Փնջածաղիկ (լատին․՝ Iris), փնջածաղիկազգիների ընտանիքի բազմամյա, կոճղարմատավոր խոտաբույսերի ցեղ։ Աշխարհի ջերմատներում ու պարտեզներում աճեցվում է հիրիկի ավելի քան 1000 տեսակ, որոնց մեծ մասն ունի սուր ու հմայիչ բուրմունք։ Հիրիկը ոչ միայն գեղեցիկ, այլև թանկարժեք եթերայուղատու բույս է։ Կոճղարմատները հավաքում, մաքրում և չորացնում են որոշ ժամանակ պահելուց հետո։ Դրանք արձակում են մանուշակի նուրբ ու հաճելի բուրմունք։ Հնագույն ժամանակներում հիրիկի արմատների նյութը կիրառվել է բուրումնավետ գինիներ ստանալու համար, իսկ փոշին օգտագործվել է օծանելիքի փոխարեն։ Այդ ժամանակներում հիրիկին վերագրել են ոչ միայն բուժական, այլև կախարդիչ հատկություններ։
Հիրիկ | |
Դասակարգում | |
Թագավորություն | Բույսեր (Plantae) |
Տիպ/Բաժին | Անոթավոր բույսեր (Tracheophyta) |
Ենթատիպ | Սերմնավոր բույսեր (Spermatophytes) |
Կարգ | Ծնեբեկածաղկավորներ (Asparagales) |
Ընտանիք | Հիրիկազգիներ (Iridaceae) |
Ենթաընտանիք | Iridoideae |
Տրիբա | Irideae |
Ցեղ | Հիրիկ (Iris) L., 1753 |
Մեր ժամանակներում հիրիկի արմատներն օգտագործվում է փոշու ձևով հրուշակեղենի, լիկյորների, զովացուցիչ ջրերի արտադրության մեջ դրանց յուրահատուկ բուրմունք տալու համար։ Այսպիսով, հիրիկը ոչ միայն դեկորատիվ, այլև տեխնիկական արժեքավոր բույս է։ Այն օգտագործվում է նաև բժշկության մեջ։
Մարդու կողմից հիրիկը մշակվել է անհիշելի ժամանակներից Հյուսիսային Աֆրիկայի երկրներում։ Այն մեծ ժողովրդականություն է ունեցել հատկապես արաբական երկրներում։ Արաբները հիրիկ աճեցրել են գերազմանոցներում` այն վերածելով յուրահատուկ ծաղկանոց-պարտեզների։ Իսպանիան նվաճելուց հետո արաբները այդ գեղեցիկ բույսը տեղափոխում են Իսպանիա, որտեղից տարածվում է Միջերկրական ծովի ավազանի, իսկ հետագայում՝ Ասիայի ու Ամերիկայի երկրներ։
Հին հույները այդ բույսին տվել են իրենց ծիածանի աստվածուհի «Իրիդ» անունը, որի համար էլ այն դարձել է ժողովրդի պաշտամունքի առարկան։ Մինչև այս օր էլ Հունաստանում կանանց գերեզմանների վրա պարտադիր աճեցվում է հիրիկ ծաղիկը։
Ֆլորենցիայում (Իտալիա) այն կոչվում է Ֆլորենտինյան շուշան, որը պատկերված է Ֆլորենտինյան Հանրապետության գերբի վրա։ Ֆրանսիայում այն կոչվել է սպիտակ շուշան և պատկերվել պետական գերբի վրա։
Սկանդիվյան ժողովուրդների առասպելներից մեկում հիրիկն անվանում են արևի հարս, սիրո և գարնան ծաղիկ։ Այդ ավանդազրույցում նրան զոհաբերում են սիրո աստվածուհի Ֆրեեին։ Այս գեղեցկուհին մեծ փառքի է արժանացել նաև արևելքի ժողովուրդների միջոցով ժողովուրդների մոտ։
Ճապոնիայում հիրիկը խիզախության խորհրդանիշ է։ Այդ բույսը վաղուց է հայտնի մեր երկրում։ Նախահեղափոխական Ռուսաստանում մշակվել է հիրիկի մի քանի տեսակներ։ Դրանցից աչքի է ընկել գերմանականը, որը բերվել է Գերմանիայից, և ֆրանսիական լեմուանա տեսակը։ Այդ անունը տրվել է ի պատիվ ֆրանսիացի ծաղկաբույծ Լեմուանի, որի ջանքերով ստացվել է հիրիկի այդ տեսակը։
Բույսը մեծ ժողովրդականություն է ունեցել Ռուսաստանում, ժողովուրդը նրան տվել է «կասատիկ» անունը որը նշանակում է «սիրելիս»։
Հիրիկի արձյունաբերական նշանակություններ ունեցող ցանքեր կան Մոլդովիայում, Ղրիմում այն որպես դեկորատիվ բույս աճեցվում է երկրի խոշոր քաղաքներում՝ Մոսկվայի, Կիևի բուսաբանական այգիներում։
Հիրիկի մի տեսակ վայրի վիճակում աճում է հանրապետության լեռնային շրջաններում։ Բույսի բարձրությունը հասնում է 30-40 սմ-ի։ Վայրի վիճակում հանդիպում է նաև Իրանում։
Ցողունի բարձրությունը 10-35 սմ է։ Տերևները թրաձև են, երկար, ծաղիկները՝ կապույտ, մանուշակագույն, սպիտակ կամ դեղին։ Պտուղը տուփիկ է։ Բոլոր տեսակների մոտ տերևները թրաձև են, երկար։ Ծաղիկները խոշոր են, մեկական, մանուշակագույն, սպիտակ, դեղին և այլն։ Պտուղը եռագույն, բազմասերմ տուփիկ է։ Հայտնի է մոտ 200 տեսակ, տարածված է հյուսիսային կիսագնդում։
Հայաստանում հանդիպում է 14 տեսակ՝ կովկասյան, սրաշաքիլ, ցածրաճ, նրբագեղ, ցանցավոր, կղմինդրաձև ևն, որոնք աճում են Հայաստանի բոլոր գոտիներում։ Գեղազարդիչ բույսեր են։ Բոլոր տեսակները գրանցված են Հայաստանի Կարմիր գրքում, իսկ էնդեմիկ նրբագեղ հիրիկը (I. elegantissima), որը հայտնի է նաև բարբզնակ կամ լալազար անունով, բնական բուսուտների կրճատման պատճառով գրեթե անհետացել է։
Այս տեսակները հանդիպում են Արագածոտնի, Վայոց ձորի, Շիրակի և այլ մարզերում։ Աճում են չոր, քարքարոտ, խոտածածկ լանջերին, անտառի բացատներում (ստորինից մինչև վերին լեռն, գոտի),
լեռն, գոտիներում), կիսաանապատներում և լեռնատափաստաններում,
Հիրիկը տարածված է Միջին Ասիայի, Կովկասի, Իրանի լեռնոտ, չոր վայրերում, որտեղ կա եղանակի ընդգծված սեզոնայնություն։ Շոգերի և չոր եղանակի հետ բույսի վերգետնյա օրգանները մահանում են, պահպանվում են միայն արմատները։ Աշնանը, խոնավ ու ցուրտ պայմաններում, արմատներից զարգանում է տերևների փունջը և այդ ձևով բույսը ձմեռում է։
Ներկատու է, դեղատու և գեղազարդիչ։ Որոշ տեսակներ բնական բուսուտների կրճատման, մարդկանց անխնա վերաբերմունքի պատճառով գտնվում են գրեթե անհետացման եզրին։
Դասեի դասակարգումը ըստ Brian Mathew, 1989 թվականին։
Ընդհանուր տեսակների թիվը հաշվում մոտ են ավելի քան՝ 270.
Վիքիքաղվածքն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Հիրիկ» հոդվածին։ |
Վիքիցեղերն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Հիրիկ» հոդվածին։ |
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Հիրիկ» հոդվածին։ |
Այս հոդվածի նախնական տարբերակը կամ նրա մասը վերցված է Հայկական համառոտ հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են՝ Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո։ |
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 6, էջ 427)։ |
This article uses material from the Wikipedia Հայերեն article Հիրիկ, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Բովանդակությունը թողարկված է CC BY-SA 4.0 թույլատրագրով, եթե այլ բան նշված չէ։ Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Հայերեն (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.