रेल्वे
रेल्वे हो शब्द मूळ इंग्लीश.
‘रेल’ (Rail) महळ्यार रूळ आनी ‘वे‘ (Way) म्हळ्यार मार्ग म्हणजे रुळाचो मार्ग असो ताचो अर्थ जाता अशें जरी आसलें तरी सद्या रेल्वे हाचो चांलत अर्थ एके विशिश्ट पद्दतीची येरादारी वेवस्था असो जाला. हातूंत रुळांचो मार्ग, रुळांच्या मार्गावयल्यान लोकांची तशेंच सामानाची येरादार करपी रेलगाडी, येरादारीचें वेवस्थापन हांचो आस्पाव जाता. हातुंतल्या पयल्या घटकांत थरावीक अंतराचेर लांकडी, लोखणी वा काँक्रिटाच्या शिळोपाटाच्या (स्लिपर्स) आदारान घट्ट बसयल्ल्या रुळांची जोडी फातराचे खडयेच्या थरार घट रोमिल्ली आसता. रुळामार्गांतल्या दोन समांतर रुळांतलें अंतर वेगवेगळ्या देशांतले प्रथेप्रमाण थारायल्लें आसता. रेल्वे येरादारींत सगळ्यांत म्हत्वाचें गेज म्हळ्यार स्टँडर्ड गेज हे 4’ 81/2 (1.436 मी.) इतलें आसा. भारतांत रेल्वे येरादारीची सुरवात ब्रॉड गेज 5’ 6’’ 9 (1.676 मी.) ह्या अंतरान जाली. फुडे तातूंत मीटर गेज ञ(1 मी.) आनी नॅरो गेज (2’6) आनी 29 0.762 मीटर आनी 0.610मी. ह्या अंतराची भर पडली. रुळाच्या मार्गावयल्यान लोकांची तशेंच सामानाची हाड – व्हर करपी रेलगाडयेचीं चाकां कडो आशिल्लीं आसतात. ही चाकां एका कड्यार एक जोडी अशे तरेन बसयल्लीं आसतात आनी तातुंतलें अंतर दोन रुळांतल्या अंतरापरस थरावीक प्रमाणांत उणें आसता. हे यंत्रीक रचणुकेक लागून चाकां रुळांवयल्यान सकयल घसरनासतना जलद गतीन घुंवतात आनी रुळांची दिशा बदलता, तेचप्रमाण आपशींच वाहनांची दिशाय बदलता. हे येवजणेक लागून उज्यागाडी वेगान वचूंक शकता. दोन रेल्वोमार्ग एकठांय येतात वा एका लोहमार्गापासून दोन मार्ग जातात तेन्ना चाकां सरळपणान वचपाखातीर रुळामार्गाची विशिश्ट तरेची रचना करची पडटा.
रेल्वे वेवस्थेचो तिसरो घटक म्हळ्यार डबे आनी वागिणी ओडून व्हरपी वा धुकलपी इंजिनां. सादारणपणान उज्यागाडयेक एक इंजिन फुडें जोडटात. पूण गाडयेच्या डब्यांची वा वागिणींची संख्या चड आसल्यार गाडी ओडपाखातीर दोनूय इंजिनां वापरतात. सद्याच्या काळांत सामान येरादारींत रेल्वे वेवस्थेची कार्यक्षमताय वाडिल्ली आसा. अस्तंत्या देशांत, चड करून अमेरिकेंत, शंबरांपरस चड वागिणी आशिल्ले म्हालगाडयेक फुडें दोन आनी अदींमदीं कांय वागिणीच्या गटाउपरांत एक अशीं वट्ट तीन इंजिनां लायतात. भारतांतय ही ऐवजण प्रायोगिक रितीन चालींत आसा. आर्विल्या काळांत लोकांक व्हरपी कांय उज्यागाड्यांक इंजीन हो वेगळो घटक नासून तातुंतल्या कांय डब्यांकच विजेचो चलित्रां बसयल्लीं आसतात.
रेल्वे येरादारीचे तंत्रविद्येंत तिख्या रुळावयल्यान भितरले वटेन कडो आशिल्लीं तिरक्या चाकां वेगान घुंवत वतप हें मुखेल आंग आसा. हे येवजणेक लागून खंयच्याय वाहनांचे गतींत घर्शणान येवपी आडखळ उणी आसता आनी वाहनांची दिशा बदलपाखातीर चाकां घुंवडोवपांत खर्च जावपी यंत्रीक शक्त वांचता.
ताका लागून लोकांक व्हरपी डबे आनी म्हालाच्यो वीगिणी ओडून व्हरपाखातीर वापरपांत येतल्या इंजिनाची अश्र्वशक्ती खंयचेय येरादारी साधनेपरस रेल्वे वेवस्थेंत उण्या प्रमाणाचेर लागता. देखीक 5000 टन वजन आशिल्ली म्हालगडी सपाट लोहमार्गावयल्यान सदच्या वेगान ओडीत व्हरपाचें काम तितलीच अश्र्वशक्ती आशिल्लें इंजिन सहज करूंक शकता. म्हणजेचे रेल्वे माल वाहतुकीक दर टनांफाटल्यान एक अश्र्वशक्ती पुरो जाता. रस्त्यावयल्यान जावपी म्हालवाहतूक पद्दतींत हें प्रमाण सादारणप्रमाण दर टनाक 8-10 अश्र्वशक्ती इतलें आसता. हाका लागून हेर खंयचेय येरादार साधनेपरस रेल्वे येरादारीक आनी सामान हाड व्हर करपाची कार्यक्षमताय व्हड प्रमाणाचेर फाव जाल्या. ताका लागून संवसारीक येरादारीच्या मळार रेल्वेक पयल्या क्रमांकाची सुवात मेळ्ळ्या.
इतिहासीक फाटभूंय (इ. स. 1500 – 1830)
सोळाव्या शतमानासावन युरोपांतल्या कोळशाच्या खाणींनी लांकडी वा लोखणी रुळावयल्यान कडो आशिल्लीं चाकां बसयल्लीं वेगवेगळ्या प्रकाराचीं वाहनां ओडून वा धुकलून व्हरपाची पद्दत आशिल्ली. सतराव्या शतमानांत इंग्लंडांत हे पद्दतींत कांय सुदारणा करून लोखणी रूळ आनी चाकां आशिल्ल्या लोहमर्गांत ताचें रुपांतर करपाचे यशस्वी यत्न केले. ह्या शतमानाचे निमाणेमेरेन कोळशाचे खणीपसून बऱ्याच अंतराचेर आशिल्ल्या बंदरामेरेन म्हालाची येरादार करपी जायते लोहमार्ग अस्तित्वांत आयले.
अठराव्या शतमानांत हातूंत चड यंत्रीक सुदारणा जाल्यो आनी अशा लोहमार्गाक 1758त इंगलंडाचे संसदेन संमत केल्ल्या कायद्याप्रमाण शासकीय मान्यताय मेळ्ळी. ह्याच सुमाराक जेम्स वॉट ह्या अभियंत्यान 1788त वाफेचेर चलपी शक्तीयंत्र तयार करून उद्देगीक मळार यंत्रयुगाची सुरवात केली. सॅम्युएल हाम्फ्रे ह्या कारखानदारान ट्रेव्हिथिक हाका पयली रेल्वे उज्यागाडी तयार करपाक आपयलो. ताणे तयार केल्ल्या ‘इनव्हिक्टा’ ह्या वाफेच्या रेल्वे इंजिनान 21 फेब्रुवारी 1804 दिसा 10 टन म्हाल भरिल्ल्यो पांच वागिणी आनी तांचेर चडून बशिल्लीं 80 मनशां हांकां वराक 8 किमी. वेगान 16 किमी. लांबायेच्या लोहमार्गावयल्यान ओडून व्हेले. त्याच वर्सा ट्रेव्हियिक हाणें न्यू कॅसल नांवांचे दुसरें शक्तिमान इंजिन तयार करून ताच्या करून ताच्या आदारान वेल्स भागांतल्या एके खाणींतल्या लोहमार्गार कोळशाची येरादारी सुरू केली.
जॉर्ज स्टीव्हेन्सन ह्या अभियंत्यान दोन वर्सांच्या श्रमाउपरांत 27 सप्टेंबर 1825 ह्या दिसा प्रवासी आनी म्हाल हांची येरादार करपी जगांतली पयलीच भौशिक रेल्वे तयार केली. 1827 वर्सा स्टीव्हेन्सन हाणें ‘रॉयल जॉर्ज’ नांवाचें दुसरें वाफेचें इंजिन उपेगांत हाडलें.
ह्याच वेळार लिव्हरपूर – मँचेस्टर रेल्वे कंपनी स्थापन जावन तिणें लिव्हरपूर आनी नामनेचें उद्देगीक केंद्र मँचेस्टर हांकां जोडपी 50 किमी. लांबायेची अद्यावत रेल्वे परिवहन वेवस्था तयार करपाची येवजण आंखली आनी ताची जबाबदारी स्टीव्हेन्सनाचेर सोंपयली. हाचें इंजिन सगळ्यांत कार्यक्षम आसचें देखून एक इंजिन सर्त आयोजीत केली. हातूंत सिव्हेन्सन हाच्या रॉकेट ह्या इंजिनाक पयलो उज्यागाडयेखातीर ह्या रॉकेट इंजिनाचो उपेग केलो. 15 सप्टेंबर 1930 ह्या दिसा हे रेल्वेचें उक्तावण जालें. फ्रांसांतलो पयलो रेल्वेमार्ग 1827 वर्सा सँतेत्येनसावन अँद्रेझ्यमेरेन तयार जालो आनी ताचेवयल्यान फकत सामान ॲद्रेझ्यमेरेन तयार जालो आनी ताचेवयल्यान फकत सामान हाड – व्हर करप जातालें. 1832 वर्सा हागां वाफेच्या इंजिनान रेल्वे परिवहन सुरू जालें.
जर्मनींत वाफेच्या इंजिनाचो उपेग करपी पयली रेल्वे वेवस्था 7 डिसेंबर 1835 दिसा न्यूरेंबर्ग आनी एष्यूर्ट ह्या. शारांत चालू जाली. ऑस्ट्रिया हंगेरींत पयली रेल्वे परिवाहन वेवस्था 1837त सुरू जाली. एकुणिसाव्या शतमानाचे सुरवातीकच अमेरिकेच्या संयुक्त संस्थानांत रेल्वेमार्गान येरादार करपांत सुरवात जाल्ली. 1813 च्या सुमाराक ऑलिव्हर एव्हान्झ ह्या संशोधकान न्यूयॉर्कासावन फिलाल्डेल्फिया मेरेन रेल्वे मार्ग बांदपाची येवजण आंखली, पूण तातूंत ताका प्रतिसाद मेळ्ळोना. जॉन स्टिव्हेन्सन हाणें न्यू जर्सींतले आपले खासगी जमनीचेर सुमार 0.8 मी. लांबायेचो वाटकुळो रेल्वेमार्ग बांदून ताचेर ताणें तयार केल्ल्या वाफेच्या इंजिनाची 1825 वर्सा यशस्वी चांचणी घेतली. रेल्वे परिवहनाचें मुळावण घालपी अमेरिकेंतली ही पयलीच रेल्वे वेवस्था आशिल्ली. 1830 वर्सा वॉल्टिमोर अँड ओहायओ रेलरोड कंपनीन अमेरिकेंतली पयली रेल्वे परिवहन वेवस्था सुरू केली.
इ.स. 1830 – 90 : 1830 उपरांत 20-25 वर्सांच्या काळांत संवसारांतल्या सगळ्या देशांनी अशे तरेच्यो रेल्वे अस्तित्वांत आयल्यो. 1870 म्हळ्यार रेल्वे परिवहन ही एक संवसारीक अस्तित्व आशिल्ली गतिमान वाहतूक वेवस्था म्हणून सर्वमान्य जाली. उद्येगीक युगाचे सुरवेकच यंत्राचोय सोद लागिल्ल्यान रेल्वेचें संयोजन जावपाक बरो उपेग जालो. तशेंच रेल्वे परिवहन वेवस्थेचो उद्देगिकरणाचो विस्तार जावपाक हातभार लागलो.
संवसारांतली पयली रेल्वे सुरू करपी इंग्लंडांत 15 वर्सांच्या काळांत 2100 किमी. रेल्वेमार्ग कार्यान्वित जाले. देशांतल्या सगळ्या वेवस्थांनी रेल्वेमार्गखातीर 4’ 81/2 (1.436मी) ही सर्वमान्य रुंदाय (स्टँडर्ड गेज) घेतली. तरी इंगलंडाच्या द ग्रेट वॅय्टर्न हे रेल्वे वेवस्थेन आय.के.ब्रुनेल ह्या अभियंत्याचे सुचोवणेप्रमाण आपल्या लोहमार्गाची रुदांय 7’ (2.1 मी.) दवरपाचें थारायलें. पूण जेन्ना देशभर प्रमाणभूत लोहमार्गाचो प्रसार जालो. तेन्ना ग्रेट वॅस्टन रेल्वे वेवस्थेक हेर रेल्वेमार्गाकडेन संबंद जोडपाखातीर आपलोय रेल्वेमार्ग स्टँडर्ड दवरचो पडलो. युरोपांतल्या चडशा देशांतल्या रेल्वे वेवस्थांनी रेल्वेमार्गाची सर्वमान्य रुदांय आपाणायली.
रशियांत 1835 त 6’ (1.8मी.) रुंदायेचो रेल्वेमार्ग घालून अश्र्वबळाच्या आदारान रेल्वे येरादारी सुरू जाली. ते उपरांत रशियाच्या साम्राज्यांतल्या पोलंड देशांत स्टँडर्ड गेजाचो रेल्वेमार्ग घाल्लो. 1851 मेरेन रशियांत सेंट पीटर्झबर्ग ते मॉस्कोमेरेन 650 किमी. लांबायेचो रेल्वेमार्ग पुराय जालो.
फ्रांसांत 1850 मेरेन 3200 किमी. लांबायेचो लोहमार्ग चालू जाल्लो आनी फुडल्या 20 वर्सांत पुराय देशभर रेल्वे मार्गाचें जाळें पातळिल्लें. फ्रेच सरकारान प्रत्यक्ष रेल्वेमार्गाचें बांदकाम आनी वेवस्थपान खाजगी कंपन्यांचेर सोंपयल्लें. तशेंच तांणी गुंथयल्या भांडवलाचेर नियमीत केल्लो उण्यांत उणो फायदो मेळून भागीदारांक फायदो मेळटालो हाचेंय शासनान उतर दिल्लें. ताका लागून जायत्या उद्देजकांनी ह्या नव्या वेवसायांत प्रवेश केलो.
1831 वर्सा नॅदर्लंडसावन स्वतंत्र जाल्ल्या बेल्जियम ह्या देशांतूय रेल्वे येरादारी सुरू जाली. तांणी दोन मुखेल रेल्वेमार्गांची येवजण आंखून उदेंत - अस्तंत रेल्वेमार्गांन जर्मनी आनी फ्रांस ह्या देशांकडेन आनी दक्षिण – उत्तर मार्गांनी जर्मनी आनी ब्रिटन ह्या देशांकडेन दळणवळणाचें कार्य सुरू केलें. 1870 जाता म्हळ्यार ह्या देशांत सुमार 3000 किमी. लांबायेचें रेल्वेमार्गाचें जाळें पातळिल्लें.
स्पेनांत दोंगराळ वाठार आनी उण्या प्रमाणांतले उद्देगधंदे हांकां लागून रेल्वे परिवहनांची व्हडलीशी उदरगत जाली ना. तरीय पूण 1837 वर्सा साम्राज्यशाही देशांच्या वसणुकांनी पयली रेल्वे वेवस्था स्पेनाच्या अधिपत्याखाला आशिल्ल्या वॅस्ट इंडिजांतल्या क्युबा ह्या देशांत सुरू जाली.
इंगलंडांत रेल्वे येरादारीचे युग सुरू जायत सावन तिस वर्सांच्या काळांत हे येरादारीची खूब वाड जाली आनीन तातुंतल्यान जायत्यो अडचणी मुखार आयल्यो. ताचेर उपाय म्हणून अभियंत्यांनी भुयांरी रेल्वे मार्गांची आभिनव कल्पना मुखार हाडली. 1863 वर्सां लंडंनांत संवसारातलीं पयली भुंयारी रेल्वे वेवस्था सुरू जाली. 1870 म्हळ्यार इंगलडांत 21 हजार किमी. परस चड लांबायेचे रेल्वेमार्ग बांदले. तातुंतलें चडशे दोट्टी (Double) आशिल्लें. 1876-83 ह्या काळांत ग्रेट ब्रिटनान संवसारांतलो सगळ्यांत लांब आनी सेव्हर्न न्हंयेच्या पात्रासकयल्यांन वचपी भुंयारी रेल्वे मार्ग बांदलो. तशेंच 1890 वर्सां एडिंबरो शाराकडले फोर्थ न्हंयेचेर प्रक्षेप बहाली पद्दतीन संवसारांतलो त्या काळाचो सगळ्यांत लांब असो रेल्वेखातीर तिख्यापूल बांदलो. रेल्वे परिवहन सुरू जावन फुडल्या 30-40 वर्सांभितर प्रवासी डब्याचे बांदावळींत बरीच सुदारणा जाली. चार तक्रा जाग्यार आठ चक्रां आयलीं. डब्यांभितरय खूब बदल जाले. सुशेगादीन प्रवास करपाखातीर पयलो वर्ग, सामान्य प्रवाशांखातीर दुसरो वर्ग आनी हेरांखातीर तिसरो वर्ग अशी डब्यांची विभागणी जाली. एकुणिसाव्या शतमानाच्या निमाणें पयसुल्लो प्रवास करपी जलद गाडयो सुरू जाल्यो. तशेंच बाज्जो आशिल्ल्यो आरामशीर आनी सगळ्या सूख-सुविधांना युक्त आशिल्ले जी. एम. पुलमन हाणें बांदिल्ले पुलमन ह्याच नांवान वळखतले प्रवासी डबे ह्या गाड्यांक जोडले.
युरोप खंडांभायर रेल्वे येरादारीचो प्रसार सुरवेक उत्तर अमेरिकेंत जालो. इंगलंडावरी अमेरिकेंतूय सुरवेक खाजगी उद्देगधेद्यांक स्वातंत्र्य दिवपाचें धोरण कार्यान्वीत जाल्ल्यांन थंय जायत्यो ल्हान कंपन्यो अस्तित्वांत येवन उण्या अंतराचे लोहमार्ग बांदलो. 1840 जाता म्हळ्यार न्यूयॉर्कासावन वॉशिंग्टनाक रेल्वे परिवहनावरवीं वचपाक जायत्यो गाड्यो बदलच्यो पडटाल्यो. फुडल्या दोन दशकांत न्यूयॉर्कासावन शिकागो वचपाक सुमार 2000 किमी. लांबायेचे रेल्वेमार्ग अस्तित्वांत आयले. पूण हातुंतूय गाडयो बदलच्यो पडटाल्योच. फुडे 1861 – 65 ह्या काळांत मात यादवी झुजावेळार सैन्याक जलद हालचाल करपाखातीर रेल्वे परिवहनाचें म्हत्व लक्षांत घेवन अमेरिकन सरकारान एकसंघ रेल्वे वेवस्थेचें नवें धोरण दवरलें. तशेंच ल्हान रेल्वे कंपन्यांक व्हड कंपन्यांमदीं आस्पावन घेवपाक उत्तेजन दिलें. फावो ते कायदे केल आनी रेल्वे सुसूत्रीकरण हाडलें. हातुंतल्यान युनियन पॅसिफीक ह्या दोन व्हड रेल्वे कंपन्यांनी दोंगराळ आनी निर्जन वाठारांतल्यान खूब त्रासांनी रेल्वेमार्ग पुराय केले. 10 मे 1869 दिसा दोनूय दिशांनी स्पर्धात्मक प्रगती करपी हे दोन रेल्वेमार्ग उटा राज्यांतल्या प्रॉमटरी ह्या गांवाभायर एक भांगराचो खिळो मारून जोडली आनी संवसारांतली पयली परिवहन वेवस्था कार्यान्वीत जाली.
ते उपरांत रेल्वे परिवहनाचे उदरगतींत वाड जायत गेली. अमेरिकेच्या व्हड आनी निर्जन अस्तंत भागाचें वसणुकीकरण करपाखातीर सरकारान खाजगी रेल्वे कंपन्यांक उण्या दराच्या कळंतरान नव्या रेल्वेमार्गाचे बांदावळीखातीर रीण दिलें. तशेच, रेल्वेमार्गाच्या दोनूय वटांतल्यो चड क्षेत्रफळाच्यो जमनी तांकां इनामां न्हणून दिल्यो. अशेतरेन 29 रेल्वे कंपन्यांक 30,000 किमी. लांबायेची लोहमार्गा भोंवतणीं सुमार 53,000 हॅक्टरांवयर इनानी जमीन दिली. एकुणिसावे शतमानाचे निमाणेमेरेन अमेरिकेच्या उदेंत देगेसावन अस्तंत देगेमेरेन अखंडीत प्रवासी वा म्हाल येरादार करपी णव लोहमार्ग अस्तित्वांत आयले.
जेन्ना इंगलंडांत रेल्वे येरादार सुरू जाली तेन्नाच्यान भारतांत वेपाराच्या निमतान येवन राजकीय सत्ता प्रस्थापीत केल्ल्या इस्ट इंडिया कंपनीच्या अधिकाऱ्याक भारतांतूय रेल्वे परिवहन चालू करपाची इत्सा जाली. तेन्ना उदेंतेकडेन कलकत्यासावन राणीगंजामेरेन सुमार 200 किमी. लाबांयेचो आनी अस्तंतेकडेन मुंबयसावन कल्याणामेरेन 50 किमी. अंतराचो अशे दोन रेल्वेमार्ग बांदपाच्यो येवजणो आंखल्यो. तेप्रमाण 16 एप्रिल 1853 वर्सा मुबंय प्रांतांत बोरीबंदर ते ठाणें ही सुमार 34 किमी. लांबायेची भारतांतली पयलीच रेल्वे परिवहन वेवस्था चालू जाली. तिची मालकी आनी वेवस्थापन ग्रेट इंडियन पेनिन्सुला रेल्वे हे कंपनीकडेन आशिल्लें. 15 ऑगस्ट 1854 दिसा भारतांतलो दुसरो रेल्वेमार्ग कलकत्यांतल्या हावडा वाठारासावन सुमार 30 किमी. अंतराचेर आशिल्ल्या हुगळी ह्या गांवां मेरेन चालू जालो. 1853 ते 1869 ह्या सोळा वर्सांच्या काळांत भारतीय रेल्वे परिवहन वेवस्थेची सुमार 6000 किमी. लांबायेची रेल्वे येरादार वेवस्था अस्तित्वांत आयिल्ली. ह्या काळांतलो मुंबय – पुणें रेल्वेमार्गावयलो कर्जत ते लोणावळा हो खुबूच चडटी आशिल्लो घाटांतलो रेल्वेमार्ग संवसारांतल्या त्या काळांतल्या अभियांत्रिकेंत उल्लेखनीय थरलो.
1890 म्हळ्यार संवसारांतल्या पुराय रेल्वेमार्गाची वट्ट लांबाय सुमार 6,50,000 किमी. इतली जाल्ली.
इ.स. 1890 – 1950 : एकुणिसाव्या शतमानाचे अखेरेक रेल्वे परिवहन वेवस्थेचे कार्यक्षमतायेंत सर्वांगीण सुदारणा करपांत चड भर दिलो. रेल्वेच्या अभियांत्रिकी आनी कर्षण प्रेरणा ह्या तंत्रांत जाल्ले उदरगतीक लागून उज्यागाडयेच्या वेगांत नवे विक्रम करपांत येताले. जर्मनींत विसाव्या शतमानाचे सुरवेक खाशेल्या प्रवाहरेखीत (गतीक हवेचो रोध उणो जातलो अशे तरेन तयार केल्ल्या) आकारान सांच्याचीं इंजिनां बांदपाक सुरवात जाली आनी तांच्या आदारान वराक 150 किमी. वेगाचो उच्चांक गांठलो. 1930-40 ह्या दुसऱ्या म्हाझुजा आदींय इंगलंडांत अशेतरेच्या इंजिनाची आनी उज्यागाड्यांची बांदावळ प्रचारांत आयली. ताका लागून दोनूय देशांनी इंजिनाच्या चांचणीवजा धांवांत 200 किमी. वेगाचो विक्रम केलो. इंग्लंडांत 1935 वर्सा पांचव्या जॉर्ज बादशाच्या राज्याभिशेकाच्या रजत महोत्सवानिमतान केल्ल्या जायत्या उपक्रमांत लंडन सावन एडिंबरो मेरेन सुमार 640 किमी. लांबायेच्या रेल्वेमार्गावयल्यान कॉरोनेशन स्कॉट ह्या नांवाची खास बांदावळीची उज्यागाडी हो प्रवास सदांच स वरांनी करूंक लागली. एकुणिसाव्या शतमानाचे अखेरेक विद्युत् शक्तीचेर चलपी इंजिनाच्या संशोधनाक जायत्या देशांनी सुरवात जाली. उपरांत 1890त लंडनांत 5 किमी. लांबायेची पयली विद्युत शक्तीन चलपी भुंयारी रेल्वे परिवहनाखातीर जायत्या देशांत प्रसार जालो. विसाव्या शतमानाचे सुरवातीकच पॅरिसांतूच कार्यान्वतीन आशिल्ली नामनेची रेल्वे वेवस्था (मेट्रो) पुराय विद्युत् शक्तीचेर आदारिल्ली आशिल्ली. 26 नोव्हेंबर 1903 दिसा ब्राउन कंपनीन तयार केल्ल्या विजेच्या इंजिनान वराक 210 किमी. वेगाची तेंगशी गांठली.
पयल्या म्हाझुजाउपरांत डिझेल इंजिनाच्या आनी दुसऱ्या म्हाझुजाउपरांत विद्युत् इंजिनाच्या आदारान चलपी रेल्वे परिवहनाचो संवसारभर प्रसार जालो. अमेरिका आनी रशिया ह्या देशांतल्या लांब अंतराचे म्हाल येरादारीखातीर आनी महानगरी प्रावासी परिवहनाखातीर विद्युत् शक्तीचेर चलपी उज्यागाड्यांचो चड प्रमाणांत वापर जांवक लागलो. युरोपांतल्या देशांत रेल्वेमार्गांची लांबाय उणी आसली तरी विद्युत् शक्तीचें उण्या खर्चांत उत्पादन शक्य आशिल्ल्यान थंय रेल्वे परिवहनान विद्युत् कर्षणाचो उपेग करताले. युरोपी देशांची संवसारांत जंय जंय साम्राज्यां आशिल्लीं, थंय लेगीत विद्युत् कर्षणाचो प्रसार केलो. देखीक, भारतांत पयली विद्युत् कर्षणान चलपी रेल्वे वेवस्था 1925त सुरू जाली.
रेल्वे वेवस्थेंत विद्युत् कर्षण पद्दतीचो प्रसार जाता आसतनाच डिझेल कर्षण प्रकाराचोय कांय देशांत तितल्याच नेटान प्रसार जातालो. डिझेल इंजिनाचेर चलपी आनी रुळानयल्यान वचपी गाडयो युरोपांत 1890 आनी अमेंरिकेंत 1909 वर्सा सुरू जाल्यो. तरी तें इंजिन शक्तिमान करून ते वरवीं रेल्वे इंजिन तयार करपाक बरोच तेंप गेलो. डिझल रेल्वे इंजीन हें डिझेल विद्युत् रेल्वे इंजिन आसता. म्हणजेच तें डिझल इंजिनाच्या आदारान निर्माण जावपी आनी विद्युत् शक्तीच्या नेटार चलपी रेल्वे इंजीन आसता. अशे तरेचें पयले डिझेल रेल्वे इंजीन तयार करून रुडोल्फ डिझेल ह्या जर्मन अभियंत्यान पर्शियन रेल्वे वेवस्थेच्या रेल्वेमार्गार चांचणी घेतली. जर्मनींत डिझेल – विद्युत् रेल्वे इंजिनाची पयली चांचणी जर्मनींत 1924 वर्सा जाली आनी प्रत्यक्षांत शंटिंग इंजीन म्हणून ताचो उपेग 1930 वर्सासावन जालो.
1932 वर्सा डिझल रेल्वे इंजीन लायिल्ले पयले प्रवासी उज्यागाडयेचें उक्तावण अमेरिकेंतल्या बर्लिंग्टन रेलरोड हे कंपनीन सुरू केल्ल्या ‘झेफर’ नांवाचे उज्या गाडयेन जालें आनी तेन्नासावन रेल्वे परिवहानांत डिझेल येरादारीचें पर्व सुरू जालें. जायत्या रेल्वे वेवस्थांनी डिझेल रेल्वे इंजिनाचे निर्मितीक उत्तेजन दिलें. दुसऱ्या महाझुजांत अमेरीकेंत जाल्ल्या प्रचंड म्हाल आनी सैनिक येरादारेंत 3000 टन वजनाची उज्यागाडी सरासरी वराक 50 किमी. वेगान ओडून व्हरपी जनरल मोटर्सच्या डिझेल रेल्वे इंजिनाचो म्हत्त्वाचो वाटो आसा.
एकुणिसाव्या शतमानाचे अखेरेक तारायंत्राची निर्मिती जातकच एकाच रेल्वेमार्गार दोन स्थानकांमदीं एका वेळार एकूच उज्यागाडी वतली अशी यांत्रिक येवजण केल्ली. पूण गाडी मदीं अकस्मात थांबोवपाची गरज लागली जाल्यार प्रभावी गतीरोधक प्रणाली उपलब्ध जावची देखून मुळाव्या स्वरुपाची येवजण आखिल्ली. फुडें अमेरिकेंत जॉर्ज वॅस्टिंगहाऊस ह्या अभियंत्यान एक स्वयंचलित वेग गतिरोधक प्रणाली तयार केली. हे येवजणेप्रमाण उज्यागाड्यांच्या डब्यांक हवेच्या दाबांतल्या फरकाच्या आदारान चलपी गतीरोधक बसयल्ले आनी ते चालक वा रक्षक हांणी कार्यान्वित करपाची यंत्रणा उपलब्ध केल्ली. हे यंत्रणेक लागून उज्यागाड्यांचे वेग सुरक्षिततायेक बादा येता आसतना वाडोवप शक्य जाता. हाचेभायर रेल्वे परिवहनांत आनीक दोन सुरक्षा साधमां आसता. तीं म्हळ्यार मध्यवर्ती परिवहन नियंत्रण हे वेवस्थेक लागून परिवहन नियंत्रकाक खंयच्या रेल्वेमार्गार इंजीन वा गाडी उबी आसा. वा धांवता तें एका नकाशाचेर आपशींच ल्हान दिवे लागून कळटा आनी ते प्रमाण योग्य तरेन येरादारीचें नियंत्रण करूंक मेळटा. दुसरी सुरक्षा येवजण म्हळ्यार रेल्वेमार्गांत दोन रूळ जोडपी जोडावल्यान गाडी वता आसतना जावपी आवाज, प्रवाशांक बसपी धक्के आनी सगळ्यांत म्हत्वाची गजाल म्हळ्यार जोडांतल्या यांत्रिक दोशांक लागून वा मानवनिर्मित त्रुटिंग लागून जावपी संभाव्य अपघात, हें सगळे टाळपाखातीर जायते रूळ जोडकामान एकामेकांक जोडून दीर्घ अंतराचो अखंड रूळ करप.
संदर्भ
This article uses material from the Wikipedia गोंयची कोंकणी / Gõychi Konknni article रेल्वे, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). हातूंतलो मजकूर CC BY-SA 4.0च्या अंतर्गत उपलब्ध आसा जे मेरेन हेर नोंदी करूक नात. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki गोंयची कोंकणी / Gõychi Konknni (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.