Կով
ԴասակարգումըՎիքիցեղերում
| Կով | ||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||||||||||||||
| Գիտական դասակարգում | ||||||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||||||
| Լատիներեն անվանում | ||||||||||||||||||||||||
| Bos taurus taurus | ||||||||||||||||||||||||
| Արեալ | ||||||||||||||||||||||||
 | ||||||||||||||||||||||||
| Կովերի տարածվածությունը | ||||||||||||||||||||||||
| |
Կով, միասմբակավոր որոճողների ընտանիքին պատկանող վայրի ցուլի ենթատեսակ, ընտանի ցուլի (լատին․՝ Bos taurus taurus) էգ առանձնյակ, գյուղատնտեսական կենդանի։ Բազմացվում է մսի, կաթի և կաշվի համար։ Այս տեսակի արուները կոչվում են ցուլեր։ Կովերը ընտելացվել են մարդու կողմից մոտավորապես 10,500 տարի առաջ Արևմտյան Հայաստանում և Միջագետքում։ Որոշ երկրներում, օրինակ Հնդկաստանում, կովերը համարվում են սուրբ կենդանիներ։
 | |
| Կովի բառաչ | |
Ընդհանուր տեղեկություններ
Ընտանի տավարն առաջացել է վայրի տուրից, որն ընտելացվել է մոտ 8 հզ. տարի առաջ։ Այն մարդու ընտելացրած առաջին կենդանիներից է։ Հնագույն վաչկատուն ցեղերը կովերի և տուրերի նախիրներ էին պահում միայն մսի ու կաշվի համար։ Ավելի ուշ, նստակեցության անցնելուց հետո, մարդիկ սկսեցին ուժեղ կենդանիներին լծել գութանին և նրանցով բեռներ փոխադրել։ Հնադարյան մարդու համար կովն ու ցուլն այնքան մեծ նշանակություն ունեին, որ շատ ժողովուրդներ նրանց աստվածացրել են։ Իսկ կովից կաթ ստացել են ավելի քան 2800 տարի առաջ։ Հետագայում կաթից սկսեցին պատրաստել կարագ, պանիր, մածուն և այլ կաթնամթերք։ Կովերի կյանքի տևողությունը մոտ 20 (երբեմն՝ 35) տարի է։ Կովերը միապտուղ են (հազվադեպ բացառություններով)։ Կովերի տարեկան միջին կաթնատվությունը 3500–4000 կգ է, լավագույն տնտեսություններում՝ մինչև 6000 կգ, ռեկորդը՝ 20 հզ. կգ (հոլանդական կովեր)։ Կովերի ցեղերը բազմաթիվ են։ Հաճախ նրանց անվանում են այն տեղի անունով, որտեղ բուծվել են։ Յուրաքանչյուր ցեղ հարմարված է իր «ծննդավայրի» արոտավայրի և բնակլիմայական պայմաններին։ Ամեն ցեղ ունի իր առավելություններն ու թերությունները։ Որպեսզի կովը շատ կաթ տա, անհրաժեշտ է նրան ճիշտ խնամել և լավ կերակրել։ Ուստի, անասնապահը պետք է շատ հմուտ և ուշադիր լինի։ Հայաստանում բուծվել է կովկասյան գորշ տավարի ցեղը, որի տարեկան միջինկաթնատվությունը 1700–3000 կգ է։
Սիմենտալ ունի իր առավելություններն ու թերությունները։ Որպեսզի կովը շատ կաթ տա, անհրաժեշտ է նրան ճիշտ խնամել և լավ կերակրել։ Ուստի, անասնապահը պետք է շատ հմուտ և ուշադիր լինի։ Հայաստանում բուծվել է կովկասյան գորշ տավարի ցեղը, որի տարեկան միջինկաթնատվությունը 1700–3000 կգ է։
Դասակարգում
Ծագումը և ընտելացման պատմությունը
Ընտանի կովերի նախնին եղել է վայրի ցուլը, ավելի կոնկրետ նրա վայրի բնության մեջ արդեն ոչնչացած ենթատեսակը՝ տուրը (Bos primigenius)։ Խոշոր եղջերավոր կենդանիները և հատկապես կովերը մեծ դեր են ունեցել մարդկության պատմության մեջ։ Ընտելացումը սկսվել է վաղ նեոլիթում, մոտ 8500 տարի առաջ, ապա ընտելացվեցին նաև այծերը, ոչխարները և խոզերը։ Ընտելացումը սկսվել է Ալթայ-Հնդկաստան-Իրան եռանկյունում։
Տուրերը սելեկցիայի են ենթարկվել Միջին Ասիայում իսկ զեբուները՝ (սապատավոր եզ) Ինդոնեզիայի տարածքում։ 1994 թ. անցկացրած գենետիկական հետազոտությունները ցույց տվեցին, որ ճիշտ է ժամանակին տարածված այն կարծիքը, թե կովերը չեն ծագում մեկ ժառանգական գծից։
Ժամանակակից գենետիկական հետազոտությունները հիմք են տալիս ենթադրելու, որ բոլոր ժամանակակից կովերը ծագել են 80 վայրի ցլերից, որոնք ընտելացվել են Միջագետքի վերին գետերի շրջակայքի գյուղերում մոտ 10 500 տարի առաջ՝ այժմյան Թուրքիայի տարածքի հարավ-արևելքում, Իրաքի հյուսիսում։ Նրանց բազմացնում էին մսի, կաթի և կաշվի համար։ Բացի դրանից, այդ կենդանիներին օգտագործում էին որպես ծանրություն տանող ուժ։ Հնում կովերը եղել են հարստության չափանիշներից մեկը, իսկ նախրի գողությունը՝ գողության ամենահին ձևերից մեկը։
Վայրի և ընտելացված խոշոր եղջերավոր կենդանիներին օգտագործվում էին միայն մսի համար, սակայն գյուղատնտեսության զարգացման հետ մեկտեղ նրանց սկսեցին օգտագործել նաև որպես աշխատուժ։ Հարուրամյակների ընթացքում եզները ծառայել են որպես ծանր աշխատանք կատարողներ և մինչ օրս էլ այն շատ երկրներում օգտագործում են։
Ընտելացման սկզբում խոշոր եղջերավոր կենդանիների ամբողջ նախիրը երկարաեղջյուրավոր էր, որը տարածվել էր հարավարևմտյան Ասիայից և Բալկանյան թերակղզուց դեպի Աֆրիկա (մոտ 7000 տարի առաջ) և Կենտրոնական Եվրոպա (մոտ 5000 տարի առաջ)։ Առաջին կարճաեղջյուրավոր մեծաքանակ նախիրը համարյա նույնքան հին է. հայտնաբերվել են ոսկորներ, որոնք 7000 տարեկան են։
Փոքր կարճաեղջյուրավոր կենդանիները Արևմտյան Եվրոպայում ստացել են կելտական կամ իբերական տավար անվանումները։ Նրանք տարածվել են Արևմտյան և Հյուսիսային Աֆրիկայում և եվրոպական մայրցամաքի մնացած հատվածում։ Այժմյան եվրոպական և ամերիկյան կաթնատու և կաթնա-մսատու տեսակները հենց այդ կելտական տավարի հետևորդներն են։
Կովի պաշտամունք
Հնդկաստանում հնագույն ժամանակներից կովը համարվել է սուրբ կենդանի, որը մարմնավորել է Ադիտի մեծ մորը և հողը, երբեմն նույնիսկ ամբողջ Տիեզերքը։ Վեդաները կապում են կովերին այգաբացի և արևի հետ՝ կոչելով մայրեր, ովքեր իշխում են աշխարհի եռակի բնության վրա։ Կովը պաշտպանվում է տիեզերային օրենքներով և անձամբ Վիշնայով (Աստծո բարձրագույն անձնավորումը), համարվում է, որ կովին սպանողը հետագայում ընկնում է Դժոխք՝ «Կովին սպանողներին վիճակված է փտել Դժոխքում այնքան տարի, որքան մազ կար այդ կովի մարմնին»։
Տարբեր ժողովուրդների դիցաբանություններում կովն իրականացնում է տիեզերական գործառույթ՝ եգիպտացիների մոտ Նուտ երկնային կովը, որից ծնունդ է առել երկինքը, մարմնավորել է Երկնային օվկիանոսը։ Մեմֆիսում այն ներկայացել է, որպես պասիվ սերող ուժի խորհրդանիշ, Վեներա աստվածուհու մարմնավորում։ Հենց կովին է ուղեկցում հանրաճանաչ Կադմը պայծառատեսի խորհրդով՝ դեպի այն վայր, ուր կհիմնվեր Թեբեն։
Հղի կովը համարվել է կենսատու և սնուցող կյանքի կանացի խորհրդանիշը, իսկ ցլի հետ միասին նրանք ներկայացնում են աստվածայինի խորհրդանիշը՝ կանացի և տղամարդկային, որը կյանք է պարգևում և սնուցում է։ Օրինակ՝ Հին Հունաստանում կովին հաճախ ներկայացնում էին կուրծքը ծծող հորթի հետ միասին, ինչը նշանակել է աստվածային ուժի բազմապատիկը՝ ինքն իրեն սնուցող։
Կովի սրբությունը Հնդրկաստանում այնքան հայտնի է, որ նույնիսկ գոյություն ունի «Սրբազան կով» արտահայտությունը՝ մի անձեռնմխելի, սուրբ բան, ինչն անհրաժեշտ է պահել ու պահպանել ցանկացած ոտնձգություններից։ Օրինակ՝ մարդու համար «սրբազան կով» կարող է լինել գիտությունը, որին նա հավատում է և որի համար նա ջանք ու եռանդ չի խնայում, կամ կրոնը, որին նա դավանում է։
Ցեղատեսակների առաջացումը
Հավանաբար գիտակցական սելեկցիայի առաջին փորձերը կատարվել են հին Հռոմում։ Մի քանի դար անց խոշոր եղջերավոր անասունների բարելավման օջախներ զարգացան Մեծ Բրիտանիայում, Հոլանդիայում, Ֆրանսիայում և Շվեցարիայում։ Հիմնվելով տեղական հոտերի ժառանգական հատկությունների վրա՝ անաստաբույծները բուծեցին խոշոր եղջերավոր անասուններ՝ օժտված այս կամ այն հատկանիշներով։ Հենց այսպես առաջացան կենդանիների առաջին ցեղատեսակները, այսինքն՝ արհեստական ընտրության արդյունքում ձևավորված գենետիկորեն կայուն տարատեսակները։
Աշխարհում կա կովերի ավելի քան 1080, զեբուների՝ 121 և 29 հիբրիդային ծագում ունեցող ցեղատեսակներ։ Սովորաբար մսատու ցեղատեսակները ավելի քիչ խնամք են պահանջում, քան կաթնատու ձևերը։
Ծանոթագրություններ
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Կով» հոդվածին։ |
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 5, էջ 625)։  |
This article uses material from the Wikipedia Հայերեն article Կով, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Բովանդակությունը թողարկված է CC BY-SA 4.0 թույլատրագրով, եթե այլ բան նշված չէ։ Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Հայերեն (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.