Rušćina: Wuchodosłowjanska rěč

Ruska rěč słuša k wuchodosłowjanskim rěčam a do swójby indoeuropskich rěčow a je najbliša ukrainšćinje, rusinšćinje a běłorušćinje.

русский язык
Rušćina

kraje	Ruska, Běłoruska, Zjednoćene staty Ameriki, Ukraina a druhe
rěčnicy	255 milionow
znamjenja a klasifikacija
klasifikacija	indoeuropske rěče słowjanske rěče wuchodosłowjanske rěče Rušćina
družina pisma	kyriliski alfabet
oficielny status
hamtska rěč	Ruska, Kazachstan, Běłoruska
rěčne kody
ISO 639-1:	ru
ISO 639-2:	rus
ISO 639-3 (SIL):	RUS
karta
Kraje, w kotrychž je rušćina hamtska abo rozšěrjena mjeńšinowa rěč
wikipedija
Wopytaj wikipediju w rušćinje!
p • d • w

Rušćina je hamtska rěč Ruskeje a słuži jako rěč mjezynarodneje komunikacije a zhromadneho dźěła mjez wulkej ličbu narodow, kiž wobydluja něhdyše republiki Sowjetskeho zwjazka (w Běłoruskej, na Ukrainje, w Kazachstanje, w Kirgiskej a w druhich krajach). Rusce rěči so nimo toho tež w Zjednoćenych statach Ameriki, w Pólskej, w Němskej, w Bołharskej atd.

Rušćina je připóznata jako jedna z pjeć oficialnych jednanskich rěčow w Organizaciji zjednoćenych narodow.

Rusce rěči 255 milionow ludźi (dźewjata najwjetša rěč w swěće, 2024), z toho w Ruskej samej wjace hač 134 miliony (2020), jako maćeršćinu — 111,5 milionow (2020).

Nimo jednotneje powšitkownje připóznateje spisowneje rěče rěči so hišće wulka ličba wšelakorych regionalnych dialektow.

Wšitke dialekty rozrjaduja so do třoch skupin: sewjerneje, južneje a srjedźnoruskeje předchodneje.

Narěčne wosebitosće sewjernych dialektow (ladogo-tichwinskeho, wologodskeho, archangelskeho (pomorskeho) atd.):

• zachowanje njeakcentowaneho o: [молокó] ([moloko]) "mloko"; до гó[рода] (do go[roda]) "do města";
• zachowanje konsonanta g (jako w spis. rus.): но[г]а (no[g]a) "noha";
• femininy wěcownikow maja w gen. sing. kóncowku -ы město južnoruskeje -е (jako w spis. rus.): возле жен[ы] (wozle žen[y]) "pola žony";
• w 3. wos. prezensa werba kóncowka z twjerdym konsonantom -t (jako w spis. rus.): (он/она/оно) спи[т] (on/ona/ono spi[t]) "(wón/wono/wona) spi"; (они) спя[т] (oni spja[t]) "(wone) spja" atd.

Narěčne wosebitosće južnych dialektow (zapadneho, kursko-orjolskeho, wuchodneho (rjazańskeho) atd.):

• we wšěch złóžkach bjez přizwuka so přeměnjeja wokale а, о do jednoho zwuka — tónle zjaw so mjenuje akanje (jako w spis. rus.): [мълакó] ([məlako]) "mloko"; до гó[ръдъ] (do go[rədə]) "do města";
• změna konsonanta g na γ (abo h): но[γ]а (no[h]a) "noha";
• femininy wěcownikow maja w gen. sing. kóncowku -е: возле жен[е] (wozle žen[e]) "pola žony";
• w 3. wos. prezensa werba kóncowka z mjechkim konsonantom -t’ : (он/она/оно) спи[т’] (on/ona/ono spi[t’]) "(wón/wono/wona) spi"; (они) спя[т’] (oni spja[t’]) "(wone) spja" atd.

 

Fonetiska hódnota a přikłady:

• А — армия (armija) "armeja"; дар (dar) "dar"; час (čas) "hodźina";
• Б — b: большой (bol’šoj) "wulki"; b’: белый (b’elyj) "běły";
• В — w: ванна (wanna) "wanja"; w’: вилка (w’ilka) "widlički";
• Г — g: галка (galka) "kawka"; g’: гибнуть (g’ibnut’) "hinyć";
• Д — d: дуб (dub) "dub"; d’: дело (d’elo) "dźěło";
• Е — e (po konsonantach, powšitkownje porowych mjechkich kaž tež tupych sibilantach a c): небо (n’ebo) "njebjo"; вера (w’era) "wěra"; шесть (šest’) "šěsć"; жесть (žest’) "blach"; целый (celyj) "cyły"; je (na spočatku słowa, po wokalach, a po ь, ъ) ель (jel’) "šmrěk"; поесть (pojes’t’) "pojěsć"; приезд (prijezd) "přijězd"; к семье (k sem’je) "k swójbje"; отъехать (otjechat’) "wotjěć";
• Ё — o (po porowych mjechkich konsonantach a po tupych sibilantach): мёд (m’od) "měd"; тётя (t’ot’a) "ćetka"; шёлк (šolk) "žida"; чёрный (čornyj) "čorny"; jo (na spočatku słowa, po wokalach, a ь, ъ): ёж (jоž) "jěž"; заём (zajom) "požčonka"; семьёй (sem’oj) "swójbu";
• Ж — жаба (žaba) "krokawa"; жито (žito — ž[y]to) "žito";
• З — z: запад (zapad) "zapad"; z’: зять (z’at’) "přichodny syn";
• И — i, y na spočatku słowa, po wokalach, po mjechkich konsonantach a po ž, š, c: их (ich) "jich" (gen. woni); бои (boi) "boje"; липа (lipa) "lipa"; жир (žir — ž[y]r) "tuk"; цифра (cifra — c[y]fra) "cyfra"; ji po ь: Ильич (Iljič) Iljič (wot Илья Ilja — mjeno) na př. Wladimir Iljič Lenin;
• Й (krótke i) — j (na kóncu słowa a před konsonantami): мой (moj) "mój"; последний (poslednij) "posledni"; край (kraj) "kraj"; чайка (čajka) "tonuška";
• К — k: кора (kora) "skora"; k’: кедр (k’edr) "cedra";
• Л — l: ладонь (ladoń) "dłóń"; l’: лист (l’ist) "łopjeno";
• М — m: маска (maska) "maska"; m’: мясо (m’aso) "mjaso";
• Н — n: новый (nowyj) "nowy"; n’: нет (n’et) "nic";
• О — осень (oseń) "nazyma"; воск (wosk) "wósk"; яйцо (jajco) "jejo";
• П — p: поле (pol’e) "polo"; p’: пиво (p’iwo) "piwo";
• Р — r: рука (ruka) "ruka"; r’: река (r’eka) "rěka";
• С — s: сова (sowa) "sowa"; s’: сила (s’ila) "móc";
• Т — t: тогда (tohda) "tehdy"; t’: тело (t’elo) "ćĕło";
• У — ухо (ucho) "wucho"; думать (dumat’) "myslić"; чудо (č’udo) "dźiw";
• Ф — f: форма (forma) "forma"; f’: фирма (’f’irma) "firma";
• Х — ch: хор (chor) "chór" kaž ch w słowje "wucho"; ch’: хирург (ch’irurg) "chirurg" kaž ch w słowje "mnich";
• Ц — цапля (capl’a) "čapla";
• Ч — час (čas) "hodźina";
• Ш — шум (šum) "hara"; шить (šit’ — š[y]t’) "šić";
• Щ — щит (ščit) "tarč";
• ъ (twjerdy znak) — signalizuje, zo ma so slĕdowacy wokal čitać jako skupina j + wokal: объектив (objektiw) "objektiw"; объём (objom) "wobjim"; адъютант (adjutant) "adjutant"; объятие (objatije) "wobjeće";
• Ы — y po porowych twjerdych konsonantach: мыло (mylo) "mydło"; сады (sady) "zahrody"; разгрызть (razhryzt’) "rozhrymzać";
• ь (mjechki znak) — ma samsnu funkciju kaž pismik ъ: семья (sem’ja) "swójba", к семье (k sem’je) "k swójbje"; пью (p’ju) "piju"; пьёт (p’jot) "pije"; woznamjenja mjechkosć předchadźaceho konsonanta: мать (mat’) "mać"; маленький (malen’kij) "małuški"; pisa so po tradiciji po tupych sibilantach na kóncu někotrych formow: знаешь (znaješ) "wěš"; мышь (myš) "myš"; режь (r’ež) "rěž"; печь (p’eč’) "pjec";
• Э (wobroćene e) — e na spočatku słowow, druhdy po wokalach a po porowych twjerdych konsonantach: этот (etot) "tón"; поэт (poet) "basnik"; мэр (mer) "měšćanosta";
• Ю — u po porowych mjechkich konsonantach: люди (l’udi) "ludźo"; морю (mor’u) "morju"; ju na spočatku słowa, po wokalach a ь, ъ: юбка (jubka) "suknja"; Юрий (Jurij) Jurij; поют (pojut) "spěwaja"; бьют (b’jut) "bija";
• Я — a po porowych mjechkich konsonantach: мяч (mjač) "bul"; поля (polja) "pola"; ja na spočatku słowa, po wokalach a ь, ъ: яма (jama) "jama"; Яков (Jakow) Jakub; стоят (stojat) "steja"; семья (sem’ja) "swójba";

Wokale

 

Rušćina ma 5 wokaliskich fonemow (wokale so rozeznawaja po wysokosći wertikalneho połoženja jazyka, po labializowanosći — njelabializowanosći, a po rjadach — po mĕstnje, na kotrymž je jazyk zbĕhnjeny; nalěwo — alfabet IPA; naprawo — kyriliski alfabet):

Wokal i wustupuje w dwĕmaj wariantomaj. Po mjechkich konsonantach a na spočatku słowa je to wokal prĕdnjeho rjada. Po twjerdych konsonantach pak srjedźneho rjada. Na př. бить (b’it’) "bić" a быть (byt’) "być".

Hornjoserbski wokal y rozeznawa so wot ruskeho y, kiž ma bóle zadnje połoženje — yazyk leži při jeho wurěkowanju w srjedźnym a zdźěla zadnim dźělu ertnicy.

W njepřizwučnych złóžkach so wokale přeměnjeja (redukuja) a w někotrych padach so njerozeznawaja. W złóžce bjezpošrednje před přizwukom po twjerdych konsonantach a tež na spočatku słowa (bjez přizwuka) so přeměni о do а: вóды (wody) "wody" — в[а]дá (w[a]da) "woda"; óсень (oseń) "nazyma" — [а]сéнний ([a]seńńij) "nazymski". W zbytnych njepřizwučnych złóžkach po twjerdych konsonantach so wokalej а a о přeměnjatej do krótkeho wokala srjedźneho połoženja jazyka a srjedźneho rjada ъ (abo [ə]): гóрод (gorod) "město" — [гъра]дá ([gəra]da) "města"; связáть (swjazat’) "zwjazać" — свя́з[ъ]нный (swjaz[ə]nnyj) "zwjazany".

We wšěch njepřizwučnych złóžkach po mjechkich konsonantach so přeměnjeja wokale а, о a е do zwuka и^е (abo i^e), kotryž leži mjez i a e: пять (pjat’) "pjeć" — п[и^е]ти́ (p’[i^e]ti) "pjećoch"; вё́дра (wjodra) "bowy" — в[и^е]дрá (w’[i^e]dra) "bowa"; лéвый (l’ewyj) "lěwy" — л[и^е]вшá (l’[i^e]wša) "lěwak".

Po twjerdych konsonantach so wokal i přeměnja do zwuka srjedźneho rjada y: игрá (igra) "hra" — c [ы]гры́ (s [y]gry) "z hry".

Konsonanty

Konsonanty (37 fonemow) so dźĕla do sonornych a šumnych. Sonory su m, mʲ, n, nʲ, l, lʲ, r, rʲ, zbytne su šumne. Sonorne a šumne konsonanty so rozeznawaja po městnje artikulacje a po wašnju artikulacje (nalěwo — alfabet IPA; naprawo — kyriliski alfabet; horjeka — njespěwny konsonant; deleka — spěwny):

Rušćina ma šěsć padow a dwě čisle. Dual wjace nima. Při substantiwow, pronomenow a (zdźěla) ł-formow werbow ma tři genusy.

Měć

Za serbski werb měć eksistuje wosebita forma, kotraž wobsahuje prepoziciju у, genitiwnu formu wobsedźerja a formy werba быть. Wobsydstwo normalnje steji w nominatiwje.

• У меня – карандаш. abo У меня есть карандаш. "Mam wołojnik."
• У меня был карандаш. "Měch wołojnik."
• У меня будет карандаш. "Změju wołojnik."

Při negaciji steji město nominatiwa wobsydstwa genitiw.

• У меня нет карандаша. "Nimam wołojnik." (Stara warianta bě: У меня - нема карандаша.)
• У меня не было карандаша. "Njemějach wołojnik."
• У меня не будет карандаша. "Njezměju wołojnik."

Wěcowniki

Deklinacija substantiwow:

• I. typ — muskeho rodu: стол (stol) "blido", конь (koń) "kóń"; srjedźneho rodu (kóncowki -о a -е): окно (okno) "wokno", поле (pole) "polo";
• II. typ — žónskeho, muskeho a srjedźneho rodu (kóncowka -a): карта (karta) "karta", земля (zemlja) "zemja", сирота (sirota) "syrota";
• III. typ — žónskeho rodu (kóncowka -ø): ночь (noč’) "nóc"; muskeho rodu: путь (put’) "puć"; ničejeho rodu (kóncowka -ja): имя (imja) "předmjeno".

Substantiwy (singular):