कथा

आर्विल्ले कथेच्या मोटव्या आकाराक लागून तिका ‘लुघुकथा’ अशेंय म्हणटात.

एक कथा म्हण आकाराक येवपाक ते कथेक कांय घटक जाय आसतात, तेन्नाच असा साहित्य प्रकाराक कथा म्हणप जाता. हे घटक सकयल नोंद केल्यात.

कथानक

कथेचें बीज हें कथानक. कथेक आपली अशी काणी आसता. हे काणयेक कथानक म्हणटात. कथानक हें कथेचेर नियंत्रण दवरपी मुखेल सूत आसता. कथेक सुरवाते सावन शेवटा मेरेन योग्य प्रवाहांत बांदून दवरपाचें काम कथानक करता. कथानक मुखेलपणान तीन पांवड्या वेलयान चलता. ते पावडे म्हणल्यार सुरवात, मध्य आनी शेवट. सुरवातेक कथेचो विशय उक्तो जाता. मध्य भागांत ताचो विकास जाता आनी शेवटाक कथा पळयताना प्रेक्षकांच्या मनांत निर्माण जाल्ल्या प्रस्नांक जापो मेळटात. माथाळ्याचोंय आस्पाव कथानका भितरूच जाता. माथाळो  विशयाची सुलूस निर्माण करता.

पात्रां

कथा बरी जातली जाल्यार कथाकारान पात्रांचें स्वभावदर्शन बरे तरेन घडोवंक जाय. कथेच्या पात्रांचें एकंदरीत चित्रण तांच्या हालचालींतल्यान उबें जावंक जाय. कथेचे खरें जैत प्रसंगा परस स्वभावदर्शनाचेर चड आदारीत आसता. कारण कथा वाचून सोंपल्या उपरांत लेगीत कथेंतलीं पात्रां वाचकांचे तकलेंत उरपाक जाय.

संघर्श

संघर्श लेगीत कथेंत  खूब म्हत्वाचो आसता. दर एका कथेच्या कथानकांत कसलोय तरी संघर्श आसपाकूच जाय. हो संघर्श मागीर दोन पंगडांतलो, दोन मनशां मदलो वा दोन मनां मदलो आसूंक जाय. कारण विरोध हें कथेचें मुखेल आग आसता. आनी संघर्शाच्या आदारानूच कथा मुखार वता. सगळ्यांत पयलीं कथेच्या कथानकाची मांडणी संघर्श तंत्राचेर करची पडटा. हो संघर्श कथेचे सुरवाते सावन तें शेवटा मेरेन चालू उरता.

वातावरण निर्मिती

कथेचे निर्मितीन कथेंत आयिल्ल्या प्रसंगाक / घडणूकेक धरून  वातावरण निर्मिती करची पडटा. जर प्रसंग रानांतलो, दर्या देगेवयलो, निर्जन सुवातेवेलो आसलो तरी तशी वातावरण निर्मिती करपाक भोव गरजेचो आसतात. एका विशिश्ट काळाचें कृतीचें आनी सुवातेचें वातावरण निर्माण करूंक जाय. त्या काळाक सोब सारकें वातावरण निर्माण करपाक जाय.

भास / शैली

वाचकांक जी भास समजता तेच भाशेन कथेंत भास वापरूंक जाय. त्या त्या वर्गाच्या मनशांची भास वापरप  जाता, शैली त्या मनशाक लागू जाता तशी आसपाक जाय. अडेची उतरां घालप नां. भास मुखेल घटक. कथा निर्माण करपा फाटल्यान भास मतींत घेवपाक जाय. समाजाक समजता तसली सादी, सरळ, सोंपी भास वापरपाक जाय.

1. दैवत कथा

देव देवतांचेर आदारीत आसता त्यो धार्मीक कथा. तातूंत देव वा  देवी हांचो नायक – नायिका  म्हण आसपाव आसता. संकटाच्या वेळार गरजेवंताक आदार करप, तांकां त्रासांतल्यान मुक्त करप आनी समाजाक नवी मुल्यां-तत्वां घालून दिवप हे कथेचो हेतू आसता. त्याच तरेन देव-देवतांचो आदर करप हे कथेची मोख नदरे मुखार दवरतात . ह्या कथांतल्यान देख घालून दितात.

2. विज्ञान कथा

ज्यो कथा विज्ञान विशयांचेर आदारीत आसतात तांकां विज्ञान कथा म्हणटात. विज्ञानीक सोदाचो आसपाव आशिल्ल्यो काणयो वाचकां मुखार दवरतात तेन्ना वाचकांक विज्ञानाची ज्ञान प्राप्ती जाता. विद्यार्थी जेन्ना असल्यो कथा वाचतात तेन्ना विज्ञानीक नदरेन चिंतन-मंथन करपाक पावतात.  

3. लोककथा

हे कथेचो कोण लेखक आसा म्हणपाची जाणविकाय  नासता. ह्यो कथा खंयच्याय एका समाजाक लागू जाल्यो आसतात. ह्यो कथा एके पिळगेक साकून दुसरे पिळगेक एक दायज कशें पावती जायत रावता.  लोकां मदी वा समाजांत, वर्सां पासून फामाद आशिल्ली कथा म्हणल्यार लोककथा.

4. विनोदी कथा

वाचप्यांक हांसोवप, हो हेतू घेवन बरयिल्ली कथा. वाचप्याच्या तोंडार हांसो हाडप हाचेर चड लक्ष्य आसता. काणयेंतल्यान विनोद करप आनी देख दिवप, हे कथेची मोख आसता.

5. ग्रामीण कथा

गांवगिर्या वाठारांतली जीण दर्शोवपी कथा. हे कथेंत,गांवगिरी भास,गांवांनी चलपी कांय रिती,थंय रावपी लोकांची जगपाची पद्धत, आदी आसपावता.

6. सामाजिक कथा

समाजांतल्या घडणुकांचेर आदारिल्ली कथा. चड प्रमाणांत ही कथा, खंयचोय समाजीक उध्देश दिता. समाजाक जागृत करपा खातीर आनी समाजाचें प्रभोधन करच्या मनान ह्यो कथा आकाराक येतात.

7. निती कथा

खंयच्याय एका समाजीक प्रस्नाक न्याय दिवप, अशे तरेचो हेतू मनांत बाळगून कथा आंगरूप घेता ती कथा म्हणल्यार निती कथा. खंयचेय गजालीक नीत मेळोवपा खातीर  एक मोख आसता वा हे संबंदी  जी नीत घडून आयल्या अशे तरेची कथा नितीचो उद्देश साकार करता.

आदल्या पोरन्य साहित्यांत आयच्या अर्थान कथा अशी सांपडना, पूण जिची प्रकृती कथेक बरीच लागींची आसा, अशी काणी मात सांपडटा. ऋग्वेद, बृहत्कथासार, कथाकल्पद्रुम, वेताळ पंचविंशती ह्या सारक्या संग्रहांतल्यो काणयो, कथा ह्या साहित्यप्रकाराक ब-योच लागींच्यो आसात.

पयलींच्या काळांत जेन्ना साहित्य बरोवन दवरपाची परंपराच नाशिल्ली, त्या काळांत काणी ही सांगपाची आनी आयकुपाची आसताली. सांगपी जितलो कुशळ, तितली काणी चड फुलताली.उपरांत छापणावळीचो सोद लागून काणी पुस्तकरूपान वाचप्यांमुखार आयली, तेन्ना ‘सांगपी-आयकुपी’ संबंद सोंपून ‘लेखक-वाचक’ हो नवो संबंद तयार जालो. ह्या बदलाक लागून काणी पर्थून पर्थून आयकूंक लोकांक मानवतालें. हाचें कारण म्हळ्यार दरेक सांगपी, विंगडविंगड शैलींत ती सांगतालो. पूण त्योच त्योव काणयो पर्थून पर्थून वाचूंक लोक उबगले. लोकांक नवें वाचूंक दिवपाच्या यत्नांतल्यान नवे प्रयोग जावंक लाहले. १४ व्या शतमानांत चॉसर आनी बोकाचीओ ह्या इटालियन लेखकांनी कल्पनाविलासाचेर आदारून बरयल्ल्यो सुरसकथा म्हळ्यार कथा ह्या साहित्य प्रकाराचे उदरगतींतलो एक मदलो पांवडो, अशें म्हूणं येता.

आदली काणी राजा-राणयेची, देव आनी साधुंची, गंधर्व वा परींची ना जाल्यार जादूची वा विस्मितांची आसताली. पूण सुमार देडशें वर्सांफाटीं कथेन नवें मोडण घेतलें आनी सादारण मनशाच्या जिवितांतल्या सादारण घडणुकांचेर उजवाड घालो. कथेन वास्तवाकडेन पळेनाफुडें ती वाचप्यांक चड मानवपाक लागली आनी तिका लोकांच्या मनांत सुवात मेळ्ळी.

१९ व्या शतमानाचे सुर्वेक युरोप-अमेरिकेंत जेन्ना नेमाळ्यांचो जल्म जालो, तेन्ना ल्हान वा मोटवे बरपावळीची गरज उप्रासली. लोकांची आवड पारखून संपादप्यांनी कथांचो आगरो धरलो.गरज आनी मागणी पळोवन लोखकांनी कथा मोटवी केली. ह्या बदलाची मागणी म्हून नवें तंत्र जल्माक आयलें.

एडगर अलन पो ह्या अमेरिकन लेख कान संवसाराक आर्विल्ली कथा दिली आनी नवें तंत्र शिकयलें. ताच्याच काळांत जर्मनींत हॉफमन, फ्रांसांत बाल्झाक, मेरिन आनी रशियेंत गोगोल,पुश्कन हांणी कथेची बुन्याद घट केली. तांच्या फाटल्यान फ्रांसांत गी द मोपासां, रशियेंत चेकोव्ह आनी अमेरिकेंत ओ. हेन्री हांणी कथा हो प्रकार गिरेस्त केलो.

काळा प्रमाण फुडें कथा बदलत गेली. विज्ञानाचे उदरगती वांगडा कथेचीय उदरगत जावंक लागली. फ्रॉइडान मनोविज्ञानाच्या मळार केल्ल्या संशोधनाचो लेखकांनी खुबूच लाव घेतलो.कथा विशयाचे विविधतायेप्रमाण वेगवेगळीं रूपां घेवन लोकांमुखार येवंक लागली. देखीक- रहस्यकथा,भंयकथा, विज्ञानकथा, अदभुत कथा आदी.

परकी शेकातळा चिड्डल्या भारतांत कथेची चळवळ विसाव्या शतमानाचे सुर्वेक सावन चालीक लागली, जाल्यार पोर्तुगेजांच्या शेकातळा गोंयांत कथेचे चळवळीक चड कळाव लागलो.ज्या काळांत गध्य कथा हो प्रकार भारतीय साहित्यांत अवतरूंक नाशिल्लो, तेन्ना कृष्णदास शामा हाणें रामायण-महाभारतांतल्यो कथा गध्य कोंकणीतल्यान बरयल्यो. तरीपूण कोंकणीतली पयली आर्विल्ल्या कथा ह्या शतमानाच्या तिस-या दशकांत शणै गोंयबाबान बरयली. उपरांत १९३४ वर्सा ‘वोंवळा’ आनी १९५३ वर्सा ‘भूंयचाफी’ हे कथांझेले उजवाडाक आयले.नेमाळ्यांतल्यानय कथा उजवाडाक येवंक लागल्यो. गोंयचे मुक्ती उपरांत मात कोंकणी कथा सगळ्या आंगांनी फुलूंक लागली. कथा लेखकांनी कथेची गिरेस्त बरपावळ करून कोंकणी कथेक भारतीय कथा साहित्याच्या मळार मानाची सुवात मेळोवन दिली.