Մեքսիքա
Մեքսիկա (սպ.՝ México; Մեքսիքայի Միացեալ Նահանգներ սպ.՝ Estados Unidos Mexicanos), պետութիւն է Հիսիսային Ամերիկայի հարաւը։ Սահմանակից է Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներուն, Կուաթեմալային եւ Պելիզին: Արեւմուտքի եւ հարաւի ափերը կ'ողողեն Խաղաղ, իսկ արեւելքը՝ Ատլանտեան ովկիանոսի ջուրերը։ Արեւմուտքին՝ կը գտնուին նաեւ Մեքսիքայի ծոցը եւ Քարիպեան ծովը:
Այն կը զբաղեցնէ գրեթէ երկու միլիոն քառակուսի քիլոմեթր տարածք (աւելի քան 760.000)։ Մեքսիքան հինգերորդ խոշոր երկիրն է Ամերիկայի մէջ, 13-րդ երկիրն աշխարհի մէջ եւ 2-րդ ամենախոշոր սպանախօս երկիրը՝ ըստ տարածքի չափերու (Արժանթինէն յետոյ)։
Բնակչութիւնը կը գերազանցէ աւելի քան 120 միլիոնը: Մեքսիքան աշխարհի 11-րդ ամենախիտ բնակեցուած անկախ պետութիւնն է աշխարհի պետութիւններու մէջ եւ առաջինը սպանախօս երկիրներու մէջ։ Այն նաեւ Լատինական Ամերիկայի երրորդ ամենաբնակեցուած երկիրն է։ Մեքսիքան դաշնային հանրապետութիւն է եւ վարչականօրէն բաժանուած է 31 նահանգների եւ 1 մայրաքաղաքային ինքնավարութիւն ունեցող դաշնային Մեքսիքօ շրջանի միջեւ։
Նախաքոլումպոսեան ժամանակաշրջանին Մեքսիքայի տեղաբնիկ ժողովուրդները եղեր են հնդկացիները: Այս տարածքներուն ստեղծեր են իրենց մշակոյթը եւ ազգային առանձնայատկութիւնները ացտեկները, մայաները եւ շատ այլ ցեղեր։ 1521 թուականին Մեքսիքայի ներկայիս տարածքը գրաւեր են սպանացի (conquistadors) տիրողները՝ (Hernán Cortés) Էռնան Քորթեսի գլխաւորութեամբ։ Նուաճումէն յետոյ, այն վերածուեցաւ Մեքսիքայի հաւասար նահանգի եւ ստացաւ Նոր Սպանիա անուանումը։ Բազմաթիւ խռովութիւններու պատճառով 1821 թուականին սպանական կառավարութիւնը պաշտօնապէս կը ճանչնայ Մեքսիքայի Միացեալ Նահանգներու անկախութիւնը, որպէս Սպանիայէն անկախ երկիր։ Յետ անկախացման ժամանակահատուածը կը բնութագրուի տնտեսական անակայունութեամբ եւ այն նաեւ դարձաւ տարբեր իրադարձութիւններու պատճառ։
Ի վերջոյ այն յանգեցաւ ամերիկա-մեքսիքական պատերազմի սկսման եւ տարածքային անհամաձայնութիւններու Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներու հետ։ Ի վերջոյ, Մեքսիքական որոշ հողեր կցուեցան Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներուն։ Բացի այս պատերազմէն, տեղի ունեցան այլ իրադարձութիւններ՝ Ֆրանս-մեքսիքական պատերազմի եւ Մեքսիքական քաղաքացիական պատերազմի սկիզբը, առաջին եւ երկրորդ կայսրութիւններու ստեղծումը եւ ներքին բռնապետութեան հաստատումը։
Վերջին իրադարձութիւններու հետեւանքով Մեքսիքայի մէջ 1910 թուականին սկսաւ յեղափոխութիւն, որուն ամենախոշոր արդիւնքը դարձաւ այն, որ 1917 թուականին հրապարակուեցաւ Մեքսիքացի օրէնքներու ժողովածուն՝ Սահմանադրութիւնը: Այժմ Մեքսիքան աշխարհի տնտեսապէս առաջատար երկիրներու շարքին է:
Բնակչութիւն
Մեքսիքայի հիմնական բնակիչները մեքսիքացիներն են, որոնք ձեւաւորուած են սպանացիներու, բնիկ հնդկացիներու, մասամբ՝ նաեւ սեւամորթներու միախառնման հետեւանքով։ Պաշտօնական լեզուն սպաներէնն է, սակայն բնիկ ժողովուրդները՝ ացթեկները, մայաները, հուասթեկները եւ այլք, կը խօսին մայրենի լեզուներով եւ կը պահպանեն իրենց մշակութային առանձնայատկութիւնները։ Խոշոր քաղաքներն են Մեքսիքօն, Կուատալախարան, Մոնթեռեյը, Փուեպլան։
Հին շրջանին (մինչեւ 16-րդ դար) Մեքսիքայի տարածքին զարգացած եղած են հնդկացիներու (թոթոնակներ, թոլթեկներ, ացթեկներ, մայաներ) գեղարուեստական մշակոյթները։ Զբաղուեր են խեցեգործութեամբ եւ փայտէ իրերու, մանր քանդակներու պատրաստմամբ։
Սակայն սպանացիներու կողմէ Մեքսիքայի նուաճումը կործանարար ազդեցութիւն ունեցաւ հնդկացիներու ինքնատիպ մշակոյթի վրայ։ Այդուհանդերձ, բնիկներու գեղարուեստական աւանդոյթները որոշակիօրէն ներգործեցին գաղութային շրջանին ձեւաւորուած արուեստի վրայ, եւ երկու մշակոյթներու համատեղումը կանխորոշեց Մեքսիքայի հետագայ ազգային արուեստի աւանդոյթները։
Ներկայիս Մեքսիքան Լատինական Ամերիկայի առաւել զարգացած երկիրներէն է. կ'արդիւնահանեն արծաթ, ոսկի, նաւթ, գունաւոր եւ հազուագիւտ մետաղներ։ Կը մշակեն ցորեն, բրինձ, շաքարեղէգ, սրճենի, եգիպտացորեն (հայրենիքը Մեքսիքան է)։
Մայրաքաղաք Մեխիկոն աշխարհի խոշորագոյն քաղաքներէն է, ուր կը զուգակցուի հին դարերու ու ժամանակակից ճարտարապետութիւնը։ Հանրայայտ են գեղանկարիչներ Տիեկօ Ռիվերան, Խոսէ Օրոսքոն, Տավիտ Սիքեյրոսը, Ֆրիտա Քալոն, գրողներ Քառլոս Ֆուենթեսը, Օքթավիօ Փասը եւ ուրիշներ։
Աշխարհագրութիւն
Մեքսիքա պետութիւնը կը գտնուի Արեւմտեան կիսագունդի մէջ՝ 14°, 33 °N եւ 86 ° եւ 119 ° աշխարհագրական լայնութիւններու մէջ։ Մեքսիքայի տարածքի մեծ մասը կը գտնուի Հիւսիսային Ամերիկայի մէջ, սակայն անոր տարածքի հարաւային փոքր հատված մը՝ Ներքին Քալիֆորնիայի նահանգը կը գտնուի Կեդրոնական Ամերիկայի մէջ: Մեքսիքայի կեդրոնական ամերիկեան տարածքը կը կազմէ ամբողջ տարածքի 12 %-ը: Սակայն ընդհանուր առմամբ Մեքսիքան կը համարուի հիւսիս-ամերիկեան պետութիւն՝ Քանատայի եւ Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներու հետ միասին:
Ամենաբարձր լեռը Օրիսապա գործող կոնաձեւ հրաբուխն է՝ 5675 մեթր բարձրութեամբ։ Այն կը գտնուի նաեւ 18.491 ծովի մակարդակէն բարձրութեան վրայ: Մեքսիքայի ընդհանուր տարածքը կը կազմէ 1.972.550 քմ²: Այն տարածքի մեծութեամբ աշխարհի 14-րդ ամենախոշոր պետութիւնն է, իսկ սպանախօս երկիրներու մէջ՝ երկրորդը։ Սահմանակից է հիւսիսէն Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներուն (3,141 քմ), իսկ հարաւէն՝ Կուաթեմալային եւ Պելիզին: Ափերը կ'ողողեն Խաղաղ ովկիանոսի ջուրերը։
Կլիմայ
Կենսաբազմազանութիւն
Մեքսիքան կենսաբանական աղբիւրներով աշխարհի 18-րդ առաջատար երկիրն է։ Այստեղ տարածուած են աւելի քան 200,000 տարբեր տեսակներ, որոնք կը կազմեն աշխարհի կենդանական աշխարհի եւ կենսաբազմազանութիւններու 10-12 %-ը։ Մեքսիքան աշխարհի մէջ առաջատարն է՝ սողուններու տարածուածութեամբ (707 յայտնի տեսակներ), երկրորդը՝ կաթնասուններու տարածուածութեամբ (438 տեսակներ), չորրորդը՝ երկկենցաղներու բազմազանութեամբ (290 տեսակներ)։ Չորրորդ տեղը կը զբաղեցնէ նաեւ բոյսերի թուով (26000 տեսակի բոյսեր)։ Անոնց 2500 տեսակները կը համարուին վտանգուած տեսակներ եւ արձանագրուած են կարմիր գիրքին մէջ։
2002 թուականի տուեալներով, Մեքսիքան երկրորդ ամենաարագ անապատացող երկիրն է աշխարհի մէջ։ Այս ցուցանիշով ան կը զիջի միայն Պրազիլիային: Մեքսիքայի տարածքի 170,000 քմ² տարածքը կանաչ գօտիներ են՝ անտառներ, ազգային զբօսավայրեր եւ ազգային արգելոցներ: Ատոնք իրենցմով կը ներառեն 34 կենսոլորտային պահուստներ (անփոփոխ էքօհամակարգեր), 67 ազգային զբօսավայրեր, 4 բնական յուշարձաններ (պաշտպանուած է անժամկէտ իրենց գեղագիտական, գիտական կամ պատմական արժէքը) եւ այլն։
Մեքսիքայի տարածքին յայտնաբերուած են Ամերիկայի տարածքին հանդիպող տարբեր տեսակի մշակաբոյսեր եւ ուտելի բոյսեր: Մեքսիքայի տարածքին կը մշակուի կակաո, ավոքատօ, լոլիկ, եգիպտացորեն, վանիլ, Կուավա, ցուկկինի, եւ այլն։ Այստեղ կ'աճեցնեն են նաեւ լոպիի տարբեր տեսակներ, չիլի պղպեղներ (Հալափենօ) եւ այլն։
Մեքսիքայի մէջ կ'ապրին տարբեր տեսակի կենդանիներ, որոնց մեջ կան նաեւ էնտեմիք կենդանատեսակներ, օրինակ՝ Մեքսիքական մկնային դաշտամուկ, Մեքսիքական գայլ, Մեքսիքական գորշ սկիւռ, Մեքսիքական հողի սկիւռ, Մեքսիքական ծովամուկ եւ այլն։ Կ'ապրին նաեւ այլ կենդանատեսակներ, օրինակ՝ Վիրճինեան դաշտամուկ, փոքր խոյատելֆին, յագուար ամերիկեան յովազ, ամերիկեան սեւ արջ, ամերիկեան արագիլ, գորշ աղուէս եւ այլն։
-
Մեքսիքական գայլ -
Հարաւային դաշտամուկ -
Ամերիկեան քարարծիւ -
Մեքսիքական փորսուղ
Մարզաշխարհ
1968 թուականին Մեքսիքայի մէջ տեղի ունեցեր են XIX Ողիմպիական խաղերը՝ Մեքսիքան դարձնելով առաջին լատինա-ամերիկեան երկիրը, ուր մեկնարկեր են խաղերը: 1970 եւ 1986 թուականներուն այստեղ տեղի ունեցեր են ֆուտպոլի աշխարհի առաջնութեան խաղերը:
Մեքսիքայի ամենայայտնի մարզաաձեւը ֆուտպոլն է։ Կ'ենթադրուի, որ ֆուտպոլը Մեքսիքա բերած են քոռնեցի հանքագործները 19-րդ դարու վերջաւորութեանը։ 1902 թուականին բրիտանական ազդեցութեամբ ձեւաւորուեցաւ հինգ-թիմային լիկան:
Մեքսիքայի գլխաւոր ակումբներն են՝
- Ամերիկա, 12 առաջնութիւն
- Տեփորթիվօ Կուատալախարա, 11 առաջնութիւն
- Թոլուքա, 10 առաջնութիւն
Անթոնիօ Քարպախալը առաջին ֆուտպոլիսթն էր, որ յայտնուեցաւ աշխարհի խաղերուն եւ Հուկօ Սանչեսը IFFHS կողմէ դարձաւ 20-րդ դարու լաւագոյն CONCACAF խաղցող:
Մեքսիքայի մասնագիտական պեյսպոլի լիկան կը կոչուի Liga Mexicana de Beisbol: Թէեւ կը զիջի Միացեալ Նահանգների, Քարիպեան երկիրներու եւ Ճափոնի թիմերուն, Մեքսիքայի խումբը նոյնպես ունեցեր է միջազգային ձեռքբերումներ։
2013 թուականին Մեքսիքայի պասքէթպոլի թիմը խումբը յաղթեց Ամերիկայի պասքէթպոլի առաջնութեանը եւ ձեռք բերաւ 2015 թուականի առաջնութիւնը հիւրընկալելու պատիւը:
Յայտնի մարզաձեւերէն է ցլամարտը։ Գրեթէ բոլոր խոշոր քաղաքներուն մէջ կան ցլամարտի հրապարակներ։ Մեխիկոյի Plaza México-ն ամենամեծ ցլամարտի կեդրոնն է աշխարհի մէջ։ Այն կը տեղաւորէ 55,000 մարդ։
Յայտնի մեքսիքացի բռնցքամարտիկներ են Վինսենթ Սալտիվարը, Ռուպեն Օլիվարեսը, Սալվատոր Սանչեսը, Խուլիօ Սեզար Չավեսը, Ռիքարտօ Լոփես Նավան, Էրիք Մորալեսը:
Յայտնի մեքսիքացի մարզիկներն են կոլֆեր Լորենա Օչոան, Անա Կեվարան՝ 400 մեթր թռիչքով աշխարհի նախկին ախոյեան եւ 2004 թուականի Աթէնքի ողիմպիական խաղերու փոխ-ախոյեան Ֆերնանտօո Փլաթեսը։
Առողջապահութիւն
1990 թուականէն Մեքսիքան կը գտնուի բնակչութեան առողջութեան անցումային փուլի մէջ, մահուան ախտանիշներու ցուցանիշները նոյն են ինչպէս Գերմանիայի եւ Ճափոնի նման բարձր զարգացած երկիրներուն մէջ: Բժշկական ենթակառուցուածները զարգացած են գլխաւորապէս խոշոր քաղաներու մէջ, մինչդեռ գիւղական բնակչութիւնն ունի առաջադէմ բժշկական սարքաւորումներու կարիք, եւ հիւանդ յաճախորդները ստիպուած են մօտ բնակավայրեր տեղափոխուիլ համապատասխան բժշկական օգնութեան կամ խնամքի համար։
Պետութեան կողմէ ֆինանսաւորուող Մեքսիքական սոցիալական անվտանգութեան հիմնարկը (IMSS) եւ Պետական աշխատողներու սոցիալական անվտանգութեան եւ ծառայութիւններու հիմնարկը (ISSSTE) էական դեր կը խաղան առողջապահութեան եւ սոցիալական անվտանգութեան հարցերուն մէջ։ Մեծ կարեւորութիւն ունին նաեւ մասնաւոր առողջապահական ծառայութիւնները, որոնք կ'ապահովեն բժշկական ծառայութիւններու 13%-ը:
Հանրային համալսարաններու մէջ յաճախ տեղի կ'ունենան բժշկական վերապատրաստումներ։ Կուատալախարայի համալսարանը ամերիկացի ուսանողներուն վերապատրաստելու պայմանագիր ունի Միացեալ Նահանգներու հետ։ Մասնաւոր բուժօգնութեան, դեղօրայքի արժէքը Մեքսիքայի մէջ աւելի ցածր է, քան Հիւսիսային Ամերիկայի այլ գործընկերներու մօտ:
Կրթութիւն
2004 թուականին Մեքսիքայի մինչեւ 14 տարեկան բնակիչներու գրագիտութեան մակարդակը կը կազմէր 97 %, 15 տարեկանէն բարձր՝ 91 %: Համաձայն ԵՈՒՆԵՍՔՕ-ի համաշխարհային տուեալներու՝ այս ցուցանիշով Մեքսիքան կը զբաղեցնէ 24-րդ տեղը:
Մեքսիքայի ազգային ինքնավար համալսարանը համաձայն 2009 թուականին հրատարակուած Թայմզ-ի բարձրագոյն կրթութեան չափանիշներու աշխարհի 200 առաջնակարգ համալսարաններու շարքը կը զբաղեցնէ 190-րդ տեղը:
Մասնաւոր պիզնես դպրոցները նոյնպես կը համապատասխանեն միջազգային չափանիշներուն։ PADE եւ EGADE պիզնես դպրոցները, Փանամերիկեան համալսարանը եւ Մոնթերեյի արուեստագիտական եւ բարձրագոյն կրթութեան հիմնարկը համաձայն «Ուոլ սթրիթ ճըրնըլի» տուեալներուն կը գտնուին գլխաւոր տասնեակին մէջ:
Կառավարութիւն եւ ոստիկանութիւն
Կառավարութիւն
Ըստ կառավարման համակարգի՝ Մեքսիքան (Federal Republic) Դաշնային հանրապետութիւն է, որ կը կառավարուի Մեքսիքայի ժողովուրդի կողմէ ընտրուած պաշտօնական թեկնածուն՝ նախագահի անունէն։ Նախագահի կառավարութիւնը հիմնուած է 1917 թուականին ընդունուած Սահմանադրութեան եւ օրէնքներու հիման վրայ։ Սահմանադրութիւնը կը ներառէ երեք բաժիններ՝ ժողովրդավարութիւն եւ հանրապետութիւն, պետական եւ քաղաքական կառավարութիւններ: Ըստ սահմանադրութեան Մեքսիքայի իւրաքանչիւր նահանգ ունի ինքնավարութիւն, սակայն պէտք է առաջնորդուի սահմանադրութեան դրոյթներով։ Մեքսիաքայի ենթակայ իւրաքանչիւր տարածք ունի հանրապետական կառավարման համակարգ եւ կը կառավարուի գործադիր մարմնի՝ նահանգապետի կամ Մեքսիքայի նախագահի կողմէ նշանակուած այլ պաշտօնեայի կողմէ:
Մեքսիքայի նախագահը Մեքսիքայի բարձրագոյն պետական պաշտօնեան է։ Մեքսիքայի նախագահը կ'ընտրուի 6 տարի ժամկէտով, իսկ ընտրութիւնները տեղի կ'ունենան մէկ փուլով։ Յաղթողը կը որոշուի հաւաքած ձայներու մեծամասնութեամբ։ 2012 թուականին Մեքսիքայի մէջ տեղի ունեցած նախագահական ընտրութիւններու շնորհիւ Մեքսիքայի նախագահ ընտրուեցաւ Էնրիքէ Փենիա Նիէթօն։
Մեքսիքական Սահմանադրութիւնը հիմնուած է հետեւեալ սկզբունքներու վրայ՝
- Մարդու եւ քաղաքացու իրաւունքներն ու ազատութիւններ
- Ազգային ինքնիշխանութիւն
- Իշխանութիւններու տարանջատում
- Ներկայացուցաչական ժողովրդավարութիւն
- Դաշնային պետութիւն
- Սահմանադրական իրաւունքի պահպանում եւ պետութեան գերակայութիւնը եկեղեցւոյ նկատմամբ
Մեքսիկայի իշխանութեան օրէնսդիր ճիւղը Երկպալատ խորհրդարանն է, որ կազմուած է հանրապետական կառավարմամբ ծերակոյտէ եւ պատգամաւորներու պալատէ։ Մեքսիքայի ծերակոյտի կամ երեսփոխաններու ժողովը congress կրնայ ընդունիլ օրէնքներ, յայտարարել պատերազմ, հաւաքել հարկեր եւ տուրքեր, հաստատել միջազգային պայմանագրեր այլ երկիրներու հետ եւ վաւերացնել դիւանագիտական նշանակումները։
Մեքսիքայի իշխանութեան օրէնսդիր մարմնի՝ խորհրդարանին վերաբերուող փոփոխութիւնները կը կատարուին քուէարկութիւններու միջոցով։ Մեքսիքայի մէջ կը գործէ ազատ ընտրական իրաւունքը եւ քուէարկութեանը կրնան մասնակցիլ 18 տարին լրացած բոլոր անձինք։ Սեռական եւ տարիքային սահմանափակումներ չկան։ Պատգամաւորներու պալատը կազմուած է 500 պատգամաւորներէ, որոնք կը կազմեն խորհրդարանի մէկ մասը։
500 պատգամաւորներէն 300-ը կ'ընտրուին դաշնային ընտրատարածքին կատարուող մեծամասնական ընտրութիւններու շնորհիւ։ Մնացած 200-ը միայն կ'ընտրուին համամասնական ընտրութիւններուն։ Մեքսիքայի ստորին միւս պալատը՝ ծերակոյտը կազմուած է 128 ծերակուտականներէ։ Անոնցմէ 64-ը կ'ընտրուին մեծամասնական, իսկ մնացած 64-ը համամասնական եւ առանձին քուէարկութիւններու միջոցով։
Մեքսիքայի արդարադատութեան գերագոյն մարմինը եւ հանրապետական կառավարման իշխանութեան երրորդ ճիւղը Մեքսիքայի Միացեալ Նահանգներու դատական մարմինն է։ Մեքսիքայի գլխաւոր դատարանը արդարադատութեան օրէնսդիր դատարաններն են։ Այն կազմուած է Ուսումնական, միութիւններու եւ մարզային դատարաններէ, ինչպէս նաեւ դատական դաշնային խորհուրդէ։
Ոստիկանութիւն
Մեքսիքայի դաշնային ոստիկանութիւնը Մեքսիքայի ոստիկանական գերագոյն մարմինը, որ բաժանուած է տարբեր գործակալութիւնների։ Այն յաճախ կը կոչուի նաեւ ոչ այնքան տարածուած եւ ոչ գրական "Federales" եզրով։ որպէս կանոն, Մեքսիքայի դաշնային ոստիկանութեան աշխատակիցները զինուած են ատրճանակով եւ կը կրեն մութ կապոյտ կամ մոխրագոյն մարտական համազգեստ։
Մեքսիքայի դաշնային ոստիկանութիւնը ստեղծուեր է չորս տարբեր դաշնային կանխարգելիչ կազմակերպութիւններու 1998-1999 թուականներու միաձուլուէն յետոյ։ Այս մարմինը ստեղծուեր է Մեքսիքայի Միացեալ Նահանգներու մէջ թմրադեղեր աճող սպառնալիքը կանխելու նպատակով։ Մեքսիքայի դաշնային ոստիկանութիւնը կը ներառէ դաշնային ճանապարհային ոստիկանական եւ ֆինանսական ոստիկանութեան բաժիններ, որոնք կը կոչուին նաեւ քննչական եւ ազգային անվտանգութեան կեդրոններ։
Մեքսիքայի դաշնային ոստիկանութեան զինուած ուժերը կը համարուի Մեքսիքական բանակի 3-րդ ռազմական ոստիկանութեան գումարտակը (brigade)։ Մեքսիքայի Դաշնային ոստիկանութիւնը կը ներառէ նաեւ քննչական բաժանմունք։ Մեքսիքայի զինուած ուժերու գերագոյն գլխաւոր հրամանատարը Մեքսիքայի նախագահն է։
Արտաքին յարաբերութիւններ
Մեքսիքայի արտաքին քաղաքականութեան մեջ կարեւոր նշանակութիւն ունին Մեքսիքայի նախագահը եւ Արտաքին գործերու նախարարութիւնը: Մեքսիքայի սահմանադրութեան 89-րդ յօդուածի 10-րդ կէտի դրոյթները կը սահմանեն, որ Մեքսիքայի կառավարութիւնը եւ բնակչութիւնը կը պարտաւորուի յարգել այլ պետություններու Միջազգային օրէնքը, պետութիւններու իրաւական հաւասարութիւնը, անոնց ինքնիշխանութեան ու անկախութեան։ Մեքսիքացիները կը պարտաւորուին չմիջամտել այլ երկրներու ներքին եւ արտաքին գործերուն, հակամարտութիւններուն տալ խաղաղ կարգաւորում եւ խթանել միջազագային տարբեր կազմակերպութիւններու հետ համագործակցութեան զարգացումը:
Մեքսիքան շարք մը միջազգային կազմակերպութիւններու եւ միութիւններու աշխոյժ մասնակից եւ հիմնադիր է։ Այս երկիրը կը համարուի Միացեալ Ազգերու Կազմակերպութեան (ՄԱԿ), Իպերօ-ամերիկեան պետութիւններու համագործակցութեան եւ Ռիօ խումբի աշխոյժ մասնակից-անդամ: 2008 թուականին Մեքսիքան ստացեր է 40 մլն տոլար ՄԱԿ-ի ընդհանուր պիւտճէէն: Պետութիւնը եղեր է Լատինա-ամերիկեան տնտեսական Կազմակերպութեան անդամ:
Զինուած ուժեր
Մեքսիքայի զինուած ուժերը կազմուած են երկու տարբեր ստորաբաժանումներու միջեւ: Առաջին բաժինը Մեքսիքայի ցամաքային ուժերն են, որոնք իրենց մէջ կը ներառեն Մեքսիքայի ռազմաօդային ուժերը։ Երկրորդ բաժինը Մեքսիքայի ռազմածովային ուժերն են, որուն մէջ կը մտնէ Մեքսիքայի ծովային նաւատորմը: Մեքսիքայի Զինուած ուժերը կը պահպանեն զգալի ենթակառուցուածքներ, որուն մէջ կը մտնեն առարկաներու նախագծման, հետազօտական եւ փորձարկման զէնքերը, փոխադրական միջոցները, օդանաւերը, նաւատորմի նաւերու մեծ մասը, պաշտպանական համակարգեր եւ տարբեր տեսակի էլեկտրոնիկա:
Վերջին տարիներուն Մեքսիքան բարելաւած է իր զինուորական մեթոտները, հրամանատարութիւնը եւ արուեստագիտական կառոյցները։ Մեքսիքայի զինուած ուժերու գերագոյն գլխաւոր հրամանատարը կը համարուի Մեքսիքայի նախագահը։ Մեքսիքան հնարաւորութիւն ունի արտադրելու միջուկային զէնք, սակայն ան չէ օգտուած այդ հնարաւորութիւնէն։ Պատմականօրէն, Մեքսիքան բացառութեամբ երկրորդ աշխարհամարտի, կը համարուի չէզոք երկիր: Մեքսիքան կը համարուի Մեքսիքայի եւ ՄԱԿ-ի խաղաղապահ երկիրներէն մէկը։
Վարչական բաժանում
Մեքսիքան կամ Մեքսիքայի Միացեալ Նահանգները կառուցուածքով դաշնային երկիր է։ Մեքսիքան վարչականօրէն բաժանուած է 31 նահանգներու եւ մայրաքաղաքային ինքնավարութիւն ունեցող Մեքսիքա քաղաքի միջեւ։ Մեքսիքայի իւրաքանչիւր նահանգ ունի իր ինքնավարութիւնը, առանձին սահմանադրութիւնը եւ դատական մարմինը։ Նահանգները կը կառավարուին նահանգապետներու կողմէն, որոնք կ'ընտրուին 6 տարի ժամկէտով։
| Մեքսիքայի վարչական բաժանում | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
.svg)
Հայերը Մեքսիքայի մէջ
Մեքսիքայի հայ գաղութը կազմաւորուեր է 1920-ական թուականներէն յետոյ։ Հայերը կեդրոնացած են գլխաւորապէս Մեքսիքոյի մէջ, մասամբ ալ՝ Փուեպլա քաղաքին մէջ։ Ներկայիս անոնց թիւը մօտ 400 է, սակայն համայնքը դեռ կազմաւորուած չէ. չունի հաւաքատեղի կամ ազգային որեւէ կազմակերպութիւն։
Մեքսիքայի նշանաւոր հայ գործարարներէն են՝ Ս. Փալունեանը եւ Շ. Քրտիկեանը, ճարտարագետ Ճ. Նշանեանը, ֆիզիկոս Շ. Հաճեանը, աստղագէտ դոկտոր Պ. Փիշմիշը եւ այլք։ Մեքսիքոյի մէջ ապրեր ու ստեղծագործեր բանաստեղծ եւ թատերագիր Մկրտիչ Հաճեանը, Մեքսիքայի կառավարութեան կազմի մէջ աշխատեր է հայազգի Խոսէ Սարուխանը (Սարուխանեան)։
Տե՛ս նաեւ
- Հիւսիսային Ամերիկայի երկիրներու ցանկ
Ծանօթագրութիւններ
Արտաքին յղումներ
- Dasaran.am Մեքսիքա Archived 2016-04-07 at the Wayback Machine.
- Encyclopedia.am Մեքսիքա Archived 2017-12-21 at the Wayback Machine.
- Mexico Tourism Official Website | Այցելէ Մեքսիքա Archived 2012-06-04 at the Wayback Machine.
- Մեքսիկա UCB Libraries GovPubs
- Մեքսիքա, Բի-բի-սի լուրեր
- Մեքսիքայի մասին Բրիտանիքա հանրագիտարանի մէջ
Վիքիմեդիային մեջ Mexico- Key Development Forecasts for Mexico from [International Futures]
- Մեքսիքան համաշխարհային նկարիչներու կտաւներու մէջ
- Մեքսիքայի Միչոաքան Նահանգի Քոնկրեսը Որդեգրած Է Հայոց Ցեղասպանութիւնը Ճանչցող Եւ Դատապարտող Յայտարարութիւն Մը
Կաղապար:Հիւսիսային Ամերիկայի երկիրներ Կաղապար:Մ20 Կաղապար:Երկիրը թեմաներում
This article uses material from the Wikipedia Արեւմտահայերէն article Մեքսիքա, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Բովանդակությունը թողարկված է CC BY-SA 4.0 թույլատրագրով, եթե այլ բան նշված չէ։ Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Արեւմտահայերէն (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.