कामाक्षी

श्री महिषासुरमर्दिनी हीच श्री कामाक्षा वा कामाक्षी देवी आशिल्ल्याचें तिचे मूर्तीवेल्यान स्पश्ट जाता. हे देवीचें कामाक्षिका अशें नांव सह्याद्रिखंडांतल्या श्री कामाक्षी माहात्म्यांत मेळटा.

आसाम (आदलें कामरुप) हें श्री कामाक्षी देवीचें मूळपीठ, अशें म्हण्टात. सह्याद्री खंडांतल्या लोपाख्यानांतल्या श्री कामाक्षी माहात्म्यांत काहूर असो श्री कामाक्षीच्या मूळ वाठाराचो उल्लेख येता. आसामांत जो कामरुपवा काहूर वाठार आसा, त्या वाठारांत कामाक्षी देवीचें थळ नामनेचें तीर्थथळ आसून तें ‘कामाख्य़ा’ ह्या नांवान वळखतात. आसाम राज्यांत गुवाहाटी सावन तीन मैलांचेर नीलाचल पर्वताचेर हे देवीचें देवूळ आसा. हें एक नामनेचें शक्तिपीठ आसा. कालिकापुराणांत सतीची योनी गळून ह्या पर्वताचेर पडली आनी तो पर्वत निळो जालो, अशें सांगलां. ह्या पर्वताक शिवाचें प्रतीक मानलां. हे देवीक ‘कामाख्या’ नांव कित्याक पडलें ताचें कारण शिवान अशेतरेन सांगलां -

शिव म्हण्टा- नीलाचलाचेर देवी म्हजेकडेन रममाण जावपाखातीर गुप्त रुपान येताली, म्हूण तिका कामाख्या नांव पडलें (कालिका पुराण ६१). कामाख्या मंदीर हें शक्तिपूजेचें एक मुखेल थळ आसा. कामाख्या हें नांव सुमोच, कोमोच आनी हेर ऑस्ट्रीक उतरांचें संस्कृतीकरण आसा, अशें डॉ. काकती हाचें मत आसा.

इ.स. आठव्या शतमानांत रचिल्ल्या वज्रतंत्रांत आनी धाव्या शतमानाच्या सुमाराक कालिका पुराणांत, कामाख्यामंदीर हें तांत्रिक पूजा केंद्र म्हूण प्रतिश्ठित आसा.

“सर्वत्र विरला चाहं कामरूपे गृहे गृहे” --(तंत्रचूडामणी पीठमाला) अर्थ: कामाख्या म्हण्टा: हांव सगळेकडेन दुर्लभ आसा. पूण कामस्वरुपांत म्हजो वास (अस्तित्व) दरेका घरांत आसा. पूर्विल्ल्या काळांत गारो लोक कामाख्ये पूजारी आशिल्ले. काळांतरान ब्राम्हणाक ती सुवात मेळ्ळी. पयलीं 'नरक' ह्या राजान आनी उपरांत 'कोच' राजान, ब्राम्हणांक ह्या आसमंतांत हाडले, अशें सांगतात. कामरुपांत शक्तिपंथाचो प्रसार नरक राजान केलो. ताणें कामाख्येक कालीकडेन एकरूप मानून तिची उपासना सुरू केली. ब्राम्हणाचो ह्या सुवातेंत अधिकार सिध्द जालो. तिचे भोंवतणी नव्योनव्यो कथा, आख्यायिका तयार जाल्यो. कालिका पुराणांत सतीची कथा सांगल्या तें ताचेंच प्रत्यंतर आसा. मूळचें कामाख्या मंदिर आर्यपूर्व पध्दतीचें आशिल्लें, अशें सांगतात. हें मंदिर सोळाव्या शतमानांत मुसलमानांनी मोडून उडयतकच इ.स. १६६५ वर्सा कोचराजा नरनारायण हाणें हिंन्दू शिल्पपध्दतीन तें देवूळ बांदलें. कामाख्येविसशीं दोन आख्यायिका आसात, त्यो अश्यो.

१. राजा नरक देवीच्या रुपाचेर सामको भुललो. ती आपली घरकान्न जावची, अशें ताच्या मनांत भरलें. देवीक हो तचो बेत आवडलो ना. म्हूण तिणें राजाक अट घाली, जर रातीभितर म्हजें देवूळ बांदशीत, तलाव खणशीत आनी दोंगराच्या माथ्यामेरेन फातराचो रस्तो तयार करशी तर हांव तुजी बायल जातां. राजान ती अट मान्य केली. तेप्रमाण इतलें सगळें बांदकाम एकेच रातींत राजान पुराय करीत हाडलें तें पळोवन देवी भियेली. तिणे बेगोबेग कोंब्याक साद घालपाक लायलो. अशेतरेन देवीन आपली सोडवणूक करून घेतली.

२. दर सांजवेळा धुपारतीच्या वेळार देवी मंदिरांत नृत्य करताली. त्यावेळार सगळी दारां बंद आसतालीं. कोणाकूच तें नृत्य पळोवपाची परवानगी नासली. पूण त्यावेळार कोच राजाक देवीचें तें नृत्य पळोवचें, अशी ओड लागली. ताणें पूजाऱ्याक फटोवन दाराचे खांचींतल्यान ते नृत्य पळेलें. देवीक हें कळटकच देवी रागार जाली. तिणें पुजाऱ्यांचें मस्तूकच कातरून उडयलें. तेन्नासावन कोच राजा केन्नाच देवीच्या देवळांत गेलो ना.

गुवाहाटीच्या कामाख्या देवळांत मूर्त ना. देवळाचे भितल्ले होंवरेंत एका फातरेचेर योनीची आकृती कोरांतिल्ली आसा. तिचे लागीं एक झरो आसा. ताच्या व्हांवत्या उदकान ती फातर सदांच भिजिल्ली उरता. ह्या योनी प्रतीकाचेर फुलां, पत्री घालून तिची पूजा जाता. हांगाचे पूजेचो विधी कालीचे पूजेसारको आसता. आसामांत, दर वर्सा आषाढ म्हयन्यांत अंबुवाची परब जाता. गोयांत, फोंडें म्हालांतल्या शिरोडें गांवांत श्री कामाक्षीचें देवूळ आसा. तें मूळ साश्ट म्हालांतल्या राय गांवांत आशिल्लें. इ.स. च्या सोळाव्या शतमानांत बाटाबाटीक लागून त्या जाग्यावेल्यान तें तेन्नाचे आदिलशाही राजवटीचे आयचे सुवातेर आयलें. हे देवतेचे कुळावी म्हाजन कौशिक, वत्स आनी अत्री गोत्रांचे माध्व संप्रदायाचे, गौड ब्राम्हण सारस्वत आसात. तांचीं मूळ आडनांवां अशीं: कौशिक गोत्री: केणी, नैईक, रायकार, पै फोंडेकार, पै रायकार, उजो, हळदुर्गा, पै धुंगट, प बीर, बाळगी, कोटी. अत्रि गोत्री: कामत बुडकुले अत्रि वत्स: आचारी तेभायर श्री शांतादुर्गा देवस्थानांत, कवळेंच्या आठव्या वांगडाचे कौशिक गोत्री कुळावी (श्रीधर पै, पुनरेकर आनी हेर) हांची पालवी देवी श्री कामाक्षी आसा. रायकार उपनांवाचे दैवज्ञ ब्राम्हण, हे देवतेचे पूर्वापार कुळावी आसात. ते पूर्वापार परंपरेप्रमाण गर्भगारांत वचून पूजाअर्चा करतात. ह्या देवस्थानाची वर्सुकी जात्रा माघ कृष्ण पक्षांत महाशिवरात्रे दिसा आरंभ जाता आनी फाल्गुन शुक्ल दशमीदिसा सोंपता.

श्री कामाक्षीचे शिरोड्या आगमन

श्री लक्ष्मीनारायण, श्री रायेश्र्वर, श्री शांतादुर्गा, श्री ग्रामपुरूश, श्री वेताळ वा रैक्षेत्री हे मूळ देवता आनी श्री कामाक्षी ही वरद देवता. श्री काळभैरव हो श्री कामाक्षी देवी वांगडा आयलो. ह्या विशया संबदान स्कंद पुराणात सह्याद्री खंडांत अशें वर्णन आसा की रैक्षेत्री अग्निमूख नांवाचो एक ब्राह्मण रावतालो. तो वेदशास्त्र विशारद ब्रह्मनिश्ट आसून लेगीत स्वधर्मतत्पर आसलो. रै हे क्षेत्र अधिनाशी (मांडवी) न्हंयच्या काठार वसयल्ले आसा. जय तरेक प्रकारच्यो इमारती, खूब तरेची झाडा-पेडा, फळा आनी सुगंधीत फुला त्या वाठाराक आनीक सूंदर करतालो. थंय ब्राह्मण, क्षत्रीय, वैश्य, शुद्र अशें चार जातीचे लोक आप आपल्या धर्मा अनुसार वागताले आनी रावताले. ह्याच वाठारान तो ब्राह्मण श्री लक्ष्मीनारायण आनी श्री रायेश्र्वर आदी देवांची पुजा अर्चना करतालो. तशेंच अध्ययन करून सुखान आपले जीवन सारतालो. ताका एक गुणाकर नांवाचो पूत आसलो. तो आपल्या बापायक मान दिवन सगळे आयकतालो.

एक दीस गुणाकर समिधा (होमान घलता ती लाकडा) हाडपाक पयसुल्ल्या अरण्यांन वता. तो ज्या रानांत लाकडा हाडपाक गेल्लो, त्या रानांत महिषासुराच्या चलयेचो पूत महिष, जो एक महापराक्रमी राक्षस आसता तो त्याच रानांत स्थाईक जाल्लो आसता. गुणाकर जेन्ना समिधा एकठांय करतालो तेन्ना ताची गांठ ह्या राक्षसाकडेन पडटा. त्या राक्षसाक पळोवन गुणाकर थार भियता. तो भियोन रडपाक लागता. पूण महिषाक ताची मात काकूळट येना आनी तो गुणाकराक गिळून उडयता. आपलो पूत आजून रानांतल्यान येवंक ना म्हूण अग्निमूख ब्राह्मण चिंतेस्त जावन ताका सोदपाक वता. वाटेर वतना ताका हांगा थंय पडिल्ल्यो समिधा दिश्टी पडटात. हे पळोवन ताका समजता की कितें तरी वायट जाला म्हूण. मुखार पावतकूच ताका व्हड दैत्य नदरेक पडटा. तो ताका आपल्या पुता बद्दल विचारता. तेन्ना ताका कळून येता की ताणेच ताच्या पुताक गिळ्ळा आनी आता ताका लेगीत खावपाक सोदता म्हूण. पूण तो ब्राह्मण तपोनिश्ट आशिल्ल्यान त्या राक्षसाचो यत्न फूकट वता. तो ब्राह्मण मंत्राचो वापर करून स्वताक त्या राक्षसा कडल्यान सोडोवन घरा परतता. घरा पावतकूच त्या राक्षसाचो वध करपा खातीर आपल्या आराध्य देवताक प्रसन्न करून घेवपाक यज्ञाची सुरवात करता. ताणे केल्ल्या उपाट भक्तीक लागून श्री लक्ष्मीनारायण आनी श्री रायेश्र्वर ताचेर प्रसन्न जाता आनी म्हणटा की “हे व्दिजोत्तामा! त्या राक्षसाचे मरण आमच्या हातीन जावप शक्य ना. तेन्ना तू बेगोबेग श्री कामाक्षीची आराधना करून तिका प्रसन्न करून घे. ती भक्तांची मागणी पुर्ण करताच आनी तिच ह्या राक्षसाचो नाश करतली. तिचे कडेन मागणी कर आनी आमचो संदेश दिवन तिका हांगा घेवन यो . “ हे आयकून अग्निमूख ब्राह्मण काहूर देशान वता आनी श्री कामाक्षी देवीची प्रार्थना करपाक सुरवात करता. ब्राह्मणाची भक्ती पळोवन श्री कामाक्षी देवी ताचेर प्रसन्न जाता आनी त्या राक्षसाचो नाश करपाक ताच्या वांगडा येवपाक तयार जाता. वाटेक वतना पट्ट नांवाच्या वाठारात तिका श्री काळभैरव आपल्या घराण्या सहत मेळटा. तो तिच्या वांगडा येवपाचो हट्ट धरता. श्री कामाक्षी आपल्या घराब्या वांगडा रैक्षेत्र पावपाच्या वाटेर आसा असो निरोप ती ब्राह्मणाच्या माध्यमातल्यान धाडटा. त्या वेळार श्री लक्ष्मीनारायण, श्री रायेश्र्वर ही रैक्षेत्रान आपले पावल दवरता. तांचो स्वागत व्हड दब्याजान करता. त्या वेळार रैक्षेत्रांच्या लोकांच्या खोशयेक शीममेर उरना. सगळे उमेदीन आसता. श्री कामाक्षी देवी आपले मरण जावन येता हे जेन्ना त्या राक्षसाक कळटा. तेन्ना तो पाताळान वचून आपल्या वांगड्यांक घेवन येता. दुस-या दिसा श्री कामाक्षी देवी त्या राक्षसाचो वध करपाक वता. देवी राक्षसाच्या सैन्याक एका दृश्टीनूच भस्म करून उडयता. हे पळोवन माहिष राक्षस भंयानूच तिका शरण वता आनी अग्निमूख ब्राह्मणाच्या चल्याक परतून हाडून दिता अशें वचन दिता. आपले वचन पुर्ण करता आनी गुणाकराक परतून हाडून दिता.

अश्या तरेन त्या ब्राह्मणाक ताचो पूत परतून मेळटा. आपले काम जाले हे समजून जेन्ना श्री कामाक्षी देवी काहूराक परतून वचपाक भायर सरता. तेन्ना अग्निमूख तिजे कडेन एक मागणें करीत म्हणटा की “हे माते! ह्या अभाग्याची दया करून म्हाजेर आयिल्लो संकट पयस करपाक तू हांगा आयली आनी म्हाजो पूत म्हाका परतून मेळोन दिलो. हो तुजो उपकार म्हाजेर रीण जावन उरतलो. आता म्हाजी एकूच इत्सा आसा की तुमी हांगाच स्थाईक जावन म्हाका तुमची सेवा करपाची संद दिवची आनी म्हाज्या सारक्या संकटान सापडपी मनशांक तांच्या त्रासातल्यान सुटका करची.” श्री कामाक्षी देवीन त्या ब्राह्मणाची भक्ती आनी श्रद्धा पळोवन थंय स्थाईक जावपाचो निर्णय घेता. तेन्नासावन श्री कामाक्षी देवी आपल्या भक्तांचेर येवपी दर एक संकट, रोग, पिडा, भूतबाधा पयस करीत आसा. तिजी मना पासून भक्ती केल्यार ती देवी दर एक संकट पयस करून मनशाचे जीवन आनंदमय करता. आपल्या भक्तांचो सांबाळ करता. ह्या देवीन केल्ल्या जायत्या चमत्कारांचो अणभव लोकांनी घेतला. हे एक जागृत देवस्तान. त्या गांवाचेर कसलोय संकट येवच्या पयली ते संकट श्रीची पुजा केल्यार पयस जाता असो भक्तांचो विश्वास आसा.

1510 वर्सा पुर्तुगेजानी गोंयान येवन आतंक मांडलेलो. तांच्यानी हिंदू धर्म, देव आनी देवळा बाटोवपाक सुरू केल्ले. त्या काळार ह्या देवीक लेगीत बाटोवपाचो यत्न पुर्तुगेजानी केल्लो. साश्टी महालातल्या रायतूरच्या न्हंय पलतडी आशिल्लो रै नांवाचो वाठार आसा. ताका आता राय अशें म्हणटात. बाटाबाटिच्या वेळार हांगासरल्या कांय भक्तांनी थंय आशिल्ल्या देवांक घेवन बोरीच्यान ‘वाजे’ म्हूण एका वाड्याचेर काय दीस चोरून रावले. हे थळ आताच्या शिरोडे आशिल्ल्या देवळा पासून दोन मैलाचेर पश्चीम दिकेन आसा. हांगा देवी कांय दीस राविल्ली म्हूण ह्या वाड्याक आता देऊळसे हे नांव पडला आनी आता हो वाठार देवळाच्या ताब्यांत आसा. पूण ही जागा त्या भक्तांक सुखरूप दिसूंक ना. त्या खातीर थंय चड दीस रावप तांका शक्य जाले ना. ते थंयच्यान बरभाट नांवाच्या थळाचेर गेले. थंय ते खूब दीस रावले. बरभाट लेगीत देवळा पासून देड मैल दक्षिण दिशेन आसा. ही जागा लेगीत देवाच्या सत्तेर आसा. ह्या वाठारातल्यान दुसरे कडेन वचपाचे कारण म्हणल्यार ह्या वाठारातल्यान कुडतरे हो गांव सारको दिसतालो. पुर्तुगेज वेळार कुडतरे वाठारातली हिंदू देवळा पाद्रिनी उध्वस्त करून ती जागा जगम मिलकत नांवाच्या एका जेजू घराब्याक इनाम म्हूण दिल्ली. ह्या कारणाक लागून तांच्यानी ही जागा लेगीत सोडली आनी एका दोंगराचेर एकांत रावपाचो निर्णय घेवन ते थंय रावपाक गेले. तें ज्या थळाचेर रावल्ले ते आता श्री स्थलच्या नांवान फामाद आसा. ह्या थळा कडेन पुर्तुगेज लोक चड पावूंक ना. ही घडणूक अमक्याच दिसा वा वर्सा घडल्या हाचो कांयच पुरावो मेळना. शालिवाहन शेक 1486 ह्या वर्सा साश्टी प्रदेशान पाद्री लोकांनी बाटाबाटी करपाचे चीतले आनी चार वर्सा खूब धुमाकूळ घातली. लोकांचेर अत्याचार केले. त्याच सुमाराक म्हणजे शेक 1486 ते 1490 (इ.स.1564 ते 1568) ह्या काळान श्री कामाक्षीचे देवस्तान शिरोडे हांगा हाडले आसू येता असो अदमास ह्या वाठारातले जाणटे लोक सांगता. पयली जय रैक्षेत्री देवाचे अस्तित्व आसताले थंय आमकां आता आदल्या देवळाच्यो मोडक्यो भिंती, तळाचो भाग आनी कांय कुरवो पळोवपाक मेळटा.

देवळाचे वर्णन

श्री क्षेत्रान श्री रायेश्र्वराची मुर्ती मध्यभागान आसा. तशेंच ताच्या दोनूय वाटेन श्री लक्ष्मीनारायण आनी श्री शांतादुर्गा हांची देवळा आसा. श्री रायेश्र्वराचे समोर नंदी (बसवा) आसा. श्री लक्ष्मीनारायणाच्या देवळाक तेकून ग्रामपुरूष तशेंच ताच्या शेजा-याक केणीपुरूष आसा. श्री लक्ष्मीनारायणाच्या पांया मुळात पै वीर पुरूषाची मुर्ती आसा. श्री कामाक्षीच्या देवळांत मुख्य थळाचेर सिंहासनाचेर श्री कामाक्षी देवाची मुर्ती आसा. तिच्या गाभा-यात प्रसाद पुजेची मुर्ती आनी तरंगाच्यो मुर्ती आसा. तशेंच श्रीच्या सिंहासनाक तेकून रायकर दैवज्ञ ब्राह्मणाची मुर्ती आसा. एक फण उबारलेलो नाग आनी पै सावई वेरेंकर हांचो पुरूष आसा. महाव्दाराच्या उजव्या वाटेन श्री वेताळ वा खुटी आनी दाव्या वाटेन श्री काळभैरव वा सटी हे देवता आसा.