भारतीय राज्यशास्त्र

पुर्विल्ल्या संस्कृत साहित्यांत बृहस्पती, शुक्र, मनु, भीष्म आनी कौटिल्य ह्या राज्यशास्त्राच्या प्रणेत्यांचो उल्लेख मेळटा. कौटिलीय अर्थशास्त्र, मनुस्मृती, याज्ञवल्क्य स्मृती आनी महाभारत आदी ग्रंथानी राजनितीक तत्वां स्पश्टपणान मांडल्यांत. पुर्विल्ल्या काळांत ज्यो वेगवेगळ्यो गिन्यानाच्यो शाखा आशिल्ल्यो तांचें वर्गीकरण जावन त्रयी, वार्ता, दंडनिती आनी आन्वीक्षिकी अशो ह्यो चार विद्या त्या वेळच्या शिक्षणीक कार्यक्रमांत आस्पाविल्ल्यो. त्रयी म्हळ्यार राज्यशास्त्र तशेंच आन्वीक्षिकी म्हळ्यार तत्वगिन्यान आनी कर्कशास्त्र. ह्या चार विद्याचें समाजीक जिणेंत सातत्य उरचें देखून विदीनिशेध वेवस्था धर्म स्थापनेची मांडावळ जाल्ली आनी हांकां पूरक अशी इंड ह्या म्हत्वाच्या साधनाचें प्रयोजन केल्लें. भारतीय राज्यशास्त्रांत दंड हें धर्मस्थापनेचें साधन अशें विश्वव्यापी तत्व मांडिल्लें आसा.

जें मेळपाचें तें मेळूना तें मेळोवपा खातीर, जें मेळिल्लें आसा ताची राखण करपा कातीर, राविल्लें वाडोवपा खातीर आनी वाडिल्लें योग्य कडेन पावोवपा खातीर जाय आशिल्लें धोरण म्हळ्यार दंडनीती. लोकजीण म्हळ्यार लोकयात्रा, दंडनितीचेर आदारून आसा. त्रयी, वार्ता आनी दंडनीती हांचें समीक्षण आन्वीक्षिकीच्या योगानच जावंक शकता. अधर्म खंयचो, धर्म खंयचो, खंयचें तंत्रगिन्यान चड अर्थसाधक आनी खंयचें तशें ना, खंयचें राजकीय धोरण यशस्वी जातलें आनी खंयचें जावचें ना हाची समीक्षा करपाचें बळगें आन्वीक्षिकीन फाव जाता. दंडनीतीच्या योगान फाव तें धोरण, फाव नाशिल्लें धोरण तशेंच बळ किद्यांत आसता आनि दुबळेंपण किद्यांत आसा हाचो निर्णय करूं येता. दंडनीतीन समाजजीण म्हळ्यार लोकयात्रा सुरक्षितपणात चलता, हो बारेतीय राज्यशास्त्राचो मुखेल मुलभूत सिध्दांत आसा. वेदांत त्रैलोक्य ही राजसंस्थां आसून ते सुवेवस्थेचे नेम हांकां वेदांत ऋत अशें नांव आसा. ऋत शब्दाचो दुसरो अर्थ यज्ञाची फाव ती प्रक्रिया आनी तिसरो अर्थ नैतिक नेम. विश्वाची सुवेवस्था वा नेमबध्दता ही शास्वत आसून ते नेमबध्दतेचें पालन इंद्र, वरुण, मित्र, सविता, यमआदी देव करीत आसतात. हे ऋतज ह्या नेमांतल्यानच तयार जाल्ले आसतात. देखीक- मानवी समाजांतले राजा, मंत्री, सचिव हांची नेमणूक वा निर्मिती जशी नेमाप्रमाण जाता ते प्रमाण देवांची येवजण वा नेमणूक ऋता प्रमाण जाता. देखून तांकां ऋतज म्हळ्यात.

भारतीय राज्यशास्त्रांत स्वामी, अमात्य, जनपद, दुर्ग, कोश, दंड, आनी मित्र अशें सप्तांग राज्य गरजेचें म्हण गृहीत धरलां.

तशेंच भारतीय इंडनीती म्हळ्यार राज्यशास्त्रांत, राजसत्ताक पद्दतीक गृहीत धरून राजनीती वर्णिल्ली आसा. गणराज्याची कल्पना लेगीत भारतीय नीतीशास्त्रांत तशेंच कौटिलीय अर्थशास्त्रांतय आसा. कौटिलीय अर्थशास्त्रांत भारतीय राज्यशास्त्राचें म्हत्वाचें अशें मोलादीक तत्वगिन्यान सुरवेक सूत्ररुपान मांडिल्लें आसा. तशेंच मनुस्मृतीच्या 7 आनी 9 ह्या अध्यायांत आनी महाभारताच्या शांतिपर्वांतल्या राजधर्मपर्व आनी आपदपर्व हातूंत वेगवेगळ्या स्वरुपाचें राजकीय तत्वगिन्यान सोंपेतरेन मांडिल्लें आसा.

सोळाव्या शतमानांत युरोपियन प्रबोधन काळांत राज्यशास्त्राक वास्तववादाचें अधिश्ठान दिवपी मॅकिआव्हेली हाचें आनी कौटिल्ल्याचें राजनितीशास्त्र सारकेंच आसा. कौटिल्यान आदर्श धर्मराज्य स्थापने कातीर आनी तें सतत तिगोवपा खातीर आदर्श राजा वर्णिल्लो आसा. ताच्या मतान कॊजितेंद्रिय राजा होच विवेकपूर्ण रितीन दंडधारण करून लोकसंस्थेक पाळो दिवंक शकता. तशेंच प्रजेक पुरूषार्थ साधनेंत सदांच उपयुक्त करता विवेकी आशिल्ल्यान गुन्यांवकाराचेर दंडप्रयोग करता आनी निर्दोश आशिल्ल्यांक पुरुषार्थंसाधनेंत शांततापूर्ण समाजीक वातावरण निर्माण करता. दमडशक्तीचो योग्य प्रयोग विद्याविनीत राजाच करूंक शकता. विद्याविनीत राजा प्रजेच्या विद्याविनयांत सदांच मग्न उरता आनी सगळ्या भूतहितांत मग्न रावन अविरोधान राज्य भोगूंक शकता. फुडें कौटिल्य अशें मत मांडटा, शिक्षणान पात्रताय आशिल्लो मनीसच विद्येचें ग्रहण बरे तरेन करूंक शकता. विद्याविनयाच्या योगान इंद्रियजयाची प्राप्ती जाता. काम, क्रोध (राग), लोभ, मान, मद आनी हर्ष ह्या स विकारांचो त्याग केलो म्हणजे इंद्रियांचेर जैत मेळटा. असो इंद्रियांचेर जैत मेळयल्लो राजा राज्य बरेतरेन चलोवंक शकता.

स्वता दंडधारी राजा आनी प्रजा ह्या दोगांयनी पुरुषार्थी जीण जगची देखून पुरुषार्थाविशींची तात्विक मिमांसा कौटिल्य सांगता. हीच तत्वमिमांसा महाभारतांतलइया राजनीतीशास्त्रांत वेगवेगळ्या नदरेंतल्यान परत परत मांडिल्ली आसा. सत्ताधारी राजा हो जितेंद्रिय आसूंक जाय जाल्यारच तो न्याय्य राज्य वा धर्मराज्य बरेतरेन चलोवंक शकता. हाचेर राजान सुखोपयोग घेवचो काय ना असो प्रस्न येता. तेन्ना कौटिल्य ‘त्रिवर्ग’ ह्या पारिबाशीक शब्दान धर्म, अर्थ आनी काम ह्या तीन मानवी उद्दिश्टांचो निर्देश करून तिगांयचेंय सेवन राजान आनीदर एका मनशान करप गरजेचें अशें सांगता. धर्म आनी अर्थ ह्या दोन पुरुषार्थांक बादा येवची ना, अशें तरेन काम पुरुषार्थाचो भोग घेवचो. फकत सुखाचीच जीण आसूंक जायना. धर्म, अर्थ आनी काम ह्या तिनूय पुरुषार्तांचो समतोल आसूंक जाय. तातुंतल्या खझंयच्याय एकाचोच अतिरेक आसूंक जायना. मनुस्मृतीत हे तिनूय पुरुषार्थ एकमेकांत गुंथिल्ले आसात. देखून तिगांयकूय सारकेंच म्हत्वय आसा. लोकयात्रा हें राज्यशास्त्राचें मुखेल उद्दिश्ट. पुरुषार्थाचें योग्य रितीन सेवन करीत प्रजा जगतली अशी वेवस्था म्हळ्यार लोकयात्रा. महाभारतांत तीन पुरुषार्थांत, चवथ्या मोक्ष ह्या पुरुषार्थाची भर घालून तीन जाग्यार चार पुरुषार्थ मानिल्ले आसात. कौटिल्यान अशें स्वामी म्हळ्यार राजा म्हणजेच निमाणो सत्ताधारी वा दंडाधारी कसो आसूंक जाय हाची फोडणिशी केल्या. तशेंच मनु, याज्ञवल्क्य, आदींच्या धर्मशास्त्र ग्रंथांत तशेंच महाभारत आनी रामायण केल्लें आसा.

अराजक स्थितींत बेबंदशाय पातळटा, दुबळ्यांक सबळ नुस्तें गिळटा, ते प्रमाण समाजाची स्थिती जाता. तातुंतल्यान भायर येवपा खातीर ह्या सगळ्या चराचरांच्या रक्षणार्थ इश्वरान राजा निर्माण केलो, अशी आधिदैवीक वा पारलौकीक उपपत्ती मनुस्मृतींत सांगल्या. आदर्श राजा म्हळ्यर इंद्र, वायु, यम, सूर्य, अग्नी, वरुण, चंद्र आनी कुबेर ह्या देवांचें शास्वत सार एकठांय करून ईश्वरान राजा तयार केलो म्हणजेच ह्या देवताच्या गुणाचो अंश राजा हे व्यक्तींत एकत्रीतपणान आस्पावता अशी ताचे फाटली धारना आसा. देखून राजाची निंदा करूं नये. मनशाच्या रुपांत तो श्रेश्ठ देवच शिंवासनाचेर विराजमान जाल्लो आसता. धर्मस्थापने खातीर तो वेगवेगळीं रुपां धारण करता. ब्रह्मतेजान भरिल्लो धर्मरूप, सगळ्या प्राण्यांचो रक्षक दंड हो ईश्वरान पयलीं निर्माण केलो आनी उपरांत वयल्या देवाचें सार एकठांय करून दंडधारी राजा ईश्वरान निर्माण केलो.