धनगर

धेनू म्हळ्यार गाय असो अर्थ जाता. हेंच उतर दोंगूल्ली आनी दोंगर ह्या उतराक लागीं आसा. धनगर म्हळ्यार धनगर समाजाचे धन. हें धन गोरवां आनी बोकडांच्या रुपान तांचे कडेन आसा.

धनगर म्हणल्यार गोरवां आनी बोकडां राखपी व्यक्ती. हो व्यक्ती दोंगरांचेर वा दोंगूल्लेचेर राबीतो करून रावता. ह्या सामाजाची पाळां-मुळां क्षत्रिय वर्गाक लागीं आसात. तांची भास तांकां हेर समाजा कडल्यान वेगळायता. तांचो वेवसाय पुराय समाजाक खाशेली सेवा अर्पण करता. तांच्यो चाली-रीती तांची अस्मिताय राखता.इंग्लीश अभ्यासक तांकां उद्देगीक, प्रामाणीक आनी इमानी अशें म्हणटात. धनगरां संबंदी आयनी अकबारीचें मत वायट आसा. तांच्या मतान ‘धनगर हो गर्वीश्ट, हटी आनी शेक गाजोवपी राजपुतांचो वर्ग, तांचे कडेन साबार क्षत्रां आसात.

धनगरांचो उगम भोव पुर्विल्लो आसा. धनगराच्या कुळाची सुरवात मथुरा वाठारांत गोखूळ, वृंदावन हांगां जाली. थंय सावन ते मेवार वाठारांत गेले. त्या उपरांत गुजरात आनी महाराष्ट्रांत राबितो करपाक लागले. अशे इतिहासकारांचे मत आसा. कॅप्टन फिगजेराल्डाच्या मता प्रमाण सुरवेक धनगर समाजाची बारा कुळां आसलीं. हीं कुळां बारगी-धनगरा साकून उत्पन्न जाल्लीं. हे बारगी- धनगर हिंदूस्ताना सावन हिंगोली देशांतल्यान आयले अशें मानतात.

इतिहासकारांच्या मतान गोंयांत शेताचो वावर करपाक गोरवांची गरज लागताली. ताकाच लागून म्हाराष्ट्रांतल्यान हीं गोरवां गोंयांत पावपाक हेंच कारण अशें मानतात. गोंयांत उदक आनी चरव बेस बरो आशिल्ल्यान धनगर समाजान गोंयच्या दोंगरांनी आपलो राबितो केलो आमकां दिसता. गोंयांत वाघेरी दोंगरार, मोर्ले गडार, पणसुली दोंगरार, करमळ घाटांत, दुधसागर, कातलाची मावली ह्या जाग्यानी धनगर समाज पळोवंक मेळटात. धनगर समाजाची कांय खाशेली अशीं आडनांवां आसात. देखीकः तोट, शिंदे, काळे, झोरे, गोरे, येडगे, लांबोर, वरक, पावणे, जंगले, हुमाणे, खरवत, मोटे, कोळेकर, यमकर, भावदाणे, आवणे, बोडके, कोकरे, पडकारे, शेळके, शिंगाडे, फाले, पिंगळे, डोईफोडे, कोळापटे, दिवणे, बुटे, पांढरमिशे, कस्तुरे...आदी

जुदेव धर्माच्या पुस्तकांत देवाक गोंवळी हें उतर वापरलां (स्तोत्र 23). क्रिस्तांव धर्माच्या पुस्तकांत जेजू खूद आपूण स्वताक एक बरो गोंवळी म्हणटा. पुर्विल्ली इजरायल प्रजा गोंवळी समाजाची आसली. तातूंत आमकां आब्राहाम ज्याकोब, मोयजेस, दावीद पातशाय हे सगळे गोंवळी समाजाचे फुडारी म्हण उल्लेख करपाक योग्य थारता. नव्या करारांत जेजू पेद्रूक शेळ्याक राखपाची आज्ञा दिता. हाका लागून पेद्रू जेजू कडल्यान गोंवळीपणाची पदवी स्विकारता. हीच पदवी दर एक पापसायब आपणायता.आनी आपली पदवी बिस्म सायबाक फावो करता. त्या उपरांत बिस्म सायब दर एका याजनीकाक हेंच गोंवळीपण वाटून दिता. मुसलमान धर्मांत महमद प्रवादी आपूण गोंवळी समाजाचो म्हण स्विकारून आपलें व्हडपण तातूंत रिगून आसा म्हण खुशाल जाता. सीखांच्या पवीत्र पुसतकांत जायते कडेन राखण्यांविशीं उल्लेख केलो आसा. खास करून सीख भावार्थी गोरवां आनी गोंवळ्याक देव मानतात. हिन्दू धर्मांत कृष्ण हो देवाचो अवतार, धनगर समाजांतलो तशेंच ताचो पोसको बापूय ह्याच समाजाचो अशें धार्मीक इतिहासकार मानतात.

धनगराच्या घराक गवळ वा वाडो अशेंय म्हणटात. ही गवळ माडत, किंदळ, जांबो सारकिल्ल्या झाडांच्या आदारान तयार करतात. गवळाचे पाखे वा छप्पर करपाक येळ, किंदळ, बाब्रो कोणो, कार्वी नाजाल्यार तामीड, करड अश्या रानटी जातीच्या गवतांचो वापर करतात. पाखे शिंवपाक फकत अणशीचे दोर, सापडवेल वापरतात. गवळाचे वेगवेगळे भाग आसात.

• गोठो- गवळाचो फुडलो भाग जंय गोंरवां रावतात.
• गोणी – ल्हान पाडकां खातीर कुशीक आशिल्लो ल्हान जागो.
• माझ घर – गवळाचो फाटलो भाग जंय मनशां रावतात.
• कोण – सामान दवरपा खातीर केल्लो ल्हानसोच माळ्येवरी जागो.
• माणोस – चूल
• कुंपण – वंय जी कोणो, किंदळ, जांबो हांच्यो बड्यो वापरून करताले. ह्या कुंपणाच्या दाराक प्याड अशें म्हणटात.
• गातडी – गोठो आनी गवळाच्या मदीं जी बड्यांची वणट आसताली तिका गातडी म्हणटाले.
• साठली – बोकडांक दवरपाची सुवात. ही सुवात गवळाच्या भायर आसताली.

धनगर आदीं कुमयो , कवस ह्या झाडां पासून तयार केल्ले कपडे घालताले. उपरांत तांचो भेस बदल्लो. दादलो चडसो लंगोटी, दाव्या हातांत कडे, पायांत चामड्याच्यो व्हाणो, कानांत राजकाड्यो, दाव्या कानांत भिगमाळी, तकलेर शेंडी आनी ताका पागोटे बांदताले. तशेंच कमरेक सुपारेची पिशवी आनी कोयती घालपाक लाकडाचो आकडो आसतालो. दादल्यांच्या हातांत सदांच एक दांडो आनी आंगार एक कैंबळ आसताली. बायलो धनगरी चिरकूड न्हेसतालीं. गळ्यांत वेगवेगळ्या तरांच्यो गरसोळ्यो, हातांत काकणां, दंडाक तोळमन, कानांत काप वा बुगडी घालताली.

धनगरांचे मुखेल जेवण आमील, धंय, ताक आनी नाचण्याची भाकरी. हाचे वांगडा पोरसांत पिकपी सुरण, करांदे, काटे कणगां, भिल्ल माड, रानकेळी...आदी भाजयेच्या रुपान वापरताले. तशेंच कुडूक, चिवार, पोकळी, फागलां, तायकिळो भाजी म्हण वापरताले. तशेंच रानांतलीं चुन्ना, कणेरां, करमलांच बोरां, काण्णां...आदीय तें खाताले. पोये, सोन पोये, लांडारे, सातींव आनी कोनके अशें पांच तरांचें म्होंवांचे पोळे तांकां म्होंव दिताले. धनगर फकत परबेकूच तांदूळ वापरताले.

धनगर समाज गोरवां आनी बोकडां राखतात. गोरवां आनी बोकडांचेर तांचो वेवसाय आदारीत आसा. धनगर समाजा कडेन जितलीं गोरवां, बोकडां आसतात. तितलींच तांची धन संपत्ती. चड प्रमाणांत ही धन संपत्ती आसप म्हळ्यार तांचे जिवीत सुखी जावप. हीच धन संपत्ती तांच्या जिवनाचे उधार पोसण करता. धनगर समाज उंच दोंगरार रावता. थंय तांचो राबितो आसता. पवित्र पुस्तकांत जेजू म्हणटा,” हांव बरो गोंवळी. बरो गोंवळी आपल्या शेळ्याक नांवांन वळखता.”(जुआंव 10:14) धनगर आपल्या गोरवांक, बोकडांक नांवांन वळखतात. देखीकः तांबू, पांडाव, भाळी, भींगारी,देवगीर, गोपळ, चातूर, भादूर, सोंदार, तांबाट...आदी. तें तांची नांवां घेवून तांकां कितें सांपाक जाय ते सांगताले. आपले नांव घेतलां हें गोरवांक बेस बरें कळटालें. पवित्र पुस्तकांत जेजू म्हणटा,” म्हजी मेंढ्रा म्हजो ताळो आयकतात...हांव तुमकां सुभां चरव दितलों ” (जुआंव 10:09) धनगर समाज गोरवां, बोकडांक उंच पांचव्या दोंगरार चरवाक व्हरता. तांकां बरो चरव दिवचें खातीर वेगवेगळे सुवातेर तांकां घेवून वता. आपल्या गोरवां , बोकडांक दिसभर चरव दिता. तांची राखण करपाक तांचे वांगडा रावता.

गोरवां आनी बोकडां धनगराक येणावळ उत्पन्न करून दिता. गोंरवां पासून दूद काडटात. ह्या दूदा पासून ताक आनी धंय करतात. ह्या सगळ्यांची विक्री जाता. दूद चड करून घरा- घरांनी विकप जातालें. हें दूद विकपाक तांकां दोंगरार साकून सकयल देंवचें पडटालें. तशेंच दूदा पासून केल्ले ताक आनी धंय बाजारांत विकताले आनी ताचे बदला आपल्याक जाय त्यो हेर वस्तू घेताले. बोकडांचे दूद तें विकनात. फकत तांच्या लेंड्यांचो सारें म्हण वापर जाता. देखून शेतकार, भाटकार ह्यो लेंड्यो पयशे दिवून व्हरतात.

धनगर सदांच सैमाच्या सानिध्यांत आशिल्ल्यान ते सैमाकूच देव मानतात. आनी सैमाच्या वेगवेगळ्या वस्तूनीच ते देव तयार करतात. तांचे फातरांचे, सुपाऱ्यांचे, पतवांचे, नाल्लाचे, टाकाचे... अशें वेगवेगळे तरांचे देव आसतात. ह्या सगळ्या देवांक वेगवेगलीं नांवां आसात. देखीकः जान्या नवल्या, विठोबा जान्या, विठोबा कळमा, धुळोबा मेन्या, विठोबा पावणाई...आदी. गोंयांतल्या सगळ्या धनगरांची मूळ देवी म्हाराष्ट्रांतली तिळारी न्हंय. आनी तांच्या घरांत देव करतले जाल्यार तांकां त्या न्हंये कडेन वचून तो करून हाडचो पडटा. गोंयच्यान थंय वतना वाटेर जितल्यो शिमो मेळटात. तितल्याय शिमांचेर गोडाचो खडो, नाल्ल, विडो दवरून एक कोंबो मारचो पडटा. तिळारी न्हंयेत पावतकूच जितल्या फातरांचो देव करतले तितल्या जाणांनी न्हंयेंत एका वांगडाच बुटी मारून फातर काडपाचें आसता.धनगर सदांच देवाची पुजा करनात. हेर दिसांनी ते देवांक एका पेठाऱ्यांत घालून त्या पेठाऱ्याक वयर घराक बांदून दवरतात. ह्या पेठाऱ्याक देवाची पूड म्हणटात. फकत परबेकूच देवाक भायर काडटात आनी ताची पुजा करतात. दर फावटी नव्या कपड्याचेर देवाची पुजा करतात. आनी ताका फकत दुदान केल्ली खीर नेवेद्य म्हण दाखयतात. पुजा करून जातकूच देवांक परतें पेठाऱ्यांत बांदून दवरतात.

धनगर समाजाच्यो चाली-रिती हेर समाजा परस वेगळ्यो आसात. मनशाच्या जिविताच्या वेगवेगळ्या पांवड्यार वेगवेगळ्यो विधी ह्या समाजांत करतात.

जल्मा वेळार

भुरग्यांचो जल्म जातकूच घराब्याक पांच दिसाचो सुयेर आसता. आवयक आनी भुरग्याक पांच दीस जावचें पयली घरांत घेयनात. पांचव्या दिसीचे शास्त्र जातकूच तिका घरांत भितर घेतात. ताचे पयली ती आनी भुरगे घरा भायर एका कुडींत आसतात. ह्या दिसा एका चांदाड्याच्या पानार मदेकाक शीत घालून ताचेर दिवो दवरतात. कुशीक हळद, काजळ, अशें जायत्यो वस्तू दवरतात. हें सगळे एका तपकडयेंत घालतात. हें सगळे आवयच्या आनी भुरग्याच्या फुड्यान व्हरून दवरतात. उपरांत फुगयल्या चण्यानी आवयची होटी भरतात. आनी तपकडी घेवून आवयक पांच फावटी ओवाळटात. ह्या दिसा कूळ देवाची पुजा पयली करतात. सव्या दिसा सटवी करतात. त्या दिसा आवयक न्हंयचेर व्हरतात. देगेर एक खुटो पुरतात. ताचेर धवो कपडो घालतात आनी सकयल पांच तरांचे धान्य किल्लोंक घालतात. आनी ताची पुजा करतात. हें धान्य किल्लोंन येयसर आवयन सदां येवून पुजा करपाची आसता.

लग्न

धनगरांची चडशी सामुहीक लग्नां जातालीं. गोरवां फाटल्यान तांकां वेळ मेळनासलो देखून अशी करताली आसूं येता. साकरपुडो जातकूच त्याच दिसा लग्नाचो वेळ आनी म्हुर्त थारायतात. त्या दिसा जथें काडपाचो वावर चलता. पाचवी साडी, काकणां, कापड, देवरेचो आहेर , कपडे, पागोटे, बाशींग, करे, पाटली, मंगळसूत्र, फुलांचो हार आनी लेस अशें ह्या जथ्याचें सामान आसता. लग्नाच्या आदल्या दिसा हळद कुटपाची परंपरा आसता. त्या दिसा वाड्या वयल्यो सगळ्यो बायलो वांगडा येवून हळद कुटतात. ह्या वेळार वेगवेगळी गीतांय म्हणटात. हळद लावून जातकूच व्हंकलेक न्हाणयतात. लग्ना दिसा व्हंकल साडी न्हेसता जाल्यार नवरो आगी, टोपी, धोतर आनी बाशींग बांदता. ताच्या हातांत नाल्ल आनी सुरी दितात. लग्नाक धनगर समाजातले येडगे आनी लांबोर भटपण करतात. व्हंकल घोवागेर वच्चे पयली नवरो बायलेच्या घरातलो देव चोरता. आनी आपल्यो अटी मान्य जातकूच परतो करता. लग्नाच्या दुसऱ्या दिसा कळसवणीचो खेळ जाता. धनगर समाजांत विधवाचें लग्न करतात. पूण तिचो घोव आदी लग्न जाल्लो आसपाक जाय आनी ताची बायल मेल्ली आसपाक जाय. जाल्यारूच तिचे लग्न जातालें. ह्या लग्नाक कापड न्हेसोवप अशें म्हणटात. ह्या लग्नाक नवरो व्हंकलेक आपूण हाडिल्लें कापड न्हेसोवन व्हरतालो. हें लग्न गांवचे शिमेर एका काळखाचे कुडींत जातालें. हे लग्न सवायशीण बायलेन पळोवंक जायना असो धनगर समाजांत नेम आसा. चडशी लग्नां जाती भितरूच जातालीं. जो कोण जाती भायर लग्न जालो जाल्यार ताका जातीतल्यान भायर काडटात.

मरण

मेल्या मनशाक धनगरांचो पारंपारीक भेस घालून बसयतात. शिजयले शीत ताका शिदोरी म्हण दितात. धनगर समाजांत मेल्या मनशाक पुरतात. हाका गुरू मार्गे अशें म्हणटात. पुरपाक फोण खणटना पयली व्हडल्या चल्यान कुदळ मारपाची आसता. मेल्या मनशाच्या नांवान एक फातर ‘इसाव’ म्हण दवरतात. ह्या इसावाक दर परबेक निवेद दाखयतात. धनगर समाजातले म्हाळ चडशें रातचें जातात. पयल्या वर्साच्या म्हाळाक कोणाक आपोवणें धाडनात. दुसऱ्या वर्साक व्हडलो वा धाकलो चलो धंय आनी तांदूळ कालोवन लोकाच्या दारार लायतात. लोकांक कोणागेर म्हाळ आसा तो कळटा.

जानी

दर एका धनगराच्या घरांत एक गाय देवाक दवरतात. तिकाच जानी म्हणटात. तिचे दूद विकनात. फकत घरांतूच आनी घरांत जावपी सण परबे वेळार तिच्या दुदाचो वापर करून देवाचो प्रसाद करतात. तशेंच ती गाय आनी तिची ससंत कोणाकूच विकनात.

दसरो

धनगर समाजातलो दसरो हो मुखेल सण. दसरो तीन दीस आसता. गोंयांत दसरो आसता ताच्या पयल्या दिसा धनगर समाजाच्या दसऱ्याक सुरवात जाता.

• जागोर

पयल्या दिसा देवाची पुजा करतात. देवाची पुजा करचे पयली माटोळेक नाल्ल, सुपारी, भाताची कणसां, तवशीं, भेंडे, करांदे, कांगळा, कवनाळा, घागऱ्यो अणशीच्या दोरान बांदतात. आनी खावच्या पानार देव पुजतात. ताका निवेद म्हण पिठाची खीर करतात. रातभर नाचतात, फुगडी घालतात, रात जागयतात.

• दसरो

ह्या दिसा देवाक करमलाच्या पानार पुजतात. उपरांत एका पाटयेंत देवाक कितें लागता तें घालप. देखीकः फुलां, पानां, फळां..आदी. तशेंच ताकाचे पांच तांबये भरून तातूंत सुपारी आनी आपट्याचें पान घालतात. सगळे घेवून घरातल्यान पांच पावलां भायर वचप आनी देवाची पुजा करतात. निवेद दाखयतात. पांच नाल्ल आनी पांच ताकाचे तांबये दवरून आंगवण करतात. चपय खेळटात. नाचतात ते ताकाचे तांबये उखलतात आनी नाल्ल फोडटात. उपरांत सांगणी करतात. आरती म्हणटात. निमणें जेवण.

• शिलग्न

ह्या दिसा चडशें कांय जायना. आरती करून जातकूच देव काडटात.

शिगमो

ह्या दिसा घरांत पेठाऱ्यातलो देव भायर काडटात. नव्या कपड्याचेर दवरतात. हळद, खोबरे, पान सुपारी, तांदूळ आनी नाल्लाची होटी भरून देवाची पुजा करतात. उपरांत सगळे मळार येतात. थंय चाळचे फातर आनी शेणयो एकठांय करतात. आनी गोल आकारान मांडटात, आनी पेटयतात. उपरांत होळदेवाक घाराणे घालतात. नमन करतात. होळदेवाच्या मानपानाची आनी व्हडपणाची जत म्हणटात. उपरांत दादले ताळ मारपाक वतात. गांवांत वतकूच पयली देवाच्या मांडार नाचतात. आनी मागीर घरा घरांनी नाचतात आनी शबय मागतात. तळीचे पावित्र्य आनी म्हत्व जतीतल्यान सांगतात. शिगम्याक जे पयशे मेळटात ते तळाचेर एकठांय करतात. हे पयशे घेवून पोस्त करतात. पोस्त म्हळ्यार शिगम्याचें खाशेलें जेवण. जेवण जातकूच रातभर पवाडे, जत, म्हणटात. कोण मुरली वाजयता, पवो वाजयता, घुमट वाजयता, रानातल्या शौर्याच्यो काणयो सांगतात. आनी अशें तरेन रात जागयता. गुढी पाडवो, वडापुनव, जन्माष्टमी हे सण लेगीत मनयतात.

आदीं धनगर समाज दोंगरार रावतालो. आतां सकयल देंवला. ताचे कारणां वेगवेगळी आसात. सरकारान तांच्यो जमनी जप्त केल्यात. तांकां आदी भशेन दोंगरार गोरवां चरोवपाक मेळना. घरांत कोणूय दुयेंत जालो जाल्यार ताका सकयल हाडून दोतोराक दाखोवचे पयलीच मरतालो. गर्मेच्या दिसानी उदकाक खूब हाल जाताले. सकयल येवून रावूंक लागले तेन्ना लोकांचे उणेपणाच्यो उतरां आयकचीं पडलीं. तांकां सरकाराच्यो सगळ्यो सवलती मेळच्यो म्हण ते धनगर समाजाक एस.टी चो दर्जो मेळचो म्हण सरकारा कडेन मागत आसात.पूण तांकां हो दर्जो मेळना. गोंय सरकार आपूण फकत राज्या पुरते दिता म्हणटा. पूण राष्ट्रीय पांवड्यार शक्य ना म्हणटा. पूण गोंयांत खंयच्याय सरकारी कार्यालयांत एस.टी खातीर आशिल्ली सवलत मागपाक गेल्यार तांकां दाखलो हाडात म्हणटात.

आदीं मानव आपल्या भेसा प्रमाणें आपलो वेवसाय करतालो. आतां हें रूप बदल्ला. आदलो समाज आपलो खाशेलो वावर करपांत गुल्ल आसतालो. आनी हेर दुसरो खंयचोच वेवसाय करप म्हळ्यार चुकिचें अशें समजतालो. मनीस जसो शिक्षित जायत गेल्लो तसो तसो मनीस आपले जिणेंत आनी जिणेच्या सगळ्या क्षेत्रांत बदल हाडीत रावलो.धनगराचे बाबतींत हें अशेंच जाल्लें आसा तें जाणवता. आतांची पिळगी शिकून आपूण कोण तरी जावन दाखयतात. असो हावेस बाळगितात आनी तशें करून दाखयतात.धनगर समाजांत आतां कितलेच दोतोर, इंजिनीयर, पुलीस, आदवोगाद, अशें तरेन वेगवेगळ्या वेवसायांत गुल्ल जाल्ले आसात. दिगंत सिनेमांत हाचें चित्रण स्पश्ट जाता.

गोंय मुक्त जातकूच ह्या समाजाक एकठांय करपाक खातीर संघटनेची गरज दिसपाक लागली. स्वातंत्र्य सैनिक मालो विठू पावणे, विठ्ठल नानू खरात, श्रीमती माली घाटो काळे, बाळा बाबू शिंदे हांच्या सहकार्यान गोवा घनगर समाजाची स्थापना करपाक फुडाकार घेतलो.1990 वर्सा गोवा धनगर समाज सेवा संघ, सत्तरींत स्थापना केली. 9 एप्रिल 1990 वर्सा रजिस्टर जाली. अखील गोंय पांवड्यार आनीक एक संस्था आसा. तिचें नांव अखील गोंय धनगर उन्नती मंडळ. ह्यो संस्था धनगर समाजाच्या उदरगती खातीर वावर करतात.