Լիխթընշթայն

 

Դիրք եւ տարածութիւն

Լիխթընշթայն կը գտնուի կենդրոնական եւրոպայի հարաւ-արեւմտեան շրջանը: Անոր սահմանակից երկիրներն են՝ առեւելքէն՝ Աւստրիան, հարաւէն եւ արեւմուտքէն՝ Զուիցերիան: Անոր սահմանները բնական սահմաններէ ալ կը բաղկանան՝ Առեւմտեան սահմանը Զուիցերիոյ հետ կը համապատասխանի Ռայն գետի հոսանքի հետ, իսկ արեւմուտքէն՝ Աւստրիոյ Ալփեան լեռնաշխթայի հետ:

Լիխթընշթայնը մօտ 160.5 ք. քմ. տարածութեամբ եւրոպայի չորորդ եւ աշխարհի վեցերորդ ամենափոքր երկիրկն է: Լիխթընշթայնը եւ Ուզպէքիսդանը միակ երկիրներն են, որոնք շրչապատուած են երկիրներէ, որոնք դէպի ծով ելք չունին:

Մակերեւոյթ

Լիխթընշթայնը բաժնուած է երկու մասի՝ Հիւսիսային (Oberland՝ «վերին» երկիր), որ մեծամասնութեամբ կը բաղկանայ դաշտերէ, եւ Հարաւային (Unterland՝ «ստորին» երկիր), որ կը բաղկանայ լեռներէ, հատկապէս՝ Ալփեան լեռնաշխթան:

Լիխթընշթայնի բնակչութիւնը, ըստ 2019-ի մարդահամարի, կը բաղկանայ 38557 բնակիչներէ, որմէ 66,1 % Լիխթընշթայնցի են: Ժողովրդի 19,4 % կու գան գերմանախօս երկիրներէ (9,7 % Զուիցերիայէն, 5,8 % Գերմանիայէն, 3,9 % Աւստրիայէն), իսկ մնացած 14,5 % կու գան մօտաւոր 90 այլ երկրներէ:

Լեզու

Լիխթընշթայնի պաշտօնական լեզուն գերմաներէնն է: Խօսակցութիւնը սակայն կ'ընթանայ Լիխթընշթայնի տարբեր բարբառներով, որոնք գերմաներէնէն կը տարբերին իրենց հնչումներով:

Կրօնք

Կաթողիկէ եկեղեցին Լիխթընշթայնի ազգային եկեղեցին է: 2015-ի մարդահամարի համաձայն, ժողովուրդի 73,4 % կաթողիկէ էին, 8,2 % բողոքական, 7 % անկրօն, 5,9 % իսլամ, 2,3 % այլ հաւատքի պատկանող էին, իսկ 3,3 % իրենց կրոնքի մասին տեղեկութիւն չտուին:

Նախապատմութիւն

Լիխթընշթայնի մէջ հնագիտական գիւտերը կը փաստեն, թէ մարդիկ այս տարածքի վրայ 5000 թ. ք.ա. բնակած են: Ք.ա. 15թ. Հռոմէական կայսրութիւնը գրաւեց «Ռաէդիա» տարածաշրջանը, որուն մէջ կար նաեւ այսօրուայ Լիխթընշթայնը: Հռոմէացիները շինեցին Պրեկենցէն Միլանօ մայրուղի մը, որ կ'անցներ Լիխթընշթայնի մէջէ: Այս պատճառով, մարդիկ սկսան տեղափոխուիլ այս մայրուղիի շրջակայքը եւ հիմնեցին ագարակներ եւ փերթեր:

Միջնադարեան շրջան

Հռոմէական կայսրութեան անկումէն ետք, ալեմաննական ցեղեր սկսան գաղթել դէպի այս տարածաշրջան: 8րդ դարուն Լիխթընշթայն կը պատկաներ Ֆրանքական թագաւորութեան, իսկ 10րդ դարու՝ Գերմանական ազգի Սրբազան Հռոմէական կայսրութեան: 1342թ Վատուցի կոմսութիւնը հիմնուեցաւ:

Իշխանութեան ստեղծումը եւ անկախութիւն

Վատուցի վերջին կոմսը եղաւ Ֆերտինանտ Քարլ ֆոն Հոհընեմս: Անոր իշխանութեան տակ տեղի ունեցան վհուկներու հետապնդումներ, որտեղ 100է աւելի վհուկներ տարբեր ձեւերով սպաննուեցան: Ասկէ բացի, Հոհընէմս պարտքեր գոցելու համար, 1712-ին ծախեց Վատուցի եւ Շէլընպէրկի (Ներկայիս Լիխթընշթայնի հիւսիսային մասը գտնուող) կոմսերը Յոհան Ադամ իշխանին: Յոհան կը պատկաներ «Լիխթընշթայնըր» իշխանական ընտանիքին, որոնց ծաքումը Ստորին Աւստրիայէն էր: 1719թ գերմանիոյ կայսեր Քարլ 6.-ի հրամանով, Յոհան Ադամ միացուց այս երկու կոմսերը եւ զայն կոչեց իր իշխանական ընտանիքի անունով Լիխթընշթայն: Այսպիսով, Յոհան Ադամ դարձաւ Լիխթընշթայնի անուանակոչը եւ անոր առաջին իշխանը:

 

Պատմութեան ընթացքին, Լիխթընշթայն շատ ատեն կը դառնար օտար երկիրներու մարտադաշտ: Նափոլէոնի պատերազմներու ատեն, Լիխթընշթայն կը գրաւուի ֆրանսական զօրքի կողմէ: 1806 Նափոլէոն կը ստեղծէ Ռայնի դաշնագիրը եւ կ'ընդգրկէ Լիխթընշթայնը դաշնագրի միւս 16 անդամներու հետ: Այս ձեւով Լիխթընշթայն առաջին անգամ ըլլալով կը դառնայ անկախ: 1814-1815 տեւող Վիեննայի համաժողովի ընթացքին, Լիխթընշթայնը կ'ընդունուի իբր ազատ իշխանութիւն եւ մաս կը կազմէ նոր հիմնուած Գերմանական Դաշնակցութեան մէջ:

Լիխթընշթայն գերմանական դաշնակցութեան մէջ

Գերմանական դաշնակցութեան նպատակը Սրբազան Հռոմէական կայսրութեան պայմաններու վերադառնալն էր: Այս դաշնակցութեան պայմաններէն մէկն էր, որ բոլոր 41 անդամները իրենց օրենագիրերը ունենան: Այսպիսով Լիխթընշթայն ունեցաւ իր առաջին օրենագիրը: Սակայն այս օրենագիրը խորհրդարանին կամ այլ ժողովրդավար մարմիններու ոեւէ ուժ չէր տար: Իշխանը ունէր ամբողջական քաղաքական ուժ եւ իրաւունքներ:

Շրջակայ շրջանները հետզհետէ կը դառնային ազատամիտ եւ ռամկավար շարժումներու կեդրոններ: Ոգեւորուած ասկէ, Փեթըր Քաիզըր, Լիխթընշթայնի մէջ ուսուցիչ, 1848-ին մղեց խաղաղ յեղափոխութիւն մը, որուն նպատակն էր վերափոխել օրենագիրը, աւելցնելու համար ժողովրդավար խորհրդարան մը իբր կառավարական ուժ: Իշխանը ընդունեց ժողովրդի առաջարկը, եւ Լիխթընշթայն ունեցաւ իր առաջին սահմանադրական օրենագիրը: Այս օրենագրի արարքը երկար չդիմացաւ: Գերմանական դաշնակցութեան եւ իշխանի որոշումով, 1852-ին Լիխթընշթայն վերադարձաւ իր հին օրենագրին:

Լիխթընշթայն սկսաւ մշակել լաւ յարաբերութիւններ Աւստրիոյ հետ, եւ 1852-ին ստորագրեցին մաքսային դաշնագիր: Այս մէկը տնտեսական վիճակը մեծապէս բարելաւեց:

1862 վերստին օրէնսդրական փոփոխութիւններ տեղի ունեցան: Լիխթընշթայնի իշխանը միակ կառավարական ուժը չէր, այլ նաեւ ժողովրդավար խորհրդարանը: Այս Օրենագիրը Լիխթընշթայնը փոխանցեց բացարձակապետութենէն դէպի սահմանադրական իշխանութիւն:

Լիխթընշթայնի ազգային բանակը տնտեսական պատճառներով կը դադրեցնէ իր գործողութիւնները եւ մինչեւ այսօր Լիխթընշթայն կը մնայ առանց բանակի:

Առաջին համաշխարհային պատերազմ

Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ, Լիխթընշթայն մնաց չէզոք: Մինչ այդ անոր տնտեսութիւնը կապուած էր Աւստրիոյ հետ: Այդ պատճառով, Լիխթընշթայնի անգործութիւնը եւ սովը հետզհետէ կը բարձրանար: Երբ պատերազմը վերջացաւ, ան լուծեց իր մաքսային դաշնագիր Աւստրիոյ հետ:

Բարեկամութիւն Զուիցերիոյ հետ

1919 Լիխթընշթայն բոլորովին անջատեց ինքզինքը Աւստրիայէն եւ դարձաւ դէպի Զուիցերիա: Դրամը՝ Աւստրիական «Քրոնէ»-ն, փոխարինեց Զուիցերիական «Ֆրանք»-ով: Նաեւ կնքեցին մաքսային դաշինք, որ մինչեւ այսօր կը գործադրուի:

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմին Լիխթընշթայն քուէարկութենէ ետք նորէն մնաց չէզոք: Վախ կար, որ Հիթլըր զայն երրորդ Գերմանական Կայսրութեան մէջ ընդգրկէ, սակայն Զուիցերիոյ հետ մօտեցումը եւ ռազմագիտական անպատեհ դիրքը չթոյլադրեց այդ մէկը:

1945-Այսօր

Համաշխարհային երկրորդ պատերազմէն ետք, Լիխթընշթայնի տնտեսութիւնը այնքան զարգացաւ, որ ան դարձաւ ճարտարարուեստական կեդրոն: Լիխթընշթայնի մաս կը կազմէ հետեւեալ կազմակերպութիւններուն՝

• Եւրոպայի Անվտանգութեան եւ Համագործակցութեան Կազմակերպութիւն (ԵԱՀԿ) 1975
• Եւրոպայի Խորհրդարան 1978
• Միացեալ Ազգերու Կազմակերպութիւն1990
• Եւրոպական ազատ առեւտուրի միութիւն 1991
• Եւրոպական տնտեսական շրջան 1995
• Շէնկէնեան համաձայնութիւն 2011

Կարաւարութիւն

Լիխթընշթայն սահմանադրական եւ ժառանգական իշխանութիւն մըն է, որ կը գործէ ռամկավարական հիմի վրայ: Այսինքն Լիխթընշթայն իշխան մը եւ ժողովուրդէն ընտրուած մարմիններ ունի: երկրի օրինական հիմը 1921-ի օրինագիրքն է:

Իշխան

Լիխթընշթայնի իշխանը երկրի բարցրաստիճան անձն է: Ան ունի ոչ միայն ներկայացչական պաշտօններ, այլ նաեւ ունի խորհրդարանը գահակալելու, խորհրդարանի անդամները հաստատել եւ ժողովուրդէն ընտրուած օրենքներ վերցնելու իրաւունքները: Ներկայիս Լիխթընշթայնի իշխանը Հանս Ադամ Բ է, անոր փոխը եւ միէւնոյն ժամանակ ժարանքորդը՝ անոր աւագ որդին՝ Ալօիս:

Օրէնսդիր մարմին

 

Լիխթընշթայնի օրենսդիր մարմինի մաս կը կազմէն իշխանը եւ խորհրդարանը: Խորհրդարանը կը բաղկանայ 25 անդամներէ, որոնք ամեն չորս տարին ժողովրդի կողմէ կ'ընտրուին: Օրենքները փոփոխութեան կ'ենթարկուին խորհրդարանի առաջարկով եւ անոր որոշումով, իսկ նոր օրենքները կը վաւերացուին, երբ իշխանը եւ վարչապետը (նայէ՝ գործադիր մարմին) ստորագրէն:

2021-ի խորհրդարանական ընտրութիւններէ ետք, ներկայիս խորհրդարանին մաս կը կազմէն չորս կուսակցութիւններ՝

• Հայրենական Միութիւն, ՀՄ (Vaterländische Union, VU)՝ 10 նիստ
• Յառաջդիմող Քաղաքական Կուսակցութիւն, ՅՔԿ (Fortschrittliche Bürgerpartei, FBP)՝ 10 նիստ
• Ազատ Ձանկ, ԱՁ (Freie Liste, FL)՝ 3 նիստ
• Ռամկավարներ Լիխթընշթայնի, ՌԼ (Demokraten pro Lichtenstein, DPL)՝ 2 նիստ

Գործադիր մարմին

Լիխթընշթայնի գործադիր մարմինը կը բաղկանայ հինք անձերէ՝ Վարչապետը եւ չորս նախարարներ: Այս կազմը հանցն կ'առնէ հինք նախարարութիւնները՝ Արտաքին գործոց, ներքին գործոց, համայնութեան, «ինֆրասթրուքթուրի» եւ տնտեսութեան նախարարութիւններ: Այլ նախարարութիւններ, ինչպես դաստիարակնչական, միջավայրի եւ մշակույթի, մաս կը կազմէն այդ հինք նախարարութիւններուն:

 

Գործադիր մարմինը օրենսդիր մարմնի եւ իշխանի կողմէ կ'ընտրուի եւ կը գործէ չորս տարիներ: 25 Մարտ 2021-ին կառավարութեան հանցն առին հետեւեալ անդամները՝

• Տանիէլ Ռիշ, ՀՄ
• Սապինէ Մօնաունի, ՅՔԿ
• Կրազիէլլա Մարօք-Վախդըր, ՀՄ
• Տօմինիք Հասլըր, ՀՄ
• Մանուէլ ֆրիք, ՅՔԿ

Դատողական մարմին

Դատողական մարմինը իշխանաական բարցրագոյն դատարանն է, որ կը բաղկանայ հինգ դատաւորներէ:

• Պաշտօնական կայք