Մոնաքօ կամ Մոնաքոյի իշխանապետութիւն․ Լազուր ափի երկայնքին (Եւրոպայի հարաւ-արեւմտեան մաս) փոքր Իշխանապետութիւն, ինչպէս նաեւ՝ քաղաք-պետութիւն։ Իշխանապետութիւնը 1861-էն պարփակուած է Ֆրանսայի Հանրապետութեան տարածքին։
Մոնաքօ | |||||
---|---|---|---|---|---|
| |||||
Կը ներառնէ | Մոնաքոյի համայնք | ||||
Պետական լեզու | Ֆրանսերէն[1] | ||||
Մայրաքաղաք | Մոնաքօ քաղաքամէջ | ||||
Օրէնսդիր մարմին | Մոնաքոյի Ազգային Խորհուրդ | ||||
Երկրի ղեկավար | Ալպեր Բ․ | ||||
Կառավարութեան ղեկավար | Փիեռ Տարթու | ||||
Ազգաբնակչութիւն | 38 350 մարդ (2020)[2] | ||||
Օրհներգ | Մոնաքոյի օրհներգ | ||||
Կարգախօս | Deo Juvante | ||||
Հիմնադրուած է | 1297 թ. | ||||
Արժոյթ | Եւրο € | ||||
Ժամային համակարգ | ԿԵԺ, UTC+1 եւ Եւրոպա/Մոնաքօ[3] | ||||
Հեռաձայնային համակարգ | +377 | ||||
Համացանցի յղում | .mc | ||||
mairie.mc(ֆր.)(իտալ.)(անգլերէն) gouv.mc(ֆր.)(անգլերէն) |
Մոնաքօ անունը առաջացած է Մոնիքոս (Μόνοικος) տեղանունէն․ այդպէս նշուած է յոյն պատմաբան եւ աշխարհագէտ էքաթէոս Միլիթեցիին Εκαταίος ο Μιλήσιος կողմէն (Ք․Ա․550-475)՝ «Մոնիքոս, Լիկերեան քաղաք (Μόνοικος, πόλις Λιγυστική)»։
Մոնաքոյի իշխանապետութիւնը կը գտնուի Ֆրանսայի հարաւ-արեւելեան ծովեզերիայ մասին՝ Լազուր ափին (ֆրանսական Ռիվիերա Côte d'Azur) երկայնքին․ 4100 մեթր ( 350 – 1050 մեթր լայնութիւն) եւ ծովեզերեան Ալպեան լեռնաշղթայի հարաւային ծայրամասին։ Հիւսիսէն, արեւելքէն եւ արեւմուտքէն սահմանակից է Ֆրանսայի, իսկ անոր ափերը կը ջրեն Միջերկրական ծովուն ջուրերը։ Վարչակարգը սահմանադրական թագաւորութեան մէկ օրինակն է։
2․1 քմ² տարածութեամբ, աշխարհի երկրորդ փոքր պետութիւնն է Վատիկանէն ետք։
Մոնաքոյին կլիման Միջերկրականեան է․ մեղմ եւ խոնաւ ձմեռներով եւ տաք ու չոր ամառներով։
Լիկուրեան ցեղեր Մոնաքօ կը հաստատուին մօտաւորապէս 2000 տարի առաջ ըստ Տիոտորոս Սիչիլեացիին եւ Ստրապոնին։
Մոնիքոս (Μόνοικος) անունը հաւանաբար յառաջացած է փիւնիկեցի Մոնիքոս առեւտրականի անունէն։ Շրջանին մէջ անոր կառուցած տաճարը փիւնիկեան աստուած Մելքարթին նուիրուած է։
Ք․Ա․ 800 - 500 թուականներուն, Մարսէյլի յոյն գաղթաբնակները Մոնաքոյի ափերուն հիմնած են նոր գաղթօճախ մը Մոնիքոս անունով Մոնիքոս․ μόνοικος (μόνοs + οἶκος)` յուն․ μόνοs կը նշանակէ միայնակ, առանձին, իսկ οἶκος՝ տուն, կալուածին տէրը։
Ք․Ա․ 60 թուականէն մինչեւ 476 Մոնաքօ կը մնայ Հռոմէացիներուն ձեռքը։ Ապա զանազան բարբարոս ցեղերու յարձակումներուն պատճառով, բնակիչները կը լքեն շրջանը։
1297-ին Իշխանապետութիւնը կը հովանաւորուի Ճենովայի Կրիմալտի գերդաստանին կողմէ։ 1641-ին կը գտնուի Ֆրանսայի պաշտպանութեան տակ։ 1793-ին Ֆրանսային կը միանայ։
1814-ին Փարիզի դաշինքով, Կրիմալտի ընտանիքը կրկին իշխանապետութեան գլուխը կը գտնուի:
1861-ի Ֆրանսայի եւ Մոնաքոյի միջեւ կնքուած դաշինքով, Ֆրանսա կը ճանչնայ Մոնաքոյի իշխանապետութիւնը եւ Մոնաքօն Մանթոն Menton եւ Ռոքպրիւն Քափ Մարթան Roquebrune-Cap-Martin շրջանները Ֆրանսային կը յանձնէ 4 միլիոն ֆրանքի դիմաց։
1949-ին Ռենիէ Գ․ իշխանապետ կը դառնայ։ Անոր իշխանապետութեան ընթացքին Մոնաքօ հանրածանօթ կը դառնայ։ Զբօսաշրջիկութիւնը թափ կ՛ առնէ․ երկրին գլխաւոր եկամուտն է։ Կը զարգանայ քիմիական արտադրութիւններու, մեքենական, հիւսուածքի եւ սննդեղէնի ճարտարարուեստը։ Աշխարհի չորս ծագերէն գործատէրեր կը նախընտրեն Մոնաքոյի դրամատուները․ այս քայլին կը նպաստէ դրամավարական առանձնութիւնն ու գաղտնապահութիւնը, ինչպէս նաեւ ցած հարկերու դրութիւնը։
1993-ին Մոնաքօն Մ․Ա․Կ․ լիարժան անդամ կը դառնայ։
24 Հոկտեմբեր 2002-ի դաշինքով, Սահմանադրութիւնը փոփոխութեան կ՛ ենթարկուի․ Կրիմալտի գերդաստանի պատկանող զաւակ միայն կրնայ Մոնաքոյի իշխանապետ դառնալ։ Այս դաշինքը կը լուծէ 1918-ի ժառանգութեան վերաբերեալ ծագած հարցը՝ Կրիմալտի գերդաստանի մէջ որեւէ ամուսնութիւն, որդեգրութիւն պարտաւոր էր ունենալ Ֆրանսայի հաւանութիւնը։
2002-ին իշխանապետութիւնը կ՛ որդեգրէ եւրօ դրամանիշը։
Տնտեսութիւնը յենուած է գլխաւորաբար զբօսաշրջիկութեան վրայ։ 1862-ին հիմնուած Մոնթէ Քարլօ խաղատունը իշխանապետութեան գլխաւոր եկամուտներէ է։ Նաւահանգիստը տարուան բոլոր ամիսներուն կը հիւրասիրէ զբօսանաւեր։
Մոնաքոյի իշխանապետութիւնը կ՛ երկարի Ֆրանսայի հարաւ-արեւելեան ծովեզերիայ մասին՝ Լազուր ափին (ֆրանսական Ռիվիերա Côte d'Azur) երկայնքին։ Վարչակարգը սահմանադրական թագաւորութեան մէկ օրինակն է։ 2․1 քմ² տարածութեամբ, աշխարհի երկրորդ փոքր պետութիւնն է Վատիկանէն ետք։
Մոնաքոյի բնակչութեան թիւն է 38 682, որոնցմէ 9 486 ազգութեամբ Մոնեկասք են (Մոնեկասք=Մոնաքոյի բնիկ)։ Մեծամասնութիւնը ֆրանսացի են։
Մոնաքոյի պաշտօնական լեզուն ֆրանսերէնն է, իսկ բնակիչներուն մեծ մասը կը խօսի նաեւ մոնեկասքերէն, իտալերէն եւ անգլերէն։
Մոնաքոյի սահմանադրութիւնը կը շնորհէ կրօնքի ազատութիւն։ Բնակչութեան 86% քրիստոնեայ է։
Գլխաւոր թանգարաններն են՝
Մոնաքօն ունի Օփերա մը, նուագախումբ մը եւ դասական պարի ընկերութիւն մը։
Կրթական համակարգը կը ներբակէ նախակրթութեան, միջնակարգի եւ երկրորդական կրթութեան բոլոր բաժինները, համալսարաններ եւ քոլէճներ։
Մոնաքոյի մէջ կը կազմակերպուին միջազգային ծաւալով հետեւեալ մրցաշարքները․-
Տես բուն արձանագրութիւն՝ Մոնաքոյի մրցաշարք
Ամէն տարի կը կազմակերպուի «Մոնթէ Քարլոյի ինքնաշարժներու մրցաշարք»ը (Rallye Automobile de Monte-Carlo), որ կը դրոշմէ «Ինքնաշարժներու Համաշխարհային Ախոյանութեան» շրջանի սկիզբը։
2015 - 2021․ Մոնաքոյի մրցաշարքին զուգահեռ կազմակերպուած Մոնաքոյի Պատմական Մրցաշարքին ատեն՝ 2015, ստեղծուած ինքնաշարժներու մրցաշարք։
Մոնաքոյի Ինքնաշարժներու Ակումբը Automobile Club de Monaco կը կազմակերպէ նաեւ «Մոնաքոյի Պատանի Վարորդներու Բաժակի մրցաշարք»ը Junior Monaco Kart Cup։
Մոնաքոն կը հիւրասիրէ երկու մեծ ոտնագնդակի ակումբներ․ տղոց AS Monaco FC եւ կիներու OS Monaco խումբերը, որոնք կը մասնակցին Ֆրանսայի ոտնագնդակի Ա․ դասակարգի ախոյանութեան։ AS Monacoն կը խաղայ «Stade Louis II» մարզադաշտին մէջ։
Դասական մարզանքի մարզիկները կը գործածեն «Stade Louis II» մարզադաշտը։ 1993-էն Մարմնամարզի Դաշնակցութեան Միջազգային Միութիւնը (International Association of Athletics Federations - IAAF), Մոնաքօն ընտրած է իբրեւ կեդրոնատեղ։
Մոնաքոյի մէջ կը գործեն նաեւ «rugby»-ի, կողովագնդակի, վոլէյի, կռմբամարտի, Ճիւտոյի եւ արեւելեան տարբեր մարզաձեւերու խումբեր։ Լա Քոնտամին շրջանը, Հերքիւլիս նաւամատոյցին կը գտնուի «Rainier III Nautical Stadium» ողիմպիական չափի լողաւազանը, որուն ջուրը ծովու աղի ջուրն է։ Լողաւազանը Դեկտեմբերէն մինչեւ Մարտ ամիսներուն սառնամարզարանի կը վերածուի։
This article uses material from the Wikipedia Արեւմտահայերէն article Մոնաքօ, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Բովանդակությունը թողարկված է CC BY-SA 4.0 թույլատրագրով, եթե այլ բան նշված չէ։ Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Արեւմտահայերէն (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.