Սոցիալական շարժում, կոլեկտիվ գործողությունների տեսակ, որն ուղղված է քաղաքական կամ սոցիալական կոնկրետ խնդիրների վրա։ Սոցիալական շարժում անվանում են նաև կազմակերպված կոլեկտիվ ջանքերը, որոնք նպաստում կամ խոչընդոտում են սոցիալական փոփոխություններին։
Առանձնացվում են սոցիալական շարժումների հետևյալ կոնկրետ բաղադրիչները.
Վերը թվարկած առանձնահատկությունների համաձայն՝ կարելի է ասել, որ սոցիալական շարժումները ազատորեն կազմակերպված կոլեկտիվներ են, որոնք գործում են համատեղ, չինստիտուցիոնալացված՝ հասարակության մեջ փոփոխություններ մտցնելու նպատակով։ Սոցիալական շարժում հասկացության որոշ դասական սահմանումներ այսպիսինն են.
Ժամանակակից հեղինակները տալիս են սոցիալական շարժումների հետևյալ առանձնահատկությունները.
Որոշ հետազոտողների կարծիքով սոցիալական շարժումները գոյություն ունեն ավելի երկար, քան զանգվածները, ամբոխները և առավել ինտեգրված են։ Այնուամենայնիվ նրանք կազմակերպված չեն այնպես, ինչպես քաղաքական ակումբները կամ այլ ասոցացիաներ։
Բոլոր սահմանումներում ընդգծվում է սոցիալական շարժումների և սոցիալական փոփոխությունների սերտ կապը. փոփոխությունները սոցիալական շարժումների հիմնական բնութագիրն են։ Սոցիալական շարժումները կապված են սոցիալական փոփոխությունների հետ։
Սոցիալական շարժումները տարբեր պատճառական կապեր ունեն փոփոխությունների հետ։ Մի կողմից, դրանք կարող են դիտարկվել որպես վերջիններիս վերջնական պատճառ, այսինքն՝ անհրաժեշտ և բավարար պայման դրանց իրագործման համար։ Սոցիալական շարժումներն արդյունավետ են միայն այն ժամանակ, երբ լրացվում են այլ գործոններով, և դժվար թե, ծառայեն որպես փոփոխությունների միակ պատճառ։ Սովորաբար դա անհրաժեշտ, բայց ոչ բավարար պայման է սոցիալական վերափոխումների համար։
Սոցիալական շարժումները կարող են դիտարկվել որպես սիմպտոմներ՝ ուղեկցելով այնպիսի գործընթացների, որոնք բացահայտվում են իրենց սեփական կանոններով. օրինակ՝ ուրբանիզացիային, մոդեռնիզացիային ուղեկցող տնտեսական ճգնաժամերը։ Խնդիրը նրանում է, որ շատ սոցիալական շարժումներ նպաստում են սոցիալական վեչափոխումներին, ազդում նրանց ուղղվածության և արագության վրա։
Ցանկացած սոցիալական շարժում այն հասարակության մաս է կազմում, որում տեղի են ունենում փոփոխություններ՝ ընդգրկելով նրա գործառնության որոշակի ոլորտներ, այլ կերպ ասած գործում է հասարակության վրա ներսից։ Սա այն դեպքն է, երբ «հասարակությունը վերափոխում է հասարակություն»։ Շարժումներից առաջացող փոփոխությունների մեծ մասն իրնեից ներկայացնում է հենց շարժման մեջ փոփոխություն՝ նրա կազմի, գաղափարախոսության, կանոնների։ Նույնիսկ շարժւմների հետևանքով առաջացած արտաքին տեղաշարժերը հետադարձ կապով ազդում են նրա սեփական անդամների, նրա կառուցվածքի վրա՝ փոխելով նրանց մոտիվացիան, գաղափարները և այլն։ Սոցիալական շարժումները, փոխելով հասարակությունը, այդ գործընթացում հենց փոխում են իրենց, կազմակերպվում և մոբիլիզացվում հասարակության վրա առավել արդյունավետ ազդելու համար։ Շարժման մեջ տեղի ունեցող փոփոխությունները և շարժումների առաջացրած փոփոխությունները փոխկապակցված, մրցակցող գործընթացներ են։ Հենց դա է պատճառը, որ սոցիալական շարժումները բավական դինամիկ են։
Այլ շարժումներ ձգտում են առավել խորը փոփոխությունների՝ նշանառության տակ առնելով կենտրոնական, ռազմավարական դիրք զբաղեցնող ինստիտուտները. այս դեպքում փոփոխություններն ունենում են առավել խորը հետևանքներ, քան նախատեսված էր սկզբնապես։ Արդյունքում տեղի է հասարակության վերակառուցում, այլ ոչ թե փոփոխություն նրա ներսում։ Այսպիսի շարժումները կոչվում են արմատական. օրինակ՝ ԱՄՆ-ում քաղաքացիական իրավունքի համար մղվող շարժումները։
Երբ նախատեսվող փոփոխություններն ընդգրկում են սոցիալական կառուցվածքի բոլոր ասպեկտները և ուղղված են հասարակության տոտալ փոփոխություններին՝ նոր այլընտրանքային հասարակություն կառուցելու նպատակով, մենք խոսում ենք հեղափոխական շարժումների մասին. օրինակ՝ ֆաշիստական և սոցիալիստական շարժումները։
Անձի կառուցվածքի փոփոխության ուղղված շարժումները նույնպես երկու տեսակի են լինում։ Առաջինը միստիկ կամ կրոնական, որոնք պայքարում են հասարակության անդամների փրկության և կրոնական ոգու կենդանացման համար. օրինակ՝ իսլամական ֆունդամետալ շարժումները։ Երկրորդը ինքնակատարելագործման, հոգևոր և ֆիզիկական կոմֆորտի համար մղվող շարժումներ։
Կառուցվածքի փոփոխության ուղղված շարժումը, ենթադրում է նաև անձի փոփոխություն և հակառակը անձի փոփոխությունը ենթադրում է սոցիալական կառուցվածքի փոփոխություն, քանի որ մարդիկ, ովքեր դեպի լավն են փոխվել անընդհատ կձևավորեն ավելի կատարյալ սոցիալական նորմեր և ավելի լավ հասարակություն։
Սոցիալական շարժումները ծագում են որոշակի պահի, զարգանում, անցնում տարբեր փուլեր, մարում և անհետանում։ Շարժման ներսում՝ ծագումից մինչև անհետացում, ընթանում են անընդհատ գործընթացներ։ Նրանք նեևառում են ոչ միայն շարժման մասնակիցներին, այլ նրա կազմակերպությունը, նորմատիվային համակարգերը և ինստիտուտները։ Շարժման ներքին դինամիկայում կարելի է առանձնացնել 4 գլխավոր փուլ՝ առաջացում, մոբիլիզացիա, կառուցվածքի կատարելագործում, ավարտ։
Երբեմն շարժման ամբողջական հաջողությունը բերում է նպատակին արագ հասնելուն և շարժումը թուլանում է, որն էլ կարող է բերել հակադիր ուժերի ակտիվացմանը։ Սա այն է, ինչ որոշ լիդերներ անվանում են «հաղթանակի ճգնաժամ»։ Այլ դեպքերում անհաջողությունն օգնում է հայտնաբերել թույլ կողմերը և վերանայելով շարժման տակտիկան՝ այն վերականգնել նոր ձևերում։ Այս իրավիճակը կարելի է անվանել «պարտության հաղթանակ»։
Սոցիալական շարժումների արտաքին դինամիկան վերաբերում է հասարակության մեջ առաջացրած փոփոխութուններում նրա դերին։ Այս տեսանկյունից գլխավոր են կառուցվածքային տեղաշարժերը, որոնք կարելի է անվանել շարժումների «մորֆեգենետիկ պոտենցիալ»։ Գնահատելով նրանց ազդեցությունն արտաքին կառուցվածքների վրա՝ կարևոր է հարաբերակցել նրա նպատակները կոնկրետ պատմական հնարավորությունների հետ։
Այս կերպ, սոցիալական շարժումների հետևանքներն ունեն բարդ, երկակի բնույթ։ Պարտություն կրելով՝ այն կարող է, այնուամենայնիվ, առաջ բերել այնպիսի կառուցվածքային տեղաշարժեր, որոնք ավելի ուշ կհանգեցնեն հաղթանակի։ Միևնույն ժամանակ, եթե շարժումը ակնհայտ իրականացրել է իր նպատակները, բայց չի օգտագործել բոլոր պատմական հնարավորությունները, հանգամանքները, հազիվ թե այն կարելի է անվանել հաջողված շարժում։
Շարժման մորֆոգենետիկ պոտենցիալը դրսևորվում է և ավերող, և կառուցողական գործողություններում։ Նորամուծություններ մտցնելու համար շարժումը պետք է քայքայի կամ գոնե թուլացնի նախկին կառուցվածքը և միայն այդ դեպքում կառուցի նորը։ Սակայն որոշ շարժումներ սահմնափակվում են ավերիչ գործողություններով, քանի որ նրանց չի բավարարում ստեղծագործական պոտենցիալը։
Շարժման կառուցվածքա-վերակառուցող պոտենցիալը կարող է ընդունել տարբեր ձևեր՝ կախված այն սոցիալական կառուցվածքից, որին ուղղված է։ Տարբերում են այսպիսի պոտենցիալի չոչս տարատեսակներ.
Շարժումն ամբողջությամբ բացահայտում է իր դինամիկ պոտենցիալը միայն այն ժամանակ, երբ իրացվում է նրա 4 տարատեսակներից յուրաքանչյուրը։
Հաջողության հասնելու հնարավորությունների վերաբաշխումը շարժումների վերջնական նպատակն է կառուցվածքային տեղաշարժերի ոլորտում։ Իշխանության նկատմամբ մուտքը որոշիչ դեր է կատարում ձեռք բերած առավելությունների պահպանման և ապագայում ռեսուրսների և բարիքների կառավարման համար։
Կարելի է առանձնացնել արտաքին մորֆոգենեզի երկու այլընտրանքային հաջորդականություններ։ Առաջինն ընթանում է «ներքևից»՝ սկսվելով նոր գաղափարախոսությունից, որի ազդեցությամբ հաստատվում են նոր նորմեր և արժեքներ, իսկ նրանց կիրառությունը նպաստում է փոխազդեցության և կազմակերպման նոր մոդելների ձևավորմանը։ Սա սպոնտան մորֆոգենետիկ գործընթաց է։ Այլընտրանքային հաջորդականությունն ընթանում է հակառակ ուղղությամբ. այն սկսվում է «վերևից» ռեսուրսների, հնարավորությունների վերաբաշխումից՝ իշխանության եկած կառավարության կողմից։ Նրանց աստիճանական բյուրեղացումն է հանգեցնում նոր արժեքների և նորմերի, արդյունքում՝ ծագում են նոր գաղափարներ, համոզմունքներ։ Սա օրենքով ներմուծված մորֆոգենետիկ գործընթացն է։
Սոցիալական շարժումները հանգեցնում են հասարակության մեջ փոփոխությունների հենց իրենց ծագման սկզբից, այսինքն՝ իրենց ներքին մորֆոգենեզի սկզբից։ Նմանապես հասարակության մեջ փոփոխությունները նույնպես անընդհատ ազդում են շարժման վրա հետադարձ կապի մեխանիզմով՝ անընդհատ ձևափոխելով նրա ընթացքը, արագությունը և ուղղվածությունը։
This article uses material from the Wikipedia Հայերեն article Սոցիալական շարժում, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Բովանդակությունը թողարկված է CC BY-SA 4.0 թույլատրագրով, եթե այլ բան նշված չէ։ Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Հայերեն (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.