अल्बर्ट आइन्स्टाइन

सार्वकालिक सर्वश्रेष्ठ वैज्ञानिकांपैकी एक म्हणून ते गणले जातात. आइन्स्टाईन हे सापेक्षतेचा सिद्धांत विकसित करण्यासाठी प्रसिद्ध आहेत. क्वांटम मेकॅनिक्स सिद्धांताच्या विकासासाठी त्यांनी महत्त्वपूर्ण योगदान दिले. सापेक्षता आणि क्वांटम मेकॅनिक्स हे आधुनिक भौतिकशास्त्राचे दोन आधारस्तंभ आहेत. त्यांचे सूत्र E = mc², जे सापेक्षता सिद्धांतातून तयार झाले, हे "जगातील सर्वात प्रसिद्ध समीकरण" म्हणून ओळखले जाते. त्यांच्या कार्याचा प्रभाव विज्ञानाच्या तत्त्वज्ञानावर देखील पडला.

अल्बर्ट आइन्स्टाइन
ओरेन जे. टर्नर याने टिपलेले आईन्स्टाईनचे छायाचित्र (इ.स. १९४७)
जन्म	१४ मार्च १८७९ उल्म, व्युर्टेंबर्ग, जर्मनी
मृत्यू	प्रिन्स्टन, न्यू जर्सी, अमेरिका
निवासस्थान	जर्मनी, इटली, स्वित्झर्लंड, अमेरिका
नागरिकत्व	जर्मन : इ.स. १८७९ ते इ.स. १८९६, इ.स. १९१४ ते इ.स. १९३३ स्विस : इ.स. १९०१ ते १९५५ अमेरिकन : इ.स. १९४० ते इ.स. १९५५
कार्यक्षेत्र	भौतिकशास्त्र
कार्यसंस्था	त्स्युरिक विद्यापीठ चार्ल्स विद्यापीठ, प्राग प्रशियन अकॅडमी ऑफ सायन्सेस कायसर विल्हेल्म इन्स्टिट्यूट लायडन विद्यापीठ इन्स्टिट्यूट फॉर ऍडव्हान्स्ड स्टडी
प्रशिक्षण	ईटीएच्‌ त्स्युरिक
ख्याती	सापेक्षतावाद
पुरस्कार	भौतिकशास्त्राचे नोबेल पारितोषिक (इ.स. १९२१) कॉप्ली पदक(इ.स. १९२५) माक्स प्लांक पदक(इ.स. १९२९) आईन्स्टाईन यांनी तत्कालीन अमेरिकन राष्ट्राध्यक्ष रुझवेल्ट यांना लिहिलेल्या स्झिलर्ड पत्रावरील स्वाक्षरी:

१९२१ चा नोबेल पुरस्कार त्यांना प्रकाशीय विद्युत परिणाम या सिद्धान्तासाठी आणि "त्यांच्या सैद्धान्तिक भौतिकशास्त्राच्या सेवेसाठी" देऊन त्यांचा सन्मान केला गेला. त्यांच्या अनेक महान बौद्धिक कामगिऱ्या आणि त्यांची विलक्षण कल्पनाशक्ती यामुळे "अलौकिक बुद्धिमत्ता" या अर्थाने आइन्स्टाइन हा शब्द वापरला जाऊ लागला.

आइनस्टाईन यांचा जन्म जर्मन साम्राज्यात झाला होता, पण पुढच्या वर्षी त्याचे जर्मन नागरिकत्व (वुर्टेमबर्ग राज्याचा विषय म्हणून) सोडून १८९५ मध्ये ते स्वित्झर्लंडला गेले. १८९७ मध्ये, वयाच्या १७ व्या वर्षी, त्यांनी झुरिचमध्ये गणित आणि भौतिकशास्त्र शिकवण्याच्या डिप्लोमा प्रोग्राममध्ये प्रवेश घेतला, तसेच १९०० मध्ये पदवी प्राप्त केली. १९०१ मध्ये, त्यांनी स्विस नागरिकत्व प्राप्त केले, जे त्यांनी आयुष्यभर ठेवले, आणि १९०३ मध्ये त्यांनी बर्न येथील स्विस पेटंट ऑफिसमध्ये कायमस्वरूपी पद मिळवले. १९०५ मध्ये त्यांना झुरिच विद्यापीठाने पीएचडी दिली. १९१४ मध्ये, आइन्स्टाईन प्रुशियन अकादमी ऑफ सायन्सेस आणि बर्लिनच्या हम्बोल्ट विद्यापीठात सामील होण्यासाठी बर्लिनला गेले. १९१७ मध्ये, आइन्स्टाईन भौतिकशास्त्रासाठी कैसर विल्हेल्म इन्स्टिट्यूटचे संचालक बनले; तसेच ते पुन्हा जर्मन नागरिक बनले.

१९३३ मध्ये, आइन्स्टाईन अमेरिकेला गेले असताना, ॲडॉल्फ हिटलर जर्मनीमध्ये सत्तेवर आला. ज्यू वंशाच्या आईन्स्टाईनने नाझी सरकारच्या धोरणांवर आक्षेप घेतला आणि ते अमेरिकेत स्थायिक होऊन १९४० ला अमेरिकन नागरिक झाले. दुसऱ्या महायुद्धाच्या पूर्वसंध्येला, त्यांनी राष्ट्राध्यक्ष फ्रँकलिन डी. रुझवेल्ट यांना संभाव्य जर्मन अण्वस्त्र कार्यक्रमाबाबत इशारा देणारे पत्र पाठवले आणि अमेरिकेनेही असेच संशोधन सुरू करण्याची शिफारस केली. आइनस्टाइननी मित्र राष्ट्रांना पाठिंबा दिला परंतु अण्वस्त्रांच्या कल्पनेचा निषेध केला.

अ‍ल्बर्ट आइन्स्टाइन यांचा जन्म जर्मनी देशातील वुर्टेंबर्गमधील उल्म या गावामध्ये झाला, उल्म स्टटगार्टपासून सुमारे १०० किलोमीटर अंतरावर आहे. त्यांचे वडील हर्मन आइन्स्टाइन हे आधी एक विक्रेता होते आणि त्यांनी नंतर विद्युत-रासायनिक पदार्थांशी निगडित कारखाना काढला. अ‍ल्बर्टच्या आईचे नाव पौलिन होते आणि त्या गृहिणी होत्या. ते एक ज्यू कुटुंब होते. अ‍ल्बर्ट तेथील एक कॅथॉलिक प्राथमिक शाळेत शिकले आणि त्यांच्या आईच्या आग्रहामुळे त्यांनी व्हायोलिन या तंतुवाद्याचे काही धडे घेतले. वयाच्या आठव्या वर्षी त्यांचा लिओपोल्ड व्यायामशाळेत (सध्या आईन्स्टाइन व्यायामशाळा) प्रवेश झाला. येथे त्यांनी प्राथमिक आणि माध्यमिक शिक्षण घेतले. त्यापुढील सात वर्षानंतर त्यांनी जर्मनी सोडली. त्यांच्या पहिल्या शाळेत त्यांच्या भाषणाच्या अनेक समस्यांना सामोरे जाऊन त्यांनी अनेक प्रसिद्ध दाव्यांच्या अगदी उलट प्रतिपादन केले. ते डावखोरे होते असे म्हणतात. पण याचा आजतागायत पुरावा सापडलेला नाही.

एकदा आइन्स्टाइन यांना त्यांच्या वडिलांनी एक होकायंत्र दिले; आइन्स्टाइन यांना जाणवले की 'रिक्त अवकाश' आणि होकायंत्रातील बाणाची हालचाल यांमागे नक्कीच काहीतरी रहस्य आहे. ते जसजसे मोठे होत गेले तसतसे, आइन्स्टाइन यांनी मजेसाठी अनेक रचनाकृती आणि यांत्रिक उपकरणे बनवली व आपली गणितातले कसब दाखवले. जेव्हा आइन्स्टाइन दहा वर्षाचे होते, तेव्हा त्यांच्या भावाने मॅक्स टॅलमड (नंतर मॅक्स टॅल्मी) या पोलंडमधील अतिशय गरीब वैद्यकीय विद्यार्थ्याची ओळख त्यांच्या कुटुंबाशी करून दिली. पाच वर्षाच्या सहवासात मॅक्स टॅलमड हा दर आठवडा लहानग्या अल्बर्टला अनेक विज्ञानविषयक पुस्तके, गणिती कोडी आणि तत्त्वज्ञानविषयक लिखाणे देत असे. या पुस्तकात इमॅन्युएल कॅंन्ट्‌स यांचे सुयोग्य तर्कसंगतीचे समालोचन हे पुस्तक तसेच युक्लिडचे घटक या पुस्तकांचा समावेश होता. (आइन्स्टाइन त्या पुस्तकाला एक पवित्र भूमिती पुस्तक असे म्हणत.) अल्बर्टच्या कल्पनाशक्तीची वाढ ही त्याच्या घरातून सुरू झाली. त्यांची आई एक उत्कृष्ट पियानोवादक होती. ही कला त्यांनी अल्बर्टला शिकवली. त्यांचे मामा जेकब यांनी अल्बर्टशी गणिते सोडवून दाखवण्याची पैज लावली होती. ही गणिते अल्बर्टने अतिशय आनंदाने सोडवली. मॅक्स टॅलमडच्या इ.स.१८८९ ते इ.स.१८९४ या कालखंडात दर आठवड्यात होणाऱ्या त्यांच्या भेटीत टॅलमड यांनी अनेक अर्धधार्मिक संकल्पना मांडून 'बायबलमधील अनेक गोष्टी असत्य असू शकतात या विचाराकडे अल्बर्टचे लक्ष वेधले. अल्बर्टचे स्वयंअध्ययन इतके प्रभावी होते की, ते त्यांच्या अभ्यासक्रमात नसलेली भूमितीची अवघड गणिते चुटकीसरशी सोडवत असत.

इ.स. १९३३ साली आइन्स्टाइनने अ‍ॅडॉल्फ हिटलर याच्या नेतृत्वाखालील वाढत्या नाझी शक्तीचा प्रभाव लक्षात घेऊन जर्मनीतून अमेरिकेत जाण्याचे ठरवले.

 

प्रवास करत असताना, आईन्स्टाईन आपली पत्नी एल्सा यांना दररोज पत्र लिहित असत. त्यांनी मार्गोट आणि इल्से या सावत्र मुलींना दत्तक घेतले. जेरुसलेमच्या हिब्रू विद्यापीठाला दिलेल्या कागदपत्रांमध्ये ही पत्रे समाविष्ट होती. मार्गोट आइनस्टाइनने वैयक्तिक पत्रे लोकांना उपलब्ध करून देण्याची परवानगी दिली, परंतु त्यांच्या मृत्यूनंतर वीस वर्षांनंतर प्रसिद्ध करण्याची (1986 मध्ये मरण पावल्या) विनंती केली.

हिब्रू विद्यापीठाच्या अल्बर्ट आइनस्टाईन आर्काइव्हजच्या बार्बरा वोल्फ यांनी बीबीसीला सांगितले की 1912 ते 1955 दरम्यान सुमारे 3,500 पानांचा खाजगी पत्रव्यवहार लिहिलेला आहे.

कॅलिफोर्नियातील फेडरल डिस्ट्रिक्ट कोर्टात 2015 मध्ये आइन्स्टाईनच्या प्रसिद्धीच्या अधिकारावर खटला भरला गेला. जरी न्यायालयाने सुरुवातीला हा अधिकार संपुष्टात आणला होता, त्या निर्णयावर ताबडतोब अपील करण्यात आले आणि नंतर हा निर्णय संपूर्णपणे रद्द करण्यात आला. त्या खटल्यातील पक्षांमधील अंतर्निहित दावे शेवटी निकाली काढण्यात आले. हा अधिकार लागू करण्यायोग्य आहे आणि जेरुसलेमचे हिब्रू विद्यापीठ हे त्या अधिकाराचे अनन्य प्रतिनिधी आहे. कॉर्बिस, द रॉजर रिचमन एजन्सीचे उत्तराधिकारी, विद्यापीठासाठी एजंट म्हणून त्यांचे नाव आणि संबंधित प्रतिमा वापरण्यास परवाना देतात.

आइन्स्टाईन हे जगातील सर्वात प्रसिद्ध वैज्ञानिक सेलिब्रिटींपैकी एक बनले. 1919 मध्ये त्यांच्या सामान्य सापेक्षतेच्या सिद्धांताच्या पुष्टीपासून त्यांच्या प्रसिद्धीची सुरुवात झाली. सामान्य लोकांना त्यांच्या कार्याची फारशी माहिती नसतानाही, त्यांचे प्रचंड नाव झाले. त्यांना भरपूर प्रशंसा आणि प्रसिद्धी मिळाली.

दुसऱ्या महायुद्धाच्या आधीच्या काळात, द न्यू यॉर्करने त्यांच्या "द टॉक ऑफ द टाऊन" एक विग्नेट प्रकाशित केले, ज्यामध्ये असे म्हटले होते की आइन्स्टाईन अमेरिकेत इतके प्रसिद्ध होते की त्यांनी "त्या सिद्धांताचे स्पष्टीकरण द्यावे म्हणून लोक त्यांना रस्त्यावर थांबवतील." सततच्या चौकश्या हाताळण्याचा त्यांनी शेवटी एक मार्ग शोधला. त्यांनी त्यांच्या चौकशीकर्त्यांना सांगियला सुरुवात केली, "मला माफ करा, माफ करा! नेहमी लोक चुकून मलाच प्रोफेसर आइनस्टाईन समजतात."

आइन्स्टाईन अनेक कादंबऱ्या, चित्रपट, नाटके आणि संगीताच्या कामांचा विषय किंवा प्रेरणा आहेत. अनुपस्थित मनाच्या प्राध्यापकांच्या चित्रणासाठी ते एक आवडते मॉडेल आहेत; त्यांचा अर्थपूर्ण चेहरा आणि विशिष्ट केशरचना मोठ्या प्रमाणात कॉपी आणि अतिशयोक्तीपूर्ण केली गेली आहे.

टाइम मॅगझिनच्या फ्रेडरिक गोल्डनने लिहिले की आइन्स्टाईनमुळे "व्यंगचित्रकारांचे स्वप्न पूर्ण झाले आहे."

अनेक लोकप्रिय कोटेशन्ससाठी त्यांना चुकीचे श्रेय दिले जाते.

आइन्स्टाईन यांना अनेक पुरस्कार आणि सन्मान मिळाले. 1922 मध्ये, "सैद्धांतिक भौतिकशास्त्रातील त्यांच्या सेवांबद्दल आणि विशेषतः फोटोइलेक्ट्रिक प्रभावाच्या कायद्याच्या शोधासाठी" त्यांना 1921 चा भौतिकशास्त्रातील नोबेल पारितोषिक देण्यात आले. 1921 मधील कोणत्याही नामांकनाने अल्फ्रेड नोबेलने ठरवलेल्या निकषांची पूर्तता केली नाही, म्हणून 1921 चे पारितोषिक पुढे नेण्यात आले आणि 1922 मध्ये आइन्स्टाईन यांना देण्यात आले.

• अवकाश-काळाचा तपस्वी - अल्बर्ट आईनस्टाईन (मराठी पुस्तक. लेखिका -माधुरी काळे. मॅजेस्टिक प्रकाशन)
• अल्बर्ट आइन्स्टाईन : कालाचे रहस्य भेदणारा कालातीत प्रतिभावंत (चैताली भोगले)

• प्रकाशीय विद्युत परिणाम (इंग्रजी आवृत्ती)
• सापेक्षतावादाचा सिद्धान्त (इंग्रजी आवृत्ती)