इंग्लंड

ही मूळ इंग्लंडांतल्या लोकांची भास आसून, आयज ती ग्रेट ब्रिटन, आयर्लंड, युनायटेड स्टेट्स ऑफ अमेरिका, वेस्ट इंडीज जुंवे, कॅनडा, दक्षिण आफ्रिका, ऑस्ट्रेलिया आनी न्यूझीलंड ह्या देशांतल्या लोकांची मुखेल भास जावन आसा. भारत, पाकिस्तान, बांगला देश, ब्रह्मदेश, श्रीलंका,आग्नेय आशियांतले जायते देश, आफ्रिका खंडांतले चडशे देश आनी संवसारातलीं ल्हान-व्हड राश्ट्रां, वेपार धंदो, उंचेलें शिक्षण तशेंच आंतरराश्ट्रीय संपर्काखातीर माध्यम म्हूण ही भास वापरतात. भारतीय गणराज्याच्या राजकारभाराची ती एक भास आसून भारतांतल्या दोन राज्यांची ती राजभास जावन आसा. संवसारीक भास म्हूण आयज, खंयचेय भाशेपरस इंग्लीश भाशेक चड म्हत्व आसा.

इंग्लीश भास पांचव्या आनी सव्या शतमानांत, उत्तर युरोपांतल्यान इंग्लंडात आयिल्ल्या इंडो-युरोपीय भाशाकुळांतल्या जर्मानीक गटाच्या आक्रमक पंगडांनी आपल्या वांगडा हाडली.ताच्या आदी ग्रेट ब्रिटनांत केल्टिक पंगडाच्यो भासो उलयताले. काळांतरान त्यो नश्ट जाल्यो. हालीं ह्या कांय भासांचें पुनरुज्जीवन जायत आसा.

सव्या शतमानासावन इकराव्या शतमाना मेरेनच्या काळाक अँग्ल-सॅक्सन वा पूर्विल्लो इंग्लीश काळ म्हणटात. इ.स.1066 त फ्रांसाच्या नॉर्मन लोकांनी इंग्लंडाचेर आपलो शेक चलोवन फ्रेंच आनी लॅटीन भासांचें व्हडपण इंग्लीशीचेर बसयलें. पंदराव्या शतमाना मेरेनचो काळ, हो इंग्लीश काळ म्हणटात. इ.स.1066 त फ्रांसाच्या नॉर्मन लोकांनी इंग्लंडाचेर आपलो शेक चलोवन फ्रेंच आनी लॅटीन भासांचें व्हडपण इंग्लीशीचेर बसयलें. पंदराव्या शतमाना मेरेनचो काळ, हो मध्य काळ तर सोळाव्या शतमान ते आयजमेरेनचो काळ हो आर्विल्ल्या इंग्लिशीचो काळ मानतात. एकुणिसाव्या शतमाना उपरांत इंग्लिश भाशेचें उदरगतीचें नवें यूग सुरू जालें अशें मानतात.

इंग्लीश भाशेच्या सगळ्या काळखंडांत इंग्लिशीची ध्वनिपद्धत, खास करून स्वर व्हड प्रमाणांत बदल्ले. पूण इंग्लीश भाशेंतली बरपावळ, सोळाव्या शतमानांत आसली थंयच उरली.हाका लागून इंग्लिशीतलें उच्चार आनी बरपावळ हातूंत व्हड अंतर नदरेक येता. लॅटीन तशेच ख्रिस्ती धर्माच्या प्रभावाखाला, इंग्लीश भाशेचें बरप सव्या शतमानासावन रोमन लिपींत जायत आयलां. शब्दसंपत्ती, व्याकरण, नवनिर्मणी क्षमता ह्या गजालींनी इंग्लीश भास फुडारिल्ली. अठराव्या शतमाना उपरांत ब्रिटीश सत्तेखाला आशिल्ल्या संवसारभरच्या वसाहतींक लागून आनी विसाव्या शतमानाच्या दुसऱ्या अर्दांत अमेरिकेच्या संवसारभर वाडिल्ल्या प्रभावाक लागून इंग्लिशीक खूब म्हत्व मेळ्ळां.

आयज विसाव्या शतमानाच्या शेवटाक, इंग्लिशींत जायत्यो थळाव्योपोटभासो दिसून येतात. ब्रिटनांत स्कॉटिश, मध्य प्रांतीय, उदेंत आनी दक्षिण बोली भासांचे भेद स्पश्ट दिसतात. तेभायर अमेरिकेंतय इंग्लीश भाशेंत थळावे भेद आसात. कॅनडा, ऑस्ट्रेलिया, दक्षिण आफ्रिका,भारत आनी ब्रिटीशांच्यो हेर वसाहतीं सारक्या वेगवेगळ्या देशांतल्या इंग्लीश बोलींचीं ध्वनी उतरां, रुपविकार, व्याकरण, वाक्यरचणूक, हेल ह्या सगळ्या गजालींनी मोटो भेद आसा.संवसारांतल्या जायत्या भागांत इंग्लिशीकडेन त्या त्या वाठारांतल्या भासांचो संयोग घडून जायतो मिश्रभासो (pidgin) आनी संयुक्त भास (creole)निर्माण जाल्यात.

इंग्लिशींत अ, अ, अ, अ, आ, अ( ), अ (दीर्घ ), अ(^ ) , अ अ, ऑ ऑ ( दीर्घ) हे बारा स्वर; .........................................................हे णव जोडस्वर; प, ब, म ,ट , ड, न (दंतमूलीय); च,ज (तालव्य); क, ग, ङ, फ, व्ह, थ, द, स, झ, श, झ्य, ह (घर्षक) आनी य, र, य, ल, व हीं वट्ट चोविस व्यंजनां आसात. इंग्लिशींत स्वरांचें दीर्घत्व म्हत्वाचें आसून, घर्षकां तिचें खाशेलपण जावन आसा. उतरांचेर दिल्ले आघात हे इंग्लीश उच्चारांचें म्हत्वाचें लक्षण मानतात. आगातलय आनी वट्ट वाक्यांवेलो हेल हांकांलागून इंग्लिशींच्या उच्चाराचें खाशेलपण नदरेक येता.

इंडो-युरोपीय भाशांकुळांत कोंकणी वा मराठी सारक्या भासांचीं जायतीं खाशेलपणां इंग्लिशींत आसलीं तरीकूय रुपविकाराच्या मळार इंग्लीश विकारमुक्त जायत आयल्या. नामांचें लिंगभेद, विभक्ती, विशेषणांचे विकार आनी हेर विकार इंग्लिशींत ना जायत चल्ल्यात. हे विकार फकत सर्वनाम आनी वचनांभितर तिगून उरल्यात. नामांची उपपदां, समासिक शब्दसंयोग मूळ रुपां आदीं आनी उपरांत पुर्वपदां, उपपदां जोडून केल्ली जायत्या प्रकारांची शब्दनिर्मणी, समृद्ध उपसर्ग,भूत आनी वर्तमान हे दोन काळ, कर्ता+क्रियापद+कर्म असो वाक्यांतलो सादारणपणान शब्दक्रम हीं इंग्लीश भाशेच्या व्याकरणाचीं खास आंगां.

इंग्लीश भाशेन हेर भासांकडल्यान व्हड प्रमाणांत उतरांवळ उश्णी घेतल्या. स्कँडिनेवियन, डच, लॅटीन, ग्रीक, फ्रेंच, इटालियन, स्पॅनिश, जर्मन, भारतीय अशा भासांमदलीं शेंकड्यांनी उतरां हें भाशेंत घोळटात. ताका लागून विंगड विंगड प्रकारांचो आशय परगटावपाखातीर इंग्लीश भाशेची उतरावळ गिरेस्त जाल्या.

इसवी सनाच्या सव्या शतमानासावन आयजमेरेन इंग्लीश साहित्याची परंपरा, विंगडविंगड काळखंडात थांबनासतना आपली उदरगत घडयत रावल्या. इंग्लंडांतले लेखकच निहय तर स्कॉटलंड, वेल्स आनी आयर्लंड ह्या प्रांतांमदल्या लेखकांचें साहित्यय, इंग्लीश साहित्याचो अविभाज्य भाग जावन आसा. एकुणिसाव्या शतमाना उपरांत अमेरिकन,ऑस्ट्रेलियन आनी कॅनेडियन ह्यो भासो तातूंतल्यान वेगवेगळी राश्ट्रीय अस्मिताय परगटावपाक लागिल्ल्यान, त्या तीनूय भासांक स्वतंत्र फांटे मानतात.

इंग्लीश भाशेंतलें सगळ्यांत पोरनें वा पूर्विल्लें साहित्य इसवी सनाच्या पांचव्या शतमानांत, इंग्लंडांत जर्मीनी पंगडाचे भाशेंत मौखिक रुपांत आनी उपरांतच्या लिखीत स्वरुपांत मेळटा. ह्या साहित्याक 'ओलेड इंग्लीश' वा 'अँग्लो-सेक्सन' ह्या नांवानी वळखतात. मूळ इंग्लीशीचो स्वभाव आनी संवेदनशीलपण अँग्लो-सॅक्सन.पूण फ्रेंच, लॅटीन आनी हेर भासांच्या चपणाखाला तिचो नाश जायत चलिल्लो दिसता. वयली गजाल खरी आसली तरी तीच इंग्लीश साहित्याचे बुन्यादीची प्रेरणाशक्त जावन आसा. केल्टिक वंशाच्या लोकांचें साहित्य गेलिक, स्कॉटिश, वेल्श, कॉर्नीश आनी आयरीश ह्या परिस्थितींक तोंड दिवन तिगोव उरिल्ल्या भासांचें लोक परंपरेंत दिसता. हें साहित्य अँग्लो-सेक्सन साहित्याच्या आदींचें जावन आसा. पूर्विल्ल्या इंग्लीश साहित्याचे पयलें गेय अवशेश सव्या, सातव्य शतमानाआदी अँग्लो-सेक्सन लोकांनीं भायल्या इंग्लंडांत हाडिल्ले मेळटात. हातूंत 'बेअवुलफ' हें सुमार बत्तीसशें वळींचें अपुर्ण स्वरुपांतलें म्हत्वाचें आर्ष महाकाव्य आस्पावता. ह्या महाकाव्याचें कांय शतमानां भाटांवरवीं गावप जातालें. हाचो मुखेल नायक 'बेअवुल्फ' हो स्वीडनांचल्या राजाचो सुमार बत्तीसशें वळींचें अपुर्ण स्वरुपांतलें म्हत्वाचें आर्ष महाकाव्य आस्पावता. ह्या महाकाव्याचें कांय शतमानां भाटांवरवीं गावप जातालें. हाचो मुखेल नायक 'बेअवुल्फ' हो स्वीडनांचल्या राजाचो पुतणयो. तो एका नरभक्षक सर्पासुराचो आनी ताच्या दुश्ट आवयचो, आपल्या बळग्यान नाश करता. पूण हातूंत ताकाय मरण येता. अँग्लोसेक्सन पद्यसचणूक निर्यमक, प्रासयुक्त आनी वळींत कितलींय उतरां आसलीं तरी चड करून चार आघात साबांळपी आसा. कॅडमन ‍(७ वें शतमान). किनीवुल्फ (९ वें शतमान)ह्या दोन म्हत्वाच्या कवींची रचना आनी सेक्सनांचो राजा आल्फ्रेड (९ वें शतमान) हाणें दिल्ले उर्बेन बरयल्लें गद्य वाङमय हे ह्या युगांत पडिल्ली मोलाची भर. बीड (६७३-७३५) हो व्हड पंडितूय ह्याच काळांत जावन गेलो. ताचें इतिहासाचें म्हत्वाचें टिपणपुस्तक 'दि अँग्लोसेक्सन क्रॉनिकल' खूब गाजला.

मध्यकाळांतलें इंग्लीश साहित्य

(१०६६-१५१६) इ.स. १०६६ त फ्रांसांतल्या नॉर्मन लोकांनी इंग्लंडाक हरोवन सुमार पांचशीं वर्सां फ्रेंच भास सांस्कृतायेचो प्रभाव इंग्लीश संस्कृतायेचेर दवरलो. धर्मीक वाठारांत आनी शिक्षणीक मळार लॅटीन भासेन आपलो शेक चलयलो, जाल्यार सरकारी पांवड्यार, दरबारांत आनी साहित्यीक मळार फ्रेंच भाशेन आपलें व्हडपण गाजयलें. हाक लागून इंग्लिशीचे संरचनेंत दिसां.

पूर्विल्ल्या इंग्लीश काळासावन इंग्लंडांत धर्मीक विधींतल्यान नाटकाची निर्मणी पुराय स्वरुपांत नासली तरी सवकासायेन सुरू जाल्ली. ती पंदराव्या शतमानांत निती नाटकां आनी सोळाव्या शतमानांत उपरोधप्रधान लघुनाटकां अशा अक्समात अप्रूप नाटकाची निर्मणी केल्ल्याचें नदरेक येता.

प्रबोधन काळ ‍‌(१५१६-१६६०): पुराय युरोपांत पातळिल्लें नवें प्रवृत्तीवादी तत्वगिन्यान पंदरांव्या शतमानाच्या शेवटाक इंग्लंडाक पावलें. उत्स्फूत येवपी काव्यमयता आनी कल्पनेचें रम्यपण हांकां उठाव दिवपी साहित्य अभिजात ग्रीक आनी रोमन साहित्य वृत्तीच्या शेकातळां घडपाक लागलें. व्यक्तिवादाचो उदय जावन शिक्षण, वेपार, नाविक दळाची तांक हातूंत इंग्लंडचे लोक युरोपांत सगळ्यांत व्हड थारले. खास करून एलिझाबेथ राणयेच्या उंचेल्या संस्तीक वातावरणाचो त्या काळांतल्या साहित्यीकांचेर उत्तेजक परिणाम जालो. इ. स. १४८५ ते १६६० मेरेनच्या इंग्लंडच्या प्रबोधनाच्या ह्या कालाक, साहित्याचें भांगरायूग मानतात. इ.स.१४७६ त विल्यम कॅक्सट्न हाणें पयलो छापकानो सुरू करून मुद्रण संस्कृतायेच्या अभिनव पर्वाक सुरवात केली. ग्रीक, लॅटीन, इटालियन आनी फ्रेंच ह्या प्रगत भासांतले बरें बरें ग्रंथ इंग्लीशीत अणकारीत केले. साहित्याच्या सगळ्या प्रकारांतल्यान राश्ट्रीय अस्मितायेचो नेटान अविश्कार घडपाक लागलो. धर्मगुरू पोपाआड इंग्लीश राजांनी व्हड बंड केलें आनी राश्ट्रीय चर्चीची थापणूक केली.ल्यूथरप्रणीत प्रॉटेस्टंट पंथाचे ते आदारखांबे जाले. मानवतावादी लेखकांची व्हड परंपराच हांगासावन सुरू जाली. तातूंत टॉमस मोर हाणें बरयल्लो यूटोपिया (१५१६) हो ग्रंथ अप्रूप आसून,तातूंत ताणें बुद्धीच्या कसाचेर आदर्श समाज पद्धतीचो थाव घेतला. ह्या लॅटीन ग्रंथाच्या पयल्या उजवाडावपासावन इंग्लंडांत प्रबोधनकाळ सुरू जाता.

प्रबोघन काळांतली कविता सामकी उत्स्फूर्त, मानवतावादी, रोमँटीक आनी अलंकारिक आसा. सर फिलीप सिडनी आनी एडमंड स्पेन्सर हे दोन दरबारी कवी आपल्या प्लेटॉनिक मोगाच्या व्हडपणाखातीर तशेंच 'नैतिक पूर्णताय सौंदर्यशीलतेक पोशक आसता', ह्या तत्वगिन्यानाखातीर नामनेक पावले. स्पेन्सराचें 'द फेअरी क्वीन' (१५९०-१६०९) हें अर्दकुटें दीर्थकाव्य ह्या काळखंडांतलीं सगळ्यांत म्हत्वाची काव्यकृती जावन आसा. प्रबोधन काळाच्या दुसऱ्या अर्दांत कविता चड गंभीर आनी विचारशील रुपशील शैलीची आनी विरोधभासाची आशिल्ली. जॉन डन, जॉर्ज हर्बट, हेन्री व्हॉन, रिचर्ड क्रॅशॉ, अब्राहम काडली, एण्ड्रू मार्व्हल आनी हेर स्वतंत्र प्रज्ञा आशिल्ले, धर्मीक प्रवृत्तीचे कवी गुणवत्तेचे मदरेन म्हत्वाचे मानतात. ह्याच काळांत बेन जॉन्सन, हेरिक आनी हेर 'कॅवॅलिअर' कवी चड तरल सोबितकायेचे नदरेचे, तारतम्यवादी, अभिजाततावादी आनी रचनेभितरली निवळसाण म्हत्वाची समजुपी आसले. महाकवी जॉन मिल्टन (१६०८-१६७४) हो तांचे प्रकृतीकडेन जुळपी ह्या काळांतलो म्हान साहित्यीक आसलो. खर विकृतीवांगडाच ग्रीक सौंदर्यतत्वाचो समर्थ आविश्कार घडोवपी तशेंच क्रिस्ती तत्वगिन्यानाच्या नैतिक आदर्शाक एकठांय गुंथपी प्रतिभा ताचेकडेन आसली. आदर्शवादी प्यूरिटन पंथाचो तो खर अभिमानी आसलो. बायबलांतल्या मनशाच्या अध:पतनाच्या कथासुत्राचेर ताणें इंग्लीशीत एक अमर महाकाव्य 'पॅरडाईज लॉस्ट' (१६५६-१६६५) रचलें. ह्या प्रदीर्घ अशा महाकाव्यांत काव्याचो आनी पांडित्याचो दुर्मीळ असो मेळ सादला.

ह्या काळांतलें गद्य विंगड विंगड शैलीप्रकारांचो प्रयोग करपी आनी जायत्या नव्या गद्य प्रकारांचें मुळावण घालपी थारलें. ह्या काळांतले लीली, लॉज, ग्रीन, बेकन, टॉमस, ब्राडन, वॉल्टन,फुलर आनी हेर गद्यकार उल्लेख करपासारके आसात. पूण जेम्सच्या फाटबळान (१६११) हो बायबलाचो सोपो, सोबीत अणकार म्हळ्यार ह्या काळांतलो सगळ्यांत म्हान अविश्कार जावन आसा.

प्रबोधनांतलीं नाटकां हीं ह्या काळांतल्या युगधर्माचो दिश्टावो दाखोवन अज्रंवर जाल्लीं दिसतात. ह्या काळांत जावन गेल्लो म्हान नाटककार आनी कवी विल्यम शेक्सपीयर रंगमाचयेचेर क्रांती घडयली. जायत्यो ल्हान-व्हड सुखान्तिका आनी दुख्खान्तिका, इतिहासीक नाट्य प्रहसनां ह्या सगळ्यांची भरसण आशिल्ले जायते नाट्य प्रकार अस्तित्वांत आयले आनी तांची उदगतय घडली. निमणें 1642 त, खर धर्माभिमानी प्यूरिटन पार्लमेंटान नाटक-घरां द करपाचो हुकूम सोडीमेरेन इंग्लीश रंगमाचयेर जायत्या ऊंच पांवड्यांच्या नाटकांची निर्मणी जाली.भिरांकूळ, शृगारमय आनी करूणगंभीर नाटकाचे निर्माते रील, लॉज, ग्रीन, नॅश हेवुड हे जायत्या वेवसायीक नाटक मंडळाचो आदार आसले. पूण शेक्सपिअरचे लिखणेन मेळयल्ली सौंदर्यशीलता,मनशाच्या मनाचें बारीकसाणेन केल्लें वाचप, अज्रंवर पात्रांची निर्मणी हीं सगळींच अजापां अशें समजतात. हॅम्लेट (1601), ऑथेल्लो (1604), किंग लिअर (1605), मॅकबेथ (1606) आनी एणटनी क्लिओपात्रा (1606) ह्यो ताच्यो दुख्खान्तिका, नाटकाच्या मळावेल्यो म्हान कलाकृती असों मनातात. ताच्या वट्ट 37 नाटकांतल्यो 17 सुखान्तिका लेगीत दादल्या-बायलांच्या संबंदाचो एक खासा आनंदाचो अणभव घडयतात. शेक्सपीअर हे संवसारांतलें एक व्हड अजाप.

प्रबोधन काळाच्या दुसऱ्या अर्दांत बेन जॉनसन (1573-1637) हो ऊंच अभिरुचीचो नाटककार आनी वेबस्टर, मसींजर, फोर्ड, शर्ली, बोउमंट, फ्लेचर आनी जायते नाटककार रंगमाचयेक गिरेस्त करताले. ह्या सगळ्यांनी संविधानकानी सोबीत रचणूक आनी तंत्रबद्ध नाटकनिर्मणे चडेन चड लक्ष दिलें.

रेस्टोरेशन काळ वा ड्रायडनाचे युग (1660-1700): कवितेंतल्या सोप्या सुटसुटीत गद्याकडेन, कल्पनाविलासा कडल्यान विचारशीलतेकडेन, रम्यतावादाकडल्यान अभिजातवादा कडेन उदरगत घडोवपी हो काळ, दुसरो चार्लस् राजा जाल्लो त्या काळासावन अठराव्या शतमानाचे सुरवातीमेरेनचें इंग्लीश साहित्यवृत्तीतलें व्हड बदल दाखयता. समतोल अभिव्यक्तीक म्हत्व दिवपी, ओड, दशावयवी युग्नक (हिरॉइक कप्लेट), उपहास हे काव्य प्रकार ह्या काळांत वयर सरले. अठराव्या शतमानांत ह्या काव्यप्रकाराक आनीकय रंग भरलो. जॉन ड्रायडन (1631-1700) हाणें ह्या काळांत सगळ्या तरांच्या साहित्यप्रकारांत म्हत्वाची निर्मणी केल्या. ह्या काळांतलो हो एकलो एकसुरो व्हड कवी आनी युगकर्तो लेखक. हेर नाटककार, कवी आनी लेखक चड म्हत्वाचे नात. ड्रायडनान समीक्षक नवें अभिजातवादी रूप दिलें. आपल्या ऊंच अभिरुचीवरवीं आनी समाजीक जाणविकायेक म्हत्व दिवन, ड्रायडनान पुराय इंग्लीश साहित्यीक नवी दिका दिवपाचो वावर केलो: कठोर आत्मनिरिक्षण, कोटीप्रकाराचेर आशिल्लो शेक, हे ताच्या व्यक्तिमत्वाचे म्हत्वाचे गूण. ह्या काळांत काँग्रीव आनी ऑटवे हे नाटककार, प्यूरिटन सवळेपणाचें विडंबन करपी कवी सॅम्युअल बटलर, दिसपटीकार सॅम्यूअल पीपस्, कादंबरीसारकें वर्णनपर गद्य बरोवपी धर्मीक वृत्तीचो लेखक जॉन वनियन हांचो वावर उल्लेख करपासारको आसा. लॉक, ह्यूम, हॉबस् हे विवेकनितीक म्हत्व दिवपी तत्वज्ञ ह्याच काळांत जाले. इंग्लंडाचें राश्ट्रीय जिणेंत वैज्ञानीक क्रांती घडोवन हाडपी ‘रॉयल सोसायटी ऑफ लंडन’ हे संस्थेची थपणूक इ.स 1662 त जाली. हें संस्थेच्या यत्नांक लागून इंग्लीश साहित्य सोपे, सुटसुटीत, सुगम आनी अलंकार विरयत जायत गेलें.

नव अभिजाततावाद (1700-1798): पुराय अठरावें शतमान दोन गजालींखातीर नांवाजिल्लें आसा. एक, इंग्लीश साहित्यातलें म्हत्वाचे गद्य निर्मणे खातीर दुसरें, पुर्विल्ल्या रोमन सम्राज्यांतले सम्राट ऑगस्टसच्या काळांतल्या वांङमयाचें (लॅटीन वाङमयाचें) भांगरा यूग आदर्श मानून तेवरी कलेचे कस मानपी साहित्यीकां खातीर. ह्या काळांत पयलीं, अलेक्धेंडर पोप हाचें यूग (1700-1744) आनी उपरांत डॉ. जॉनसनाचें युग (1744-1784) हीं दोम म्हत्वाचीं युगां आयलीं. वाडटी बुद्धिवादी प्रवृत्ती, उपहास, उपरोध आनी विडंबन हांचो प्रभाव आशिल्लें गद्य आनी पद्य, शब्दयेवजणेखातीर वापरिल्ली बुद्ध, भाशेची निवळसाण आनी पद्यापरस गद्याचेर दिल्लो नेट हीं ह्या काळांतल्या साहित्याचीं मुखेल लक्षणां.

रोसाळ, सोपी समतोल सादपी, नियंत्रित अशी परिपक्व गद्यशैली अठराव्या शतमानांत इंग्लीश भाशेंत फुडें आयली. ताकालागून गद्य साहित्य प्रकार सोपे आनी परिणामकारक जावपाक लागले. कादंबरी सारको साहित्य प्रकारय चलणुकेंत आयलो. डॅनियल फिडो हाची ‘रॉबिन्सन क्रुसो’ (1799), जोनाथन स्विफ्ट हाची ‘गलिव्हर्स ट्रॅवलर्स’ (1726), रिचर्डसन हाची ‘पॅमेलो’ (1740) आनी फिल्डींग हाची ‘टॉम जोन्स’ (1749) ह्यो पयल्यो वयल्यो कादंबऱ्यो जावन आसात. स्मॉलेट, स्टर्न, वॉलपोल. गोल्डस्मिथ, जॉनसन हांणीय कादंबरीचे उदरगतीक आपलो हातभार लायला.

अलेक्झांडर पोप (1688-1744) हो ह्या शथमानंतलो सगळ्यांत व्हड कवी. दशावयवी युग्मक सगळ्यांत बरेतरेन वाडोवपाचें श्रेय ताका फाव जाता. ‘एसो ऑन मॅन’, ‘एसे ऑन क्रिटीसिझम’ ही तत्वीक दीर्घकाव्यां, होमर हाच्या ‘इलियड’ चो अणकार, ‘द रेप ऑफ द रॉक’ आनी ‘द डनसिअड’ हीं विडंबन महाकाव्यां हे ताच्या व्हड साहित्य निर्मणेंतले नामनेचे ग्रंथ आसात. समाजीक प्रस्न खबरांपत्रांतल्यान मांडपी म्हूण नामना जोडिल्ले एडिसन आनी स्टील हे दोन निबंद लेखक पोपच्या काळांतले. नेमाळ्यांची सुरवात आनी वाड ह्याच काळांत जाली.शारांत नव्यान उद्याक आयिल्लो मध्यवर्ग राजकरणांत बळिश्ट थारिल्ल्यान तशेंच साहित्य वाचन करपी वर्गय होच आशिल्ल्यान ह्या वर्गाच्या जाणविकायेंचें पडबिंब इंग्लीश साहित्यांतल्यान चडांत चड उक्तें जावंक लागलें.

डॉ. सॅम्युएल जॉनसन (1709-1784) हो बुदवंत उलोवपी, विक्षिप्त, पूण सडेतोड आनी सरळ मतांक लागून त्या काळांवेल्या साहित्यीकांमदीं आदाराचो जागो फाव जाल्लो एक म्हान आनी हुशार साहित्यीक. जेम्स बॉस्वेलान ‘लाइफ ऑफ सॅम्युएल जॉनसन’ (1791) नांवाचें ताचें चरित्र बरयलां. हे दोनूय इंग्लिशींत अज्रंवर थारल्यात. जॉन्सनाचें बौद्धीक रांगडेपण, कोटी करप,नैतिक ताठरपण, कसलीय घडणूक आनी साहित्यकृती स्वतंत्र नदरेन पळोवपाची पद्धत, समीक्षेचे नवें चरित्रनिश्ठ सक लावपाची धटणी हे आनी हेर कांय गूण बॉस्वेलान कलात्मक नदरेन पळयल्यात आनी चरित्र लेखनाची आगळी वेगळी द्ख घालून दिल्या. जॉनसन हो अभिजातवादाचो खर समर्थक आसलो. पूण ताचें अलंकरण प्रेम, विचित्र मतप्रणाली आनी असादारण जीवन पद्धतीची आस ह्या गुणांक लागून तो इंग्लिशींतल्यान अभिजातवादाचो ऱ्हास दाखयता. काव्य, कादंबरी, निबंद, संशोधन आनी हेर साहित्याच्या मळार ताणें म्हत्वाचो वावर केल्लो आसलो, तरीय ताका समीक्षक, युगप्रर्वतक, चरित्रकार आनी इंग्लीश भाशेचो पयलो शब्दकोश रचपी म्हूण चड वळखतात.गोल्डस्मिथ हो कवी आनी गद्यकार, शेरिडन हो नाटककार, बॉस्वेल हो चरित्रकार, गॉरिक नांवाचो नट ताचे वांगडा साहित्यीक भासाभास करून काव्यशास्त्र विनोदांत वेळार सारताले. हें ‘जॉनसनाचें सर्कल’ म्हूण नामनेक पावलां.

रोमँटीक संप्रदाय (1798-1837)

अठराव्या शतमानांत जायत्या कवींनी आनी गद्य लेखकांनी चड उण्या प्रमाणांत रोमँटीक प्रवृत्तीची बरपावळ केल्ली दिसून येता. जेम्स टॉमसन,विल्यम कपूर, टॉमस ग्रे, विल्यम ब्लेक आनी रॉबर्ट बर्न्स ह्या स्वच्छंदवादी कवींनी आनी गिबन, बर्क, गोल्डस्मिथ, वॉलपोल, गॉडविन, एन रॅडक्लिफ ह्या गद्य लेखकांनी भुतकाळाचें पुनरुज्जीवन, मध्ययुगांतली आशयसुत्रां, गांवगिरे विशय, सैम आनी सुकणीं-सादनां हांची तोखणाय करपी आत्मलक्ष्मी प्रकारचें साहित्य बरयलें. रोमँटीक प्रवृत्तीच्या साहित्याची बुन्याद पुनरुज्जीवन, मध्ययुगांतली आशयसुत्रां, गांवगिरे विशय, सैम आनी सुकणीं-सादनां हांची तोखणाय करपी आत्मलक्ष्मी प्रकारचें साहित्य बरयलें. रोमँटीक प्रवृत्तीच्या साहित्याची बुन्याद अशे तरेन नकळटनाच पडली. पूण 1798 त विलीयम वर्ड्स्वर्थ (1770-1850) आनी एस. टी. कॉलरिज (1772-1834) ह्या दोगांय इश्टकवींनी ‘लिरिकल बॅलडस’ हो आपलो कवितांचो झेलो उजवाडायलो आनी ह्या झेल्याचे प्रस्तावनेंत ताणी अठराव्या शतमानांतल्या प्रस्थापित अभिजातवादाआड बंडाचो उलो मारलो. भाशेचे आनी सादारण गांवगिऱ्या जिणेंतल्या जित्य जिव्या प्रसंगाचें नवेंपण हो तांच्या विद्रोहाचो मुखेल हेत आसलो. तरीकय रोमँटीक संप्रदायान हेर जायत्या गजालींनी अठराव्या शतमानांतल्यान प्रस्थापित साहित्यीक सिद्धांताक पयसावन इंग्लीश भाशेची नवनिर्मणी क्षमता सिद्ध केल्या. ह्या 30-40 वर्सांतलें रोमँटीक साहित्य पुराय युरोपीय साहित्य परंपरेंत ‘व्हड’ मानतात.

फ्रेंच राज्यक्रांतीच्या तत्वगिन्यानाचे भोवमान, इंग्लंडांतल्या उद्देगीक क्रांतीचो धिक्कार,वाडट्या शारीकरणाची तिडक, सैमाच्या उदारपणाचो आदार, आविश्काराच्या मळार अठराव्या शतमानांतल्या अभिजातवादाक खर विरोध, व्यक्तिवादी मुल्यांचो पुरस्कार, प्रतिभा, गिन्यान आनी भावानोत्कटता हांकां विवेकशीलतेपरस दिल्लें चड म्हत्व, अज्ञाताविशीं आशिल्लीं जबर ओड हीं रोमँटकतेची कांय खाशेलपणां आसात. वर्ड्स्वर्थ, कॉलरिज आनी विल्यम ब्लेक ह्या पयलें पिळगेच्या कवींमदी हीं खाशेलपणां मर्यादीत स्वरुपांत आसली. लॉर्ड बायरन, पी. बी. शेली आनी जॉन किट्स हे दुसरे पिळगेच्या रोमँटीक कवींमदी हांचीं खाशेलपणां ऊंच पांवड्यार पयलें पिळगेच्या कवींमदी हीं खाशेलपणां मर्यादीत स्वरुपांत आसली. लॉर्ड बायरन, पी. बी. शेली आनी जॉन किट्स हे दुसरे पिळगेच्या रोमँटीक कवींमदी हांचीं खाशेलपणां ऊंच पांवड्यार पाविल्लीं दिसतात. शेली आनी किट्स ह्या कवींनी आपले ल्हान पिरायेत लिरिकल शैलीची अप्रूप काव्य रचणूक करून काव्य निर्मणीचे नवे आदर्श तयार केले. वॉल्टर स्कॉटाक इतिहासीक कादंबरीचो ‘कर्तो’ म्हूण संवसारीक साहित्यांत वळखतात. चार्लस लॅम्ब, विल्यम हॅझलिट, टॉमस ड क्विन्सी, ली हंट, लॅण्डर ह्या रोमँटीक गद्य लेखकांनी काव्यमय गद्याच्या विंगड विंगड प्रकारांत बरपावळ केल्या. ह्या चडशा जाणांनी पद्य नाटकांय रचलीं, पूण तीं रंगमाचयेक व्हडलींशीं उपेगी थारूंक नात. चडश्या सगळ्याच रोमँटीक कवी-गद्यकारांनी लक्ष वेधपी मुळाव्यो समिक्षा बरयल्यात. खास करून कॉलरिजान इंग्लीश साहित्य समीक्षेक कलेचे स्वायत्ततेची नवी दिका दाखयल्या. ताका लागून तो आर्विल्लो समीक्षेचो ‘मुळपुरुस’ थारला.

ह्याच काळखंडांत जेन ऑस्टिनान आपणाले शिकटूक उपरोध शैलीक लागून आनी बायलांचे जिणेंतल्या सामान्य प्रसंगांक कथानकां वरवीं साहित्यांत अज्रंवर थारायल्ल्यो कादंबऱ्यो बरयल्यो. ऑस्टिन वृत्तीन रोमँटीक लेखकांचे पुराय तरेन आड म्हळ्यार अभिजातवादी आसली.

व्हिक्टोरिया राणयेचे युग (1837-1901)

ब्रिटीश साम्राज्याचेर केन्नाच सूर्य अस्ताक वचनी अशें ह्या काळखंडांक गर्वान म्हणटाले. पूण ब्रिटनांत मात ह्या काळांत सगळेकडेन संघर्श,असंतोश आनी वैचारीक घुस्पागोंदळ चलतालो आनी ब्रिटीश सुर्याक गिराण लागिल्लें. व्हिक्टोरियन साहित्यांत सगळ्या समाजीक विशयांचें पडबिंब पडिल्लें दिसता. चार्लस डार्विन, टी.एच्. हस्कले, हर्बर्ट स्पेन्सर, जॉन स्टुअर्ट मिल, कार्झाइल, न्यूमन, मॅथ्यू आर्नोल्ड, ऑस्कर वाइल्ड, रेझेट्टी, रस्किन, माल्थस, कार्ल मार्क्स अशा वेगवेगळ्या मळावेल्या म्हान विचारवंतांनी सगळ्या प्रस्थापित कल्पनांक धक्के दिले. राजकी, धर्मीक आनी समाजीक सुदारणांक लागून हो काळखंड गजबजिल्लो दिसता. लोकशाय, कामगारांचे हक्क, बायलांचो मतदानाचो हक्क, धर्म सुदारपाची गरज, ल्हान भुरग्यांची आनी गरीब लोकांची राखण करपी संसदनेंतलें जायते कायदे ह्या काळांत जाले. कामगार लोकांनी मोटें अराजक माजयलें आनी कितलींशींच शतमानां थीर उरिल्लीं ब्रिटीश समाजीक मुल्यां गडबडपाचीं चिन्नां दिसपाक लागलीं. पूण प्रस्थापित व्हिक्टोरियन लेखक मात आपणाचेर खोशी जावन वयलेवयर ह्या समाजीक ऱ्हासाची चिंता करताना दिसतात. उदारमतवादा वांगडाच बुन्यादी सुदारणां तशेंच अमानवी उद्धेगीकरण, अती सुखाची आस, खर दळदिरेपण हांच्या भोंवऱ्यांत व्हिक्टोरियन युगांतल्या आल्फ्रेड टेनिसन (1809-1892) ह्या युगप्रवर्तक कवीचें काव्य सापडिल्लें दिसता. ताचें ‘इन मेमोरिअम’ हें दीर्घकाव्य अशा व्दंव्दात्मक विचारशीलतेंतल्यान जल्मलां. रोमँटीक (1812-1889) ह्या दुसऱ्या युगप्रवर्तक व्हिक्टोरिया कवींमदींय सांपडटात. टिनिसनाचें काव्य पलायनवादी, भावनाकुल, लोकाभिमुख जाल्यार ब्राउनिंगाचें काव्य प्रयत्नवादी, वास्तवाभिमुख आनी तत्वशील. ब्राउनिंगान नाट्यछटा हो नवो प्रकार काव्यांत चलणुकेंत हाडलो. तेभायर मॅथ्यू आर्नोल्ड, डी. जी. रोझेटी, विल्यम मॉरिस, स्विनर्बन हे कांय मुखेल व्हिक्टोरियन कवी जावन आसात. मॅकोले हो गद्य निबंदकार वाक्याचे खास शैलीखातीर नामनेक पावला. कॉर्लाइल, न्यूमन, पेटर, मॅथ्यू आर्नोल्ड हे नामनेचे विचारवंत समाजीक प्रस्न आनी समस्या आपल्या गद्यांतल्यान उक्ते करताले.

व्हिक्टोरियन काळांत कादंबरीचो आवांठ खूब वाडलो तरी तातूंत जायतीं विंगडपणां आयलीं. चार्लस् डिंकन्स (1812-1870) हो इंग्लंडाचो नामनेचो कादंबरीकार ह्याच काळांत जावन गेलो.तो खूब गरीब परिस्थितींतल्यान वयर सरिल्लो. ‘डेव्हिड कॉपरफिल्ड’, ‘ब्लीक हाउस’, ग्रेट एक्सपेक्टेशन्स ह्यो ताच्यो कादंबऱ्यो स्वताच्या अणभवाचेर आदारल्यात. तशेंच तातूंत इंग्लंड देशाच्या दळीद्रीपणाचें जितें जिवें चित्रण केलां. थॅकरे हो दुसरो व्हड कादंबरीकार. ‘वॅनिटी फेअर’, ‘हेन्री एसमॉण्ड’ आऩी हेर कादंबऱ्यांखातीर तो नांवाजिल्लो. पात्राचे निर्मणेखातीर लागपी कुशळटाय ताचे कडेन आशिल्ली. जॉर्ज इलियट, एमिली ब्रॉन्टे, शार्लस ब्रॉन्टे, एलिझाबेथ रॅस्कल ह्यो बायल कादंबरीकारांच्यो रचणकोय इतिहासीक म्हत्वाच्यो. एन्टनी ट्रॉलप, जॉर्ज मेरडिथ,टॉमस हार्डी, आर. एल. स्टिवन्सन हाणें इंग्लीश कादंबरी समृद्ध करपाक मोलाचो वावर केलो.

ह्या काळांत ‘नाटक’ ह्या साहित्य प्रकाराक चड म्हत्व मेळूंक ना. ह्या शतमानाच्या शेवटाक जॉर्ज बर्नाड शॉ, ऑस्कर वाइल्ड आनी आयर्लंडांत सुरू जाल्ली जॉन सिंज आनी डब्ल्यू. बी. येट्स हांची नवी रंगमाची हातूंत विसाव्या शतमानांतल्या आर्विल्ल्या नाटकांच्या क्रांतीचें मूळ सांपडटा.

आर्विल्लें युग (विसावें शतमान 1901-1970)

विसाव्या शतमानाच्या पयल्या वीस वर्सांत पोरन्या अद्र-रोमँटीक परंपरेंतले जॉर्जियन कवी एकवटेन सैमीक कवनां रचतालें. ह्याच वेळार विल्यम बटलर येट्स (1865-1939), टी. एस्. इलियट (1885-1965) आनी एझरा पाउंड (1885-1972) ह्या कवींनी पुराय तरेन नवे अभिव्यक्तीच्या तंत्रान कवितेचो रुपकार पुराय बदलून उडयलो. येट्स हाची ‘द टावर’ (1927), पाउंड हिची ‘ह्यू सेल्विन मॉबरली’ (1920)आनी इलियट हाची ‘द वेस्ट लॅण्ड’ (1922) ह्या कवितांक लागून इंग्लिशींत आर्विल्लेपणाक नेट आयलो. फुडें 40-45 वर्सां, कलेच्या सगळ्या वाठारांत हांचो प्रभआव जाणवलो. कादंबरींत,लाटकांत आऩी समीक्षेंत लागीत आर्विल्लेपणाची सया आशिल्ली. आशयसुत्रां आनी मुल्यां व्यक्त जावपाक लागली. परंपरेन चलून आसिल्लीं सगळीं मुल्यां फाटीं पडलीं. साहित्यीक मळार जी नवीं क्रांती घडली ताचे श्रेय कारल मार्क्स, फ्रॉइड, युंग हांका तशेंच बदलत वचपी यगधर्माक फाव जाता. कादंबरीच्या मळार आर्नल्ड बेनेट, जॉन गॉल्सवर्दी, सॉमरसेट मॉम, एच्. जी. वेल्स आनी हक्सले हाणी मोलीदीक वावर केलो. फ्रॉस्टर, व्हिर्जिनिया वूर्फ आनी जेम्स जॉइस हांणी क्रांतीकारक आशय आनी धाटणेच्यो कादंबऱ्यो रचल्यो. मानसशास्त्रीय आशयाचें विस्मीत करपी रूप आनीकय खरपणान व्यक्त जावपाक लागलें. प्रतिमां आनी प्रतिकां हाचो वापर, आशेचो शिटुकसाणेन केल्लो उपेग, मुक्तछंद आनी वट्ट साहित्यीक कुरवांचो सदळ केल्लो वापर, लैंगिक आनी चिडिल्ल्या मनीस स्वभावाचे अतिवास्तववादी, सपनाळ्या प्रतिमावरवीं घडयिल्ले विंगड विंगड आविश्कार (सुररिअलिझम), परंपरेआड जीणीवपुर्वक सूर काडप आनी स्वताचे स्वतंत्र धाटणेचो चडांत चड वापर करप हीं आर्विल्ल्या काळाच्या साहित्याचीं खाशेलपणां जानव आसात. जेम्स जॉइफ (1882-1941) हाची ‘युलिसिस’ (1922) ही संज्ञाप्रवाहतंत्रांतली कादंबरी भाशेच्या ऊंच प्रयोगशीलतेचो सगळ्यंत व्हड आर्विल्लो आविश्कार अशें मानतात.

नाटकाच्या मळार मोलादीक भर घालपी जा.ते नाटककार ह्या शतमानंत जाले. हाका लागून फाटलीं अडेज शतमानां थंड पडिल्ली इंग्लींश रंगमाची परतून तरतरली. जॉर्ज बर्नार्ड शॉ (1856-1950) हाच्या समाजीक बांधीलकिच्या खळबळजनक नाटकांवरवीं ह्या शतमानाची सुरवात जाली. कॉउअर्ड, जेम्स बॅरी, जॉन गॉल्सवर्दी आनी नोऊल पिनरो ह्या दुसऱ्या पांवड्याच्या नाटककारा कडल्यान नाटक कला उदरगतीचीं सपणां चडलीं. आयरिश रंगमाची, एब्सर्ड नाटकां,अँग्री थिएटर आनी पद्य नाटकां, अशा विंगड विंगड प्रयोगिक चळवळींवरवीं हीं रंगमाची फुलून आयली. सॅम्युअल बेकेट ह्या आयरिश-फ्रेंच ‘एब्सर्ड’ नाटकाकारालें ‘वेटिंग फॉर गोडो’ हें नाटक,खबरापत्रांतलें गद्य आनी तात्विक गद्य ह्या मळार जायत्या लेखकांनी नामना जोडल्या. तातूंत ब्रॅडली, रकेल, मूर, विटदेन्स्टीन, फ्रेझर, बेलॉक, च्स्टरटन, स्ट्रॅची हे मुखेल आसात. रिचर्डस्, एम्पसन, ह्यूम, एफ. आर. लिवीस आनी टी. एस. इलियट हांणी समीक्षेचे नवे सिद्धांत मांडले. विस्मयकारी साहित्यकांमदीं कॉनन, डॉइल, जेरोम के. जेरोम, पी. जी. वुडहाउस हांणी संवसारीक विक्रम केले.

आर्विल्ल्यावादाचो (आधुनिकवाद) नेट चड उण्या प्रमाणांत 1970 मेरेन तिगून उरलो. खूब उसरां उजवाडाक आयिल्ल्या जी. एम्. हॉपकिन्स ह्या व्हिक्टोरियन कवीच्या कवितांतल्यान,तशेंच डिलन टॉमस, डब्ल्यू एच.डन, सी. डे. लुईस आनी रॉय फुलर आनी हेर कांय कवींच्या कवितांतल्यान आर्विल्ल्यावादाचो नेट उणो उणो जायत गेलो. ब्रट ब्रिजिझ, जॉन मेसफील्ड,पयल्या म्हाझुजांत सोंपिल्ले ऑडवन आनी ब्रूक स्टिवन स्पेन्डर आनी हेर मार्क्सिस्ट कवी, आर्विल्ल्यावादाच्या नेटांतय पारंपरिक रचणूक करपी डे ल मेअर, ग्रेव्हज हांणी आपणाली शैली सांबाळ्ळी.

आयचें इंग्लीश साहित्य

आर्विल्ल्या काळाउपरांत आयिल्लो आयचो काळ इंग्लीश साहित्यांत व्हडलोसो म्हत्वाचो अशें मानीनात. कवितेंत चडांत चड सकयल्या मध्म वर्गीयांचीं आशयसुत्रां मांजपी आनी बोली आशेचो सोबीत फृउपेग करपी जायते कवी ह्या काळांत दिश्टी पडटात. टेड ह्यूज, फिलीप लार्कीन, गॅसकॉइन, बेटजमन, पॅटन, टॉमगन हे हातूंत मुखेल आसून ते आयजूय बरयतात.

कथा-कादंबरीच्या मळार जॉर्ज ऑर्वेल, साकी, इवलिन वॉ, ग्रॅहम ग्रीन, सी. पी. स्नो. इरिस मर्डीक, जॉइस कॅरी हांचो वावर म्हत्वाचो आऩी अप्रूप आसलो तरी आयज इंग्लिशींत एकय म्हत्वाचो कादंबरीकार दिश्टी पडनी. किंग्जली एमीस, जॉन वेन अँगस विल्सन, लॉरेन्स डरेल आनी गोल्डिंग ह्या आयच्या कादंबरीकारांचें गंभारपण नदर ओडून घेता. हालीं व्ही. एस्. नायपॉल आनी सालमान रशदी हे बिन-इंग्लीश साहित्यिकूय इंग्लंडांत खूब गाजल्यात. नाटकाच्या मळार ऑस्बॉर्न, पिंटर, आप्डेन, वेस्कर आऩी शेपर्ड हे नाटककार आर्विल्ल्यावादा उपरांतची साहित्याक शैली चलणुमकेंत हाडटात.