս կը գրեն հորիզոնական, ձախէն աջ՝ եւրոպական լեզուներու օրինակով. ուղղաձիգ գիրը կը շարունակուի գործածուիլ Թայուանի մէջ հորիզոնականի հետ միասին։ Սակայն մայրցամաքային Չինաստանի մէջ ուղղաձիգ գիրը եւ մինչբարեփոխական հիերոկլիֆաբանութիւնը մշակոյթներու պատմութեան հրատարակութիւններուն մէջ, արտ-պարբերական մամուլին մէջ եւ այլուր նախկինի պէս կը գործածուի որպէս իմաստաբանական յղում աւանդական չինական մշակոյթին:

2004 թուականի Մայիսի սկզբին Թայուանի խորհրդարանը գրութեան մասին նոր օրէնք ընդունեց։ Այժմ բոլոր պաշտօնական փաստաթուղթերը պէտք է գրուին միայն հորիզոնական տողերով։ Ըստ խօսնակին՝ փոփոխութիւնը կապուած է անոր հետ, որ փաստաթուղթերթուն մէջ գրուած թիւերն ու անգլերէն բառերը քաոս կ'առաջացնեն։ Նորամուծութիւնը չի վերաբերիր գեղարուեստական գրականութեան։

Գոյութիւն ունին չինարէնի այբբենական գրութեան տառադարձութեան բազմաթիւ համակարգեր։ Անոնցմէ աւելի լայն տարածում ունի ՉԺՀ-ի եւ ՄԱԿ-ի պաշտօնական կարգավիճակ ունեցող խանյույ պինին կոչուող համակարգը։ Հակառակ գործընթացը՝ այլ լեզուներով բառերու թարգմանութիւնը հիերոկլիֆներու այնքան ալ արագ չի կարգաւորուիր, այդ պատճառով ալ մէկ օտար լեզուով բառը կրնայ հիերոկլիֆով գրութեան մի քանի տարբերակ ունենալ։

 

 

Չինարէնը կը հանդիսանայ աշխարհի հնագոյն եւ ներկայիս գոյութիւն ունեցող լեզուներէն։ Անիկա նաեւ ներկայիս գործածուողներէն հնագոյն գիրը ունի։ Չինարէն լեզուի հիերոկլիֆաբանութիւնը, իր սեփական այբուբեններու հետ միասին (կանա, խանգըլ) կ'օգտագործեն ճափոներէնը եւ քորէերէնը. վերջինս ներկայիս կը կիրառուի միայն Քորէայի Հանրապետութեան մէջ։

Չինական լեզուի գոյութեան մասին վկայող գրաւոր փաստաթուղթերու հնագոյն ժողովածուները զոհաբերուած կենդանիներու ոսկորներու կամ կրիաներու պատեաններուն վրայ եղած գուշակութիւններու գրառումներ էին (Ք.ա.14-11-րդ դարեր)։ Ատոնք կը վկայեն արդէն Շան-Ինի ժամանակաշրջանին կազմաւորուած լեզուական համակարգի գոյութեան մասին։ Սակայն ատոնց բացայայտումը կը վերաբերի 20-րդ դարու սկիզբներուն, իսկ ուսումնասիրութիւնները կը շարունակուին մինչեւ օրս եւ հեռու են աւարտին հասնելէն։

Չինական լեզուական աւանդոյթը ամրապնդող հիմնական բաղադրիչը գրաւոր վինեան լեզուն է։ Գերիշխող միասնական գրաւոր համակարգը իւրահատուկ երեւոյթ է, որուն շնորհիւ որոշ ժամանակ անկախ պետութիւններու սահմաններուն մէջ զարգացող տարատեսակ բարբառներ պահպանեցին իրենց գոյութիւնը։

Քաղաքական դրդապատճառներով չինարէնին մէջ գերիշխող դիրք զբաղեցուցին մեծ հարաւային բարբառներու համեմատութեամբ նմանութիւններու մեծ քանակով առանձնացող հիւսիսային բարբառները։ Ատոնց հիմքի վրայ ձևաւորուեցաւ «աստիճանաւորներու լեզուն»՝ կուանխուան, որ ձեռք բերաւ կայսրութեան պաշտօնական լեզուի կարգավիճակ։ Անոր հետ մէկտեղ զարգացաւ նաեւ պայխուան՝ հասարակ ազգաբնակչութեան խօսակցական լեզուն։

Չինական մշակոյթի պատմութեան մէջ արմատական շրջադարձ էր խօսակցական լեզուի գրաւոր գործածութիւնը. կը համարուի, որ ատոր մէջ յառաջատարի դերը կատարած է Ցզին Շենտանիւն (աւանդ. չին. 金聖歎, պարզ. 金圣叹, 1610?-1661)։ 20-րդ դարու սկիզբի գրագիտութեան դեմոկրատացման կողմնակից շարժումը նշանաւորուեցաւ պայխուայի՝ որպէս գրաւոր շփման հիմնական լեզուի յեղափոխական անցմամբ եւ չինական բարբառներու միասնականացման սկզբնաւորմամբ։

Չինարէնի բառաֆոնտը անցած է վերակազմաւորման երկու փուլ՝ Ա. դարուն պուտտիզմի՝ Չինաստան ներթափանցմամբ պայմանաւորուած նոր իմաստային շերտի քաղաքակրթութիւն եւ Նոր ժամանակաշրջանի համաշխարհային բառաֆոնտի հետ միաձուլում, որուն առաւել մատչելի կրողը դարձաւ ճափոներէնը. 20-րդ դարու սկիզբէն կը սկսի բազմաթիւ արեւմտեան հասկացութիւններու ներթափանցումը, որոնք եւ քաղաքակրթուած են երբեմնի փոխառուած չինական հիերոկլիֆներու միջոցով, սակայն կազմաւորուած են արդէն Ճափոնի մէջ, եւ որպէս արդիւնք չինարէնի համար կը հանդիսանան փոխառութիւններ։

Վիճակագրութեան համաձայն, մինչեւ 1911 թուականը Չինաստանի մէջ հրապարակուած է չինարէնին նուիրուած 4813 աշխատանքներ եւ 12 067 հրատարակութիւն:

Հնչիւնաբանութիւն Եւ Հնչիւնագիտութիւն

Չինարէնի բաղաձայններն ու ձայնաւորները կազմուած են կայուն կազմի սահմանափակ քանակութեամբ հնչող վանկերով։ Պուտունհուային մէջ հաշւուած է 414 վանկ, հնչող տարբերակներոիւ թիւով հանդերձ՝ 1332 (պուտունխուայում կան 4 իմաստատարբերիչ ձայնաստիճաններ, իւրաքանչիւր վանկ կարող է ունենալ 1-4 հնչիւնային տարբերակ+չեզոք ձայնաստիճան): Վանկատումը կազմաբանօրէն ունի իմաստ, այսինքն՝ իւրաքանչիւր վանկ հնչոյթի կամ պարզ բառի ձայնային ձեւն է։ Ձայնաստիճանային համակարգը ունի ընթերցման կանոններ. ձայնաստիճանները կարող են փոխուիլ կամ չեզոքանալ։

Ժամանակակից աղիւսակները, որոնք կը գործածուին պետական թեստի եղանակի հետ միասին պուտունհուայի տիրապետման մակարդակով («Պուտունհուա շույպին ցեշի»), կը ներառէ 400 վանկեր առանց ձայնաստիճանային տարբերութիւններու հաշուելու։ Աղիւսակներու հիմքին մէջ ժամանակակից հնչիւնաբանական «Սինխուա զըտեան» (Պեկին, 1987) բառարանն է, որուն վանկերու ցանկէն հանուած են 18 ձայնարկութիւններ եւ հիերոկլիֆներու բարբառային կամ հինցած գրային համարուող հազուադէպ ընթերցումներու եղանակներ:

Ձեւաբանութիւն

Հնչոյթը, որպէս կանոն միակազմ է։ Հնագոյն միակազմ բառերուն մէկ մասը շարահիւսօրէն ինքնուրոյն չեն, ատոնք կը գործածուին միայն որպէս բարդ եւ ածանցաւոր բառերու բաղադրիչներ։ Կը գերիշխեն երկկազմ (երկմորֆեմ) բառեր:

Եզրաբանութեան զարգացման չափով կը մեծնայ երկկազմ բառերուն թիւը։

Բառակազմութիւնը կ'իրականացուի բառաբարդութեան եղանակներով, ածանցով եւ տողադարձներով։

Աւանդաբար, չինարէնը գրեթէ չէ ունեցած ուղղակի փոխառութիւններ, սակայն լայնօրէն կ'օգտուէր իմաստաբանական բառապատճեններէն. օրինակ, 电 ՝ ելեկտրականութիւն (տառացի՝ կայծակ), 电脑 ՝ համակարգիչ (տառացի՝ ելեկտրական ուղեղ), 笔记本电脑 ՝ դիւրակիր համակարգիչ (տառացի՝ տետր-համակարգիչ)։ Մեր օրերուն հնչիւնաբանական փոխառութիւնները աւելի սովորական կը դառնան. օրինակ՝ 克隆 (kelong-քլոն)։ Որոշ նոր փոխառութիւններ կը սկսին դուրս մղել գոյութիւն ունեցող բառապատճեններ. օրինակ՝巴士 (bāshì՝ ավտոպուս (անգլերէն bus-էն) դուրս կը մղէ 公共汽车-ին, որ տառացիօրէն կը նշանակէ կազով սայլ։

Չինարէնին մէջ շատ դէպքերու մէջ անհնար է տարանջատել բարդ բառը բառակապակցութենէն: Բառակազմութիւնը գլխաւորապէս յատուկ է բայական տեսակի ածանցներով։ Յոգնակի թիւի կամընտրական ձեւը, որ կը կազմուի 们 (men) ածանցով, յատուկ է դէմք արտայայտող գոյականներուն եւ անձնական դերանուններուն։

Մէկ մասնիկը կրնայ օգտագործուիլ «խումբային» ձեւաւորման համար, այսինքն՝ կրնայ վերաբերիլ շարք մը ինքնուրոյն խօսքի մասերու։ Մասնիկները մեծաքանակ չեն, երբեմն կամընտրական, ունին կցական բնոյթ։ Կցականութիւնը չինարէնի բառերուն միջեւ յարաբերութիւններ չ'արտայայտեր եւ լեզուի կառուցուածքը հիմնականօրէն կը մնայ մեկուսացնող։

Չինական շարահիւսութեան բնորոշ է անուանական կառուցուածքը՝ բառերու համեմատաբար կայունացուած հերթականութեամբ. որոշիչը, ինչով ալ որ արտայայտուի՝ մէկ բառով, թէ մինչեւ մէկ ամբողջ արտայայտութեամբ, միշտ կը նախորդէ որոշյալին։ Մակբայներով արտայայտուած պարագաները կը դրուին բայէն առաջ։ Այսպէս կոչուած «լրացումները» (ժամանակի, արդիւնքի) սովորաբար կը յաջորդեն բային։

Նախադասութիւնը կրնայ ունենալ ներգործական կամ կրաւորական ուսուցման ձեւ. հնարաւոր է բառերու տեղաշարժ (որոշակի սահմաններու մէջ), որ չի փոխեր ատոնց շարահիւսական դերը։ Չինարէնն ունի շաղկապովով եւ առանց շաղկապի համադասութեամբ կամ ստորադասութեամբ կազմուող բարդ նախադասութիւններու զարգացած համակարգ։

Ինքնուրոյն խօսքի մասերը պայմանականօրէն կը բաժնուին «անուններու» եւ «ստորոգելիներու»: Վերջիններուն թիւին կը պատկանին նաեւ ածականները: Շատ բառերու համար հնարաւոր է բազմաուսուցման գործածութիւն։ Ժամանակէն չինարէնին մէջ կը տարբերին ներկայ-ապառնի եւ անցեալ ժամանակներ, գոյութիւն ունի կերպային ցուցանիշներու ցանկ եւ մոտալ մասնիկներու բարդ համակարգ։

Չինարէնը ունի օժանդակ (սպասարկու) բառերու զարգացած համակարգ։ Ատոնցմէ հիմնական կը հանդիսանան՝ նախադրութիւնները, հետադրութիւնները, կապերը, մասնիկները, թուական բառերը, նախադասութեան անդամներու ցուցանիշները, ստորոգելիութեան չեզոքացուցիչները։

Ենթակայի եւ ուղիղ խնդիրի յարաբերակցութեան տեսանկիւնէն չինարէնը կը դասուի ներգործական լեզուներու շարքին, սակայն ներգործական եւ ստատիւ բայերը կ'արտայայտուին ոչ թէ ձեւաբանօրէն, այլ շարահիւսօրէն։

Սովորաբար չինացիները ունին անուններ, որոնք կազմուած են մէկ կամ երկու վանկէ եւ կը գրուին մականուններէն ետք։ Գոյութիւն ունի կանոն մը, որուն համաձայն, չինական անունը պէտք է ենթարկուի պունուհուայով թարգմանութեան։ Այս կանոնի հետ կապուած է յայտնի դէպքը, երբ համակարգչամոլ հօրը մերժեցին որդիի անունը «@» արձանագրել:

Հին ժամանակներուն չինացիները իրենց կեանքի ընթացքին մի քանի անուն ունէին՝ մանկութեան տարիներուն՝ «կաթնային» կամ մանկական անուն (սիաօ-մին, չին. պարզ. 小名, պինյին՝ xiǎo míng), մեծերը կը ստանային պաշտօնական անուն (մին, չին. պարզ. 名, փինյին՝ míng), ծառայողները հարազատներու շրջանին մէջ ունէին երկրորդ անուն (ցզը, չին. պարզ. 字, պինյին՝ zì), ոմանք նոյնիսկ կեղծանուն կ'ընտրէին (հաո, չին. պարզ. 号, պինյին՝ hào)։ Սակայն 1980-ականներու կէսերուն աւագներու համար ընդունելի դարձաւ մեկ պաշտօնական մին անունը, չնայած «կաթնային» անունները մանկական տարիքին թերեւս տարածուած էին:

Ռուսաց լեզուին մէջ չինական մականունի եւ անունին մէջտեղը սովորաբար կը դրուի բացատ. Մականուն Անուն, ընդ որուն անունը կը գրուի միացուած: Հնագոյն աղբիւրներուն մէջ չինական անունները գրուած են գծիկով (Фэн Юй-сян), սակայն աւելի ուշ ընդունելի դարձաւ միացուած գրելը(ճիշտ է՝ Фэн Юйсян)։ Առաւել տարածուած չինական մականուններն են Լի (չին. պարզ. 李, փինյին՝ Lǐ), Վան (չին. պարզ. 王, փինյին՝ Wáng), Չժան (չին. պարզ. 张, պինյին՝ Zhāng):

Չինուհի կանայք ամուսնանալով, որպէս կանոն, կը պահպանեն իրենց օրիորդական մականունները եւ չեն ընդունիր ամուսինին մականունը (Չինական Ժողովրդական հանրապետութեան մէջ գրեթէ ամէնուր), սակայն երեխաները, որպէս կանոն, կը ժառանգեն հօր մականունը։

 

Ներկայիս չինական դարձուածաբանութեան մէջ առաւել տարածուած է չինացի լեզուաբան Մա Կոֆանէի (马国凡) կողմէ առաջարկուած հինգ խումբերէ բաղկացած դասակարգումը.

• Չենիույ (չին. աւանդ. 成語, պարզ. 成语, պինյին՝ chéngyŭ, տառացիօրէն՝ «պատրաստի արտայայտութիւն»)՝ դարձուածք
• Յանիույ (չին. աւանդ. 諺語, պարզ. 谚语, պինյին՝ yànyŭ)՝ ասացուածք
• Սեխոուիույ (չին. աւանդ. 歇後語, պարզ. 歇后语, պինյին՝ xiēhòuyǔ, տառացիօրէն՝ «ասոյթ սղած վերջաբանով»)՝ այլաբանութիւն
• Կուանիունիույ (չին. աւանդ. 慣用語, պարզ. 惯用语, պինյին՝ guànyòngyŭ, տառացիօրէն՝ «սովորական արտայայտութիւն»)՝ դարձուածաբանական համաձայնեցում
• Սոիույ (չին. աւանդ. 俗語, պարզ. 俗语, пиньинь: súyǔ, պինյին՝ «խօսակցական արտայայտութիւն»)՝ առած

Չինարէն լեզուն ներառուած է Կինեսի Արձանագրութիւններու գիրքին մէջ որպէս աշխարհի ամենաբարդ լեզուներէն մէկը: Անիկա ընդգրկուած է չիպպեւա, հայտա, տապասարաներէն եւ էսկիմոսերէն լեզուներու արձանագրութիւններու ցուցակին մէջ։

• Հիերոկլիֆներ
• Լեզուաընտանիքներու ցանկ
• Լեզուներու ցանկեր

Ուիքիպահեստ նախագիծի Չինարէն ստորոգութեան մէջ կրնաք գտնել յաւելեալ պատկերազարդում այս նիւթի վերաբերեալ։

Կաղապար:Միաւորուած Ազգերու Պաշտօնական Լեզուներ