केंस

सस्तन प्राण्यांतूय केंस दिसून येतात आनी त्या वर्गाच्या प्राण्यांचें ते खाशेलेपण अशें समजतात. कांय जातीच्या किडींनी आनी शेड्ड्यांनी केंसासारके भायर सरिल्ले भाग आसतात, पूण ते खरे केंस अशें मानीनात.

सगळ्या सस्तन प्राण्यांक केंस आसले. देखीक, देवमाशाच्या आंगार केंसूच ना म्हळ्यार जाता पूण ताच्या तोंडाकडेन थोडे खूंट कशे केंस आसतात. हेर सस्तन प्राण्यांक आंगभर दाट केंस आसतात आनी त्या केंसाच्यो तराय प्राण्यांप्रमाण वेगवेगळ्यो आसतात. मनीस जातींत माथें, खांके, दोळ्यांच्यो भुंवयो आणी जननेंद्रियाभोंवतणच्या केंसांची लांबाय, दाटाय आनी मुदयाळेपण हातूंत फरक आसता. केंसांच्यो दोन अप्रुपांच्यो जाती म्हळ्यार रानांतले साळीच्या आंगावेले कांटे आनी गेंड्याचें शिंग. हे कांटे आनी शिंग म्हळ्यार कमी-चड प्रमाणांत पांकिल्ले आनी घट्ट जाल्ले केंसाचे चोंबडे जावन आसात. खंयूच एक केंस मेळ्ळ्यार तो खंयचे जातीच्या प्राण्याचो हें थारावन सोंपें पूण हो केंस त्याच प्राण्याचे हें थारावपाक त्या प्राण्याचो आनीक एक केंस घेवन तपासचो पडटा.

केंसाचें मुखेल काम म्हळ्यार थंडी आनी गरमेपसून प्राण्यांचें रक्षण करप. थंड हवेच्या वाठारांत, कातीवयल्या दाट केंसांचो थर आंगाची ऊब सांबाळटा; गरम हवेच्या ठिकाणार पातळ केंस सूर्याच्या वोतापसून कातीची राखण करतात. हाचेभायर दाट केंसांचो थर कातीक कसल्याय मारापसून वाटायता. भोंवयेवयले केंस, व्हांविल्लो घाम दोळ्यांत वचूंक दिना. नाकांतले आनी कानांतले केंस धुल्ल वा बारीक-सारीक वस्तू नाका-कानांत वचच्यो न्हय म्हूण आडखळ करतात. कातीवयले केंस कसलीय वस्त ताका लागल्यार. मज्जातंतू जागृत करून, मेंदवाक ताची जाणविकाय करून दितात. प्राण्याचो रंग भोंवतणच्या वस्तूसारको आसल्यार, तो प्राणी ताचो उपेग आपल्या दुस्मानापसून लिपून रावपाखातीर करूंक शकता.

जेन्ना केंस हालता, तेन्ना ताच्या मुळांतल्या कातींतले मज्जातंतू जागृत जातात आनी अशे तरेन प्राण्यांक स्पर्शज्ञान जाता. चडशा सस्तन प्राण्यांत तोंड, दोळे, नाक आनी पांयांच्या बोंचकुलाकडेन हे स्पर्शज्ञानाचे मज्जातंतू चड जागृत आसतात. केंसाचो रंग, घडण आनी वांटप, प्राण्यांची पिराय आनी लिंग हाच्याप्रमाण बदलता आनी ह्या बदलाक लागून नर-मादींत एकामेकांपासत लैंगीक ओड उत्पन्न जाता.

केरॅटीन (keratine) ह्या घट्ट तंतूमय प्रथिनापसून केंस तयार जातात. दर एका केसाक केरॅटीनापसून तयार जाल्लें एक पातळ आवरण आसता, हाका उपचर्म वा क्युटीकल (cuticle) म्हण्टात. उपचर्मासकयल आशिल्लो दाट थर केंसांक घटसाण दिता, जाका कट्टें वा कॉर्टेक्स (cortex) म्हण्टात. ह्या थराभितर आनीक सुषिर (spongy) थर आसता; हाका मध्यांग (medulla) म्हण्टात आनी ह्या थाराक लागून केंस लवचिक जाता आनी मोडनासतना वांकडो-तिकडो जावंक शाकता. खूब बारीक आनी मोव केंसांत एकाद्र्या वेळार मध्यांग नासता. दरेक केंसाची बुन्याद कातींत आसता आनी तो केंस नळये आकाराच्या केंसाच्या कूपांतल्यान (Hair follicle) वाडूंक लागता. केंसांचें कूप हें भायले कातीचे (epidermis) पेशीपसून तयार जाता आनी तें कातींत भितर खोल गेल्लें आसता आनी सरभोंवतणी संयोजी पेशीजाल (connective tissues) आसता. दरेक केंसाकडेन कातीभितर तेलकट वंस तयार करपी ग्रंथी आसतात, हाका वंशीच्यो ग्रंथी (sebaceous glands) म्ह्ण्टात. वाड: केंसांचे बुन्यादींत एक पेशीवाड करपी कूप आसता, हाका ‘आदारक’ (matrix) म्हण्टात आनी ताचे भोंवतणी कातीच्या भितरल्या भागाचो अंकुरक (papillae) तशेंच रगताच्यो बारीक बारीक शिरो आनी मज्जातंतू आसतात. ह्या रगताच्या शिरांतल्यान ते बुन्यादींतल्या पेशींक ऑक्सिजन आनी अन्नपुरवण जाता. बुन्यादींतल्या पेशींतल्या कूपांतल्या केंसांचो गाभो (core) तयार जावन, तो मदल्यान वयर येवंक लागता. ह्या गाभ्यांतल्यो मदल्यो पेशी रोखड्योच मरतात आनी घट्ट जातात; पूण भायल्यो पेशी मरतात तेन्ना तांचे घट्ट, दोन थरी केंसांचें आवरण (hair sheath) तयार जाता.

पेशींची वाड आनी केंसांची ठेवण, दरेक प्राण्याची जात, आंगाची सुवात आनी आनुवंशिकता ह्या गजालींचेर आदारून आसता. केंस सरळ तशेंच मुदयाळे आसूं येता. सरळ केंस आडवो कापल्यार ताचो पृष्ठभाग वांटकुळो मेळटा, जाल्यार मुदयाळो केंस आडवो कापल्यार ताचो पॄष्ठभाग लंबवर्तुळाकार (oval) आसा अशेण दिसून येता. केंस ताच्या आवरणासकट कूपांतल्यान वयर वयर सरता. जेन्ना तो कातीच्या पृष्ठभागाचेर पावता, तेन्ना थंयच्यो थोड्यो पेशी एक रसायन तयार करतात आनी कातीभायर सरून त्या केंसाभोंवतणीचें आवरण नश्ट करतात. पून वशीच्यो ग्रंथी आपल्याअ स्त्रावान भायर सरपी केंस मोव आनी बुळबुळीत दवरपाक मदत करतात.

मनशाचा केंसाची सरसकट वाड म्हयन्याक अर्द रे एक इंच इतली आसता. भुरगेपणांत वाड चड आसता तर म्हातारपणांत ती कमी जाता. केंसांची वाड पुराय जाली जाल्यार बुन्यादींतल्या आदारकाची पेशीवाड थांबता आनी ते नांगराभशेन आकार घेतात. हाका केंसाच्या मुळाचो खुंटो (Hair Club) अशें म्हण्टात. जेन्ना केंस फुटपाक सुरवात जाता तेन्ना वा थोड्या दिसांनी हो आदलो केंसाच्या मुळाचो खुंटो कातींतल्यान भायर सरता.

केंसांच्या पेशांत बारीक बारीक मेलानीनचे (melanin) गुठले आसतात. ते ताच्या मुळांत आशिल्ल्या कातीच्या पेशींतल्यान आयिल्ले आसतात आनी ह्या मेलानीनच्या गुठल्यांच्या प्रमाणाक आनी वांटणेक लागून केंसांचो रंग थारता. मेलानीन आशिल्ल्या पेशींक मेलानीन पेशी (melanocytes) म्हण्टात. दरेक मेलानीन पेशीक दोंके कशे भाग आसतात आनी तातूंत रंग गुठल्यांनी भरिल्लो आसता. हो रंग काळो, तांबडो वा पुडी कोराचो आसता. जेन्ना दोंके कशे आशिल्ले भाग आंवुळटात वा रंगाचे गुठले कमी जातात तेन्ना केंस धवे जातात. चड करून म्हातारपणांत हे केंस धवे जातात. धवे केंस काळे करपाक खूब तरेचे कलप लायतात. तातूंत फकत वयले केंस काळे जातात, पूण मुळांत केंस धवेच उरतात.

सामान्य सैमीक केंसांची वाड आनी रंग पिरायेप्रमाण बदलता पूण कुपोशण, हॉर्मोन बदल, हवामान तशेंच वायटाक लागूनय हातूंत बदल जावंक शकता. कातीचेर कसलेंय रसायन पडून जखम जाल्यार त्या जाग्यावयली केसांची वाड खुंटता.

सांबाळखारासारक्या विखाक लागून मरण आयल्यार, केंसांची तपासणी करून ह्या विखाची खात्री करूं येता. खूब लोकांचो समज आसा की केंस कापल्यार वा तासल्यार ते बेगीन वाडटात पूण हें खरें न्हय सांबाळखारासारक्या विखाक लागून मरण आयल्यार, केंसांची तपासणी करून ह्या विखाची खात्री करूं येता. खूब लोकांचो समज आसा की केंस कापल्यार वा तासल्यार ते बेगीन वाडटात पूण हें खरें न्हय.

आनुवंशिक कारणाक लागून केंस खूब लांब जातात. मनीस जातींत हाका हायपरट्रिकोसिस (hypertrichosis) म्हण्टात. तर हेर जनावरांत हाका अंगोरा (angora) अशें म्हण्टात. केंस हो कातीचोच भाग आशिल्ल्यान कसलेय कातीचे रोग जाल्यार केंसांतूय विकृती जाता. भायली पीडा, गजकर्ण, जीवनास्त्वांचो उणाव, केंसांत उवो पडप आदी कारणांक लागून कातीचे रोग जातात आनी तांकां लागून केंस गळून पडूंक शकता. जीवनसत्व – ब (Vitamin B) उणें जावप, मानसिक ताण, हॉर्मोन समतोल इबाडप, ह्या कारणांक लागून वंशीग्रंथी (sebaceous glands) जाय तितले स्राव तयार करिनात आनी केंसांच्या मुळांत खरड (dandruff) तयार करतात. हाका लागून केंस झडूंक लागतात. हाचेर उपाय म्हळ्यार आपली केंस वळोवपाची फणी, ब्रश आनी केंस पुसपाचो तुवालो वेगळो आनी साफ दवरप. केंसांत शांपू (shampoo) वा अडीज टक्के सेलेनिअम सल्फाइड (selenium sulfide) घालून केंस धुल्यार खरडीचेर (dandruff) गूण येता.

ल्हानशा जाग्यार केंस झडून तुळतुळीत जाल्यार ताका (alopecia areata) ‘रावळूक’ पडल्या अशें म्हण्टात. कात लासल्यार, तिका मार लागल्यार, कसलेंय रसायन पडल्यार वा तिचेर जंतूंचो शोथ (infection) जाल्यार माव तयार जाता आनी त्या जाग्यार केंस येनात. पूण माव नासतना, आनुवंशिक कारणाक लागून वखदांच्या परिणामाक लागून तशेंच ना ना तरेच्या जोरांक लागूनय टक्कल पडूंक शकता. दादल्या मनशाक चड करून टक्कल पडटा, हाका दादलो तरेचें टक्कल (male pattern baldness) म्हण्टात. ताचीं कारणां आनुवंशिक अँड्रोजन हॉर्मोन असमतोम (Androgen Hormone imbalance) चिंता आनी वशी ग्रंथीच्या कार्यांत इबाड आदी जावन आसात. हे तरेच्या टक्कलाचेर कसलोय उपाय केल्यार खास फायदो जायना, पूण जुंवळ्या भावाच्या केंसांचें रोपण (transplantation) केल्यार गूण येता, अशें जाणकारांचें मत आसा.

रावळूक माथ्यार वा खाडार पडटा, हाचें खरें कारण अजून खबर ना, तरी हाका मानसिक आनी आनुवंशिक संबंद कारण आसात अशें म्हणपाक पुरावो आसा. स्वयंप्रतिक्षमता (autoimmunity) हेंय एक कारण आसूंक शकता. जरी योग्य उपाय खबर नासलो, तरी खूब लोकांक त्या केंस नाशिल्ल्या जाग्यार हायड्रोकॉर्टिसोनचीं (Hydrocortism) इंजेक्शनां केल्यार गुण येता. ट्रायकोतीलोमानिया (Trichotillomania) ह्या मानसिक रोगांत, रोगी आपलेंच केंस थोड्या थोड्या जाग्यांनी तोडून उडयता. हाचेर मानसोपचार करचे पडटात. हालींच केंसांच्या मुळाकडेन आशिल्ल्या ट्रायकोमीट्रीकोमो (Trichomatricoma) म्हूण एका नव्या अर्बुदाची (tumour) जात सोदून काडल्या. ताचेर अजून संशोधन चालू आसा.