आर्यसमाज

ह्या पंथाची थापणूक स्वामी दयानंद सरस्वती हाणें 10 एप्रिल 1875 म्हळ्यार चैत्र शु. प्रतिपदा संवत 1932 दिसा केली. हो दीस ह्या पंथाचो थापणूक दीस म्हूण आयजूय मनयतात.

आर्य समाजाची थापणूक करपाक फुडली गजाल कारण जाली-

मूलशंकर अंबाशंकर नांवाच्या एका भुरग्यान स्वामी दयानंद सरस्वती हें नांव धारण करुन संन्यास घेतलो. घरदाराचो त्याग करून तो सत्याचो सोद घेवंक भोंवपाक लागलो. नामनेचो संस्कृततज्ञ प्रज्ञाचक्षू स्वामी विरजानंद हाचेकडेन ताणें व्याकरण आनी वैदिक शास्त्राचो अभ्यास केलो. सद्याचो हिंदू धर्म सनातन वैदिक धर्मापरस जायतो वेगळो आसून पौराणिक धर्माचो त्याग करून वेदाभ्यासाचो प्रसार केल्याबगर मनीसजातीचें कल्याण जावप अशक्य अशें ताका निमणें दिसून आयलें. गुरू विरजानंदाच्या आदेशावयल्यान आर्यसमाजाची थापणूक करपाचो ताचो हेतय होच आसलो.

सन 1883 मेरेन स्वामी दयानंदान सगळ्या भारतदेशाची भोंवडी केली आनी मुखेल नगरांनी आर्यसमाजाची थापणूक केली. आर्य समाजाचो हेत लोकांमेरेन पावोवपाक ताणें जायत्या ग्रंथांची रचणूक केली; तातूंत ‘ सत्यार्थप्रकाश ’, ‘ संस्कारविधी ’ ‘ ऋग्वेदभाष्य भूमिका ’, ‘ ऋग्वेदभाष्य ’(7 वें मंडल मेरेन), ‘ यजुर्वेदभाष्य ’ आनी हेर ल्हान व्हड ग्रंथांचो आस्पाव जाता. स्वामी दयानंदाच्या मर्णाउपरांत 1883 त आर्य समाजांत फूट पडली आनी ताचे दोन फांटे जाले. एका फांट्यान मांसाहार आनी अस्तंतेच्या शिक्षणाचो पुरस्कार केलो. दुसऱ्या फांट्यान हे गजालीचो निशेध कलो, देखून ताका ‘ महाविद्यालय पक्ष ’ आनी ‘ पुराणमतवादी पक्ष ’ अशीं दोन नांवां पडलीं.

आर्य सामाजाची थापणूक मुंबयत जाली तरी ताचो प्रसार महाराष्ट्रांत व्हडलोसो जावंक ना. लोकहितवादी आनी न्यायमूर्ती रानडे हांणी मात महाराष्ट्रांत आर्यसमाजाची थापणूक करपाचो आनी ह्या समाजाच्या तत्वांचो प्रसार करपाचो म्हत्वाचो वावर केलो. सद्या भारत सोडून ब्रह्मदेश, थायलँण्ड, मलेशिया, आफ्रिका, वेस्ट इंडीज (त्रिनिदाद) ह्या वाठारांत आर्यसमाजाचो प्रसार जाला.

मलबारांत 1921 त मोपला मुसलमानांनी व्हड बंड केलें आनी खूब हिंदूंक बाटोवन मुसलमान केले. ह्या संकश्टाच्या काळांत आर्य समाजाचे लोक मलबारांत गेले आनी सुमार अडेज हजार बाटयिल्ली हिंदू कुटुंबां परतीं हिंदू धर्मांत हाडलीं. 1937 त, हैदराबाद संस्थानांत आर्यसमाजाचेर निजाम सरकारान बंदी घाली. हे बंदेआड आर्य समाजाच्या अनुयायांनी सत्याग्रह केलो. सुमार बारा हजार आर्यसमाजी लोकांनी तेखातीर बंदखण भोगली. किरिस्तांव आनी इस्लाम ह्या दोन धर्मांच्या आक्रमणासावन हिंदूधर्माची राखण करपाखातीर आर्यसमाजान जितल्या संकश्टांक तोंड दिलां तितलें हेर खंयच्याच धर्मपंथान दिवंक ना. उत्तर भारतांतल्या हिंदूमदीं जागृताय हाडपाचें खरे श्रेय आर्य समाजाक वता. आर्य समाजाक एक स्वतंत्र पंथ म्हणून उत्तर भारतांत वळखतात. तरी तो हिंदूधर्मापरस वेगळो म्हूण मानीनात.

आर्य समाजाच्यो थळाव्यो, प्रांतीय आनी अखिल भारतीय स्वरूपाच्यो तीन सभा आसात.आर्य समाजाची धर्मीक उपासना सप्तकांतल्यान एक फावट दर आयतारा सकाळची जाता. उपासनेचे सुर्वेक व्यासपीठालागीं उज्यांत समंत्रक आहुती दितात, आनी उपासनेक आरंभ करतात. ही उपासना चार वरां चलता.

आर्यसमाजाचीं मुखेल तत्वां वा विचार प्रणाली अश्यो -

1. सगळ्या यथार्थ गिन्यानाचो उगम आनी सगळ्या वस्तूंचें आदिकरण परमेश्वर.
2. ईश्वर हो सच्चिदानंदस्वरुप आसून तो अनादी, अनंत, निराकार, निश्कलंक, पुराय शक्तिमान, सर्वसाक्षी, परमन्यायी, काकुळतेस्त, सगळ्या संवसाराची निर्मणी करून ताका पाळपी-पोसपी, देखून ताचें भजन-पूजन करचें.
3. वेद हो ईश्वराचो स्वास जावन आसा. सगळ्या यथार्थ गिन्यानाचें मूळ वेदांत आशिल्ल्यान वेदांचें अध्ययन करप आनी करून घेवप जण एका आर्याचें पवित्र कर्तव्य जावन आसा.
4. जण एका आर्यान सत्याक पाळो दिवंचो, असत्याक फाट करची.
5. वेव्हारांत दर एक कर्तुप धर्माक पाळो दिवन नीती-नेम पाळून करपाक जाय.
6. मनशांची अधिभौतिक, समाजीक, आध्यात्मिक आनी हेर गजालींत उदरगत घडोवन मनीसजातीचें कल्याण सादप, हो आर्य समाजाचो मुखेल उद्देश आसा.
7. मोगान आनी न्यायान वागप, हें दर एका आर्य मनशाचें कर्तव्य जावन आसा.
8. अज्ञान ना करून गिन्यान जोडप हें आर्यांचें ध्येय जावन आसा.
9. फकत स्वताच्या कल्याणांत समाधान मानीनासतना दुसऱ्याची खोशी तीच आपली खोशी मानप.
10. समाजीक कल्याणाखातीर वावुरतना दर एकल्यान आपापसांतले भेदभाव-वायटपण विसरपाक जाय. खाजगी आनी स्वताच्या हिताचे नदरेन जणएकलो आपल्या मताप्रमाण वागपाक मेकळो आसा.

आर्यसमाजाच्या ह्या धा तत्वांमदलीं पयलीं तीन तत्वां धर्मीक नदरेन म्हत्वाचीं आसात. उरिल्लीं तत्वां ह्या पंथाचे निती-नेम जावन आसात.स्वामी दयानंदान ‘ वेद ’ ह्या उतराचो अर्थ गिन्यान असो केला. वेद ईश्वरप्रणीत आसून सगळ्या शास्त्रांचीं मूलतत्वां तातूंत आस्पावल्यांत. तीं स्वयंसिध्द आनी सत्यस्वरूप आसात.मनीसजातीच्या वैज्ञानिक आनी परमार्थीक विचारांचो उगम वेदांत आसा म्हूण चार वेदच तांणी प्रमाण मानल्यात. ब्राह्मणग्रंथ, स शास्त्रां, स्मृती आनी अठरा पुराणां ताणें प्रमाण म्हूण मान्य करूंक नात. मूळ वेदांत मूर्तिपूजा, अवतारवाद, तीर्थ, व्रतां, पौराणिक अनुष्ठानां आनी हेरांचो पुरस्कार ना. ताकालागून आर्यसमाजाच्या प्रवर्तकांनी ह्यो गजाली मानून घेवंक नात. तांणी श्राध्दां बंद केलीं आनी पुरोयतांकय काडून उडयले. राम-कृष्ण हे देवाचे अवतार नासून ते व्हड म्हापुरुस आसात अशें ह्या पंथाचें मत आसा. हिंदूंचे सोळा संस्कार आर्यसमाज मानता. ते भायर दर एक आर्यसमाजी दादल्यान फुडले पंचमहायज्ञ करपाकूच जाय अशी आर्य समाजाची आज्ञा आसा.

1. ब्रह्मयज्ञ- संध्या आनी नेमान वेदपठण 2. देवयज्ञ- अग्नीक आहुती दिवप 3. पितृयज्ञ-जाणट्या मनशांची सेवा 4. अतिथीयज्ञ- विद्वान सोयऱ्यांक वा संन्याशांक जेवण दिवप 5. बलियज्ञ- कुड्डो, अपंगूळ, अनाथ तशेंच मोनजातींक अन्न दिवप.

भारताक पर्थून वैदिक मार्गार व्हरप आनी सगळ्या संवसाराक वैदिक धर्म शिकोवप ही आर्य समाजान आपलीं कर्तव्यां मानलीं. त्याच वांगडा वेदांचो प्रसार आनी उध्दारय केलो. वेदांचें अध्ययन करपाचो अधिकार सगळ्यांक आसा अशें हो समाज मानता. जातिभेद वा अस्पृश्यताय आर्यसमाज मानीना. पूण गुणकर्मांचेर आदारिल्ले चातुर्वर्ण्य मानता. देखीक- तप, गिन्यान आनी शांती हे गुण आशिल्लो ब्राह्मण, वीरवृत्ती आनी फुडारपणाचो गूण आशिल्लो क्षत्रिय, दुडू एकठावपांत हुशार आशिल्लो वैश्य, तर कुडीच्या श्रमाक म्हत्व दिवपी शूद्र अशें हो पंथ मानता.

आर्यसमाजान जीव, प्रकृती आनी ब्रह्म हीं तीन तत्वां वेगवेगळीं मानल्यांत. मोक्ष जोडप हें दर एका मनशाचें ध्येय आसून दर एकल्यान तें स्वताच्या यत्नांवरवीं मेळोवपाक जाय. मोक्षाची पुराय तयारी करपाक मेळची म्हूण ईश्वरान पुर्नजल्माची येवजण केल्या. अशें आसलें तरी ईश्वराची सत्ता मर्यादित आसा अशें ताचें मत आसा.

आर्यसमाजाक ‘ नियोग ’ पध्दत मान्य आसा. आर्यसमाज घोव-बायल, विधवा-विधूर हांकां सकयल्या नेमांखाला नियोग संबंदाक परवानगी दिता.

1. दादलो/बायल, रोग वा हेर कारणांक लागून भुरगीं जावपाक असमर्थ थारल्यार. 2. घोव धर्मीक कारणांखातीर, अध्ययन करपाखातीर वा पयशे जोडपाच्या हावेसान कांय थारावीक काळ घर सोडून गेल्यार. 3. घोव वा बायल वायट वा कोडू उलोवपी आसल्यार. 4. बायल वांझ आसल्यार वा लग्ना उपरांत आठ वर्सां मेरेन भुरगें जालें ना जाल्यार. 5. जल्मल्लीं सगळीं भुरगीं अल्पायुषी थारल्यार. 6. बायलेक सगळ्यो चलयो जाल्यार. 7. जर बायल गुरवार आसा वा खूब काळमेरेन दुयेंत आसल्यार तशेंच घोव दुयेंत आसल्यार आनी दोगांमदल्या एकाक जर जुवानपणाक लागून ‘ काम ’ आळबंदा हाडूक जमना जाल्यार, नियोग आचारपाक हरकत ना.

हे नेम करपाफाटल्यान व्यभिचार, जारकर्म आळाबंदा हाडप, पुरुशसंतत निर्माण करप, कामविकाराचें शमन करपाक नितीचो मार्ग दाखोवप हे हेत आसले. पूण दयानंदाचें नियोगतत्व आचरणांत हाडप मात ताच्या अनुयायांक जमलें ना.

सुर्वेक समाजाच्या प्रवर्तकांनी आपली मतां वा तत्वां लोकांक पटोवपाखातीर खूब यत्न केले. विरोधी मताचें खंडन केलें. तेउपरांत तांणी विधायक वावर हातांत घेवन गुरुकुलां, महाविद्यालयां,हरद्वारलागीं कांगडी हांगाचें गुरुकुल, विश्वविद्यालयां, माध्यमिक शाळा, अनाथालयां, विधवाश्रम सारक्यो संस्था सुरू केल्यो. सनातनी हिंदूधर्मीयांच्या विरोधाक तोंड दिवन वेदप्रणीत धर्माच्या पुनरुत्थानाचें व्हड कार्य केलें. ह्या समाजाची प्रौढ विवाह, पुनर्विवाह, जातिनाश, वर्ण रचणूक, अस्पृश्यांचो उध्दार, गुणकर्मविभाग हीं तत्वां आतां हिंदूंक मान्य आसात.

उदयपूरचो महाराज, लाला मुलराज, लाला रामशरणदास रईस, मोहनलालजी बिष्णूलालजी, लाला जगन्नाथ, गोपाळ हरी देशमुख (लोकहितवादी), पंडित श्यामजी कृष्णवर्मा हे आर्य समाजाचे पदाधिकारी आसले. ब्रह्मीभूत स्वामी श्रध्दानंदाक आर्यसमाजाचो हुतात्मो मानतात.

प्रार्थनासमाज वा ब्राह्मोसमाज हांचेपरस आर्यसमाजाचो सर्वसामान्य, भौसाचेर चड प्रभाव आसा.