Nupenu Lẹ

Nupenu lẹ sọ tin to Ayimatẹn Kogi Tọn lọsu ga, podọ to lẹdo Ayimatẹn Tatọ́-tẹnnọ̀ Otò Naijilia tọn (Federal Capital Territory).

Dodonu Nupe-nu lẹ tọn dlẹnkàn yí jẹ dawe de he nọ yin Tsoede he họ̀n sọn Otò Idah tọn mẹ bo wá do Otò flin flin he yin kinkọndopọ devo lẹ ai to Ayimatẹn Niger tọn to owhe kanweko fọtọ̀ntọ (15th century). Lehe Nupenu lẹ sẹpọ Ayọnu Igbomina tọn lẹ he tin to huwaji po Ayọnu Oyo tọn lẹ he tin to huwaji whezẹtẹn tọn lẹ po dó sọ̀ zọn bọ to gbla gbla owhe kanweko vude tọn whenu, akọ̀ ehelẹ tindo nuyiwadomẹji susu do yedelẹ ji na ajọwiwa po wiwọ́ he nọ wá aimẹ to ṣẹnsẹn yetọn lẹ po wutu.

Diblayi livi atọ̀n, fọtọ́n donu fowè kanweko (3.5 million) wẹ yin Nupenu lẹ, suhugan yetọn wẹ tin to Ayimatẹn Niger Tọn. Ogbè Nupe tọn sọ nọ yin didó to Kwara, Kogi po Ayimatẹn Tatọ́-tẹnnọ̀ otò Naijilia tọn po. Susu yetọn wẹ yin Malenu lẹ podọ delẹ to ye mẹ yin klistiani lẹ, mẹdevo lẹ nọ sẹ̀n yẹwhe akọ̀ yetọn tọn lẹ. Omẹ Nupe tọn lẹ nọ tindo nukọntọ wunmẹ voovo lẹ. Etsu Nupe (Bida) ma yin Nupenu jọnun, baba daho otọ́ etọn tọn yin Fulani de to whenuena whẹndo onọ etọn tọn yin Nupenu jọnun. Baba daho otọ́ etọn tọn dugan do Bida ji to 1806. Yé ma tindo lẹdo Tatọ́ tẹnnọ̀ de to alọnu din amọ Rabah wẹ yé wá sọn taun, ṣigba bo sẹtẹn wá Bida to owhe kanweko fọtọ̀n-nukun-ẹnẹtọ.

Nupenu lẹ tindo aṣà voovo lẹ. Nuyiwa yetọn susu lẹ wẹ ko diọ sọn whenue Usman Dan Fodio tẹnpọn nado hẹn nuyise malenu lẹ tọn gbayipe to owhe kanweko fọtọnnukun-ẹnẹtọ (19th century), amọ ye gbẹ hen delẹ to nuyiwa akọ̀ yẹtọn tọn lẹ go. Susu Nupenu lẹ tọn wẹ nọ do akọ̀whẹ to nukunmẹ (taidi aṣà Igalanu lẹ tọn), delẹ to yé mẹ nọ wà ehe nado do yindidi yetọn hia, nado do whẹndo he mẹ ye wá sọn hia, nado basi hihọ na yede, podọ nado doaṣọna yede. Ṣigba to alọnu din, aṣà ehelẹ ko to bubusẹ vude vude to awà delẹ ji.

Anazọ́n yetọn lẹ ma nọ yin nukunnumọjẹemẹ sọmọ. Yé yin yinyọnẹn na azọnwanu atin tọn he yé nọ basi po alọpa he mẹ yé nọ pà ẹ do po ji wutu.

Zẹẹmẹ gigọ́ gando Nupenu lẹ go yin kinkan do owé lọ Black Byzantium mẹ, he yin kinkan gbọn weyọnẹntọ Siegfried Nadel dali. Owé ehe gbẹ́ nọ yin pinpọnhlan di nujọnu de.

Delẹ to anazọ́n Nupenu lẹ tọn mẹ

•  
  Hẹ̀blẹ Burtu tọn , e nọ yin yiyizan to gbeyinyan ohẹ̀ tọn whènu. Gbéyantọ lọ nọ sìn hẹ̀blẹ lọ do ota bo nọ zinzọnlin di ohẹ̀ lọ; Museum of Ethnology, Vienna.
•  
  Ohọ̀n de he yin pipa; c. 1920 – 1940; wood with iron staples; Hood Museum of Art.
•  
  Oján pipa de; Los Angeles County Museum of Art.

Akọ̀hàn Nupenu lẹ tọn nọ yin jiji gbọn hànjitọ he nọ yin yiylọdọ Ningba lẹ dali, podọ hùnhotọ lẹ nọ yin yiylọdọ Enyanicizhi. Hànjitọ Nupenu nukundeji he yin yinyọnẹn taun lẹ wẹ gbẹtọ taidi Hajiya Fatima Lolo, Alhaji Nda'asabe, Hajiya Nnadzwa, Hauwa Kulu, Baba-Mini, Ahmed Shata po Ndako Kutigi po.

Dowatọ aihundida sinima ogbè Nupe tọn lẹ jẹ awuwlena aihun ogbè Nupe tọn lẹ ji sọn núdi owhe koatọ́n lẹ die wayi. Omẹ tangan he yin Nupenu he dè ayiha lọ tọ́n nado nọ wleawuna aihun, nado nọ dà aihun podọ nado nọ deanana aihun po wadohia lẹ po gọna fanfúndidọ po to televiziọn ji wẹ Sadisu Muhammad DGN(e ko yin matintọ), Ahọvi Ahmed Chado, Ahọvi Hussaini Kodo(e ko yin matintọ), M.B. Yahaya Babs po Jibril Bala Jibril po. Yewlẹ wẹ hẹn ẹn yọnbasi bọ wadohia ogbè Nupe tọn lẹ do sọgan tọ́n to tele ji podọ yewlẹ wẹ yín dowatọ azọ́nwhe aihundida tọn ogbè Nupe tọn egbezangbe tọn he yin yinyọnẹn di Nupewood. Sọn whenẹnu, Nupewood ko penugo nado wleawuna aihun voovo he hugan fọtọ́n na omẹ Nupe tọn livi livi lẹ.

• Shaikh Ahmad Lemu (OON, OFR), Weyọnẹntọ sinsẹn Melenu lẹ tọn (1929–2020)
• Hon. Justice Idris Legbo Kutigi (OFR, GCON), Whẹyidọtọ, podọ Whẹdatọ de (1939–2018)
• Mohammed Umar Bago, tonudọtọ de (yin jiji to 1974)
• Muhammad Bima Enagi, tonudọtọ de (yin jiji to 1959)
• Muhammad Umaru Ndagi, Weyọnẹntọ daho (yin jiji to 1964)
• Shehu Ahmadu Musa, tonudọtọ de (1935–2008)
• Shaaba Lafiaji, tonudọtọ de
• Suleiman Takuma, linlinnamẹtọ podọ nukọntọ tonudọtọ de (1934–2001)
• Sam Nda-Isaiah, wekantọ gando tonudidọ go tọ de (1962–2020)
• Isa Mohammed Bagudu, tonudọtọ de (yin jiji to 1948)
• Zainab Kure, tonudọtọ de
• Abdulkadir Kure, tonudọtọ de (1956–2017)
• Aliyu Makama (1905–1980)
• H.R.H. Alhaji Yahaya Abubakar (GCFR), Etsu-Nupe; Ahọlu otò tọn (yin jiji to 1952)
• Hajiya Fatima Lolo, hanjitọ de (1891–1997)