आफ्रिका खंडाचे नैऋत्य देगेवेलो देश.
क्षेत्रफळ 12,46,696 चौ. किमी. अक्षवृत्तीय विस्तार 6' ते 17° दक्षिण, रेखावृत्तीय विस्तार 12° ते 24° अस्तंत. आंगोलाचे उत्तर दिकेक झाइरे, उदेंतेक झाइरे आनी झांबिया, दक्षिणेक नैऋत्य आफ्रिका आनी अस्तंतेक अटलांटिक म्हासागर काबिंदा हो आंगोलाचो वाठार मुखेल भुंयेसावन उत्तरेक 40 किमी. वयर झाइरे ह्या देशान चोंयवशीन रेंवडायला. ह्या देशाक सुमार 1,650 किमी. लांबायेची दर्यादेग लाबल्या.
अस्तंतेवटेनची 30 ते 100 किमी. रुंदायेची दर्यादेग उत्तरेच्या वाठारांत पावतासर दोंगरी जाता. त्या मानान दक्षिणे वटेनचो वाठार सकयल आसा. उदेंते वटेनचो 1,000 ते 2,000 मी. उंचायेचो दोंगरी वाठार फुडें काँगो, झांबेझी न्हंयांचे वटेन देंवत वता. काटुंबेला हें ह्या दोंगरांचें सगळ्यांत ऊंच म्हळ्यार 2,620 मी. उंचायेचें तेमक. दोंगरी वाठार खडपांचो आसा. बीए ह्या मदल्या दोंगरा वयल्यान क्वांगो, क्विलू आनी कासाई ह्यो न्हंयो फुडें काँगो न्हंयक मेळटात.लुंग्वेबुंगु, लुआंगिंगा आनी क्वांडो ह्यो न्हंयो अस्तंतेक वचून झांबेझी न्हंयक मेळटात. कुबांगो,कुनेने सारक्यो न्हंयो अटलांटिक म्हासागराक मेळटात. कुआंझा न्हंय पुराय आंगोलांतूच व्हांवता.
आंगोलांत दोन ऋतू आसात. जून ते सप्टेंबर मेरेनचो शिंयाळो आनी ऑक्टोबर ते मे मेरेनचो पावसाळो. विंगड विंगड वाठारांनी हवामान बदलता. उत्तरेवटेंतल्या वाठारांनी हवा उश्ण आनी ओलसाणीची आसता. लुआंदा ते मॉझेमीदीस ह्या वाठारांतली हवा सादारण उश्ण आसता. उत्तरेवटेन तापमान 24° ते 27° से. इतलें आसता. उंचेल्या वाठारांतली हवा थंड आनी सुखदिणी आसता. पावस सुमार 150 सेंमी. इतलो पडटा. एप्रिल म्हयन्यांत वादळां जातात आनी पावस चड पडटा.
आग्नेय वाठारांत सॅव्हाना जातीचें तण सांपडटा. कुनेने न्हंयचे वाठारांत कांट्यांचीं झोपां आसात. बेंगेलाचे उत्तरे वटेन दर्यादेगेर ताड आसात; ह्या वाठारांत आनी काबिंदा वाठारांत दाट रानां आसात. ह्या रानानीं मेळपी लांकूड मदेराक वापरतात. मॅहॉगनी आनी रबराचीं झाडां बऱ्याच प्रमाणांत दिश्टी पडटात, पूण दीख चड प्रमाणांत काडिल्ल्यान रबराचीं झाडां सद्या उणीं जायत गेल्यांत. आंगोलांत शींव, हती, बिबटो वाग, पाणघोडो, गेंडो,रानरेडो, झेब्रा, जिराफ, तरातरांचीं हरणां, शहामृग, रानदुकर, बॅबून आनी हेर जातींचीं माकडां, मानगीं, कांसव आनी तरातरांचें नुस्तें सांपडटा.
1482 वर्सा आंगोलांतलो काँगो न्हंयच्या मुखाकडलो वाठार आनी दक्षिणेतलो केप ऑगस्टीन मेरेनचो वाठार सोडून थळाव्या सत्तांकडेन पोर्तुगेजांनी इश्टागत केली. पोर्तुगेज धर्मप्रसारकांनी थंय किरिस्तांव धर्माचो प्रसार केलो. 1570 मेरेन चडशी प्रजा किरिस्तांव जाली. सद्याची आंगोलाची राजधानी लुआंदाची थापणूक 1575 वर्सा जाली. 1627 सावंन लुआंदा हें धर्मप्रसाराचें मुखेल केंद्र जालें. 19 व्या शेंकड्याच्या शेवटा मेरेन पोर्तुगेजांनी दर्यादेग सोडल्यार भितल्ल्या वाठारांनी शेक गाजोवपाचो यत्न केलोना. गुलामांचो वेपार व्हड प्रमाणांत जातालो;आनी होच पोर्तुगेजांचो मुखेल धंदो आशिल्लो. चडशे गुलाम मध्य आनी दक्षिण अमेरिकेंत व्हरून विकताले; हाचें कारण म्हळ्यार उंसाच्या मळ्यांनी काम करचे खातीर आंगोलांतले लोक बरेच विकताले; हाचें कारण म्हळ्यार उंसाच्या मळ्यांनी काम करचे खातीर आंगोलांतले लोक बरेच विकताले;उपेगी अशें मानताले. 1830 वर्सा गुलामांच्या धंद्याचेर बंदी आयल्या उपरांत पोर्तुगेजांनी भितल्ल्या वाठारांनी नदर मारुंक सुरवात केली. पूण आपली सत्ता वाडोवपाचे नदरेन तांणी व्हडलेशे यत्न केले नात. 1880 वर्सा सुमार, आफ्रिकेचेर शेक गाजोवचे खातीर युरोपीय देशांभितर सर्त सुरू जाली. ताका लागून दर्यादेगेवेल्यान चडांत चड भितर आनी पयसुल्ले वाठार जिखून घेवपाचो पोर्तुगेजांनी यत्न केलो आनी बाकीच्या राष्ट्रांक आपली सत्ता मानून घेवंक लायली. 1885 ते 1905 मेरेन फ्रांस, जर्मनी, काँगो फ्री स्टेट, ब्रिटन आनी 1927 वर्सा बेल्जियमात आंगोलाच्यो शिमो मानून घेतल्यो.
आफ्रिकेंतल्या हेर देशांभशेन आंगोलाय बरोच काळ फाटीं उरलो. दुसऱ्या म्हाझुजां उपरांत फ्रेंच आनी ब्रिटनाचे सत्तेखाल आशिल्लीं आफ्रिकेंतलीं चडशीं राष्ट्रां स्वतंत्र जालीं पूण आंगोला स्वतंत्र जालो ना. 1953 वर्सा पोर्तुगालान आंगोलाक स्वतंत्र प्रांताचो दर्जो दिलो, पूण पुराय अर्थान स्वतंत्र असो हो प्रांत नाशिल्लो. ताका पोर्तुगालाचोच एक प्रांत मानताले. लोकांक कांय प्रमाणांत ल्हान-सान अधिकार मेळ्ळे. आंगोलांतल्या लोकांनी स्वतंत्रताये खातीर चळवळ चालू केली. 1961 वर्सा आंगोलांत बऱ्याच वाठारांनी बंड जालें, पूण बंडाचे यत्न सफळ जाले नात. 1962 त आंगोलांतल्या राष्ट्रवादी लोकांनी फिन्शासा हांगा प्रतिसरकाराची थापणूक केली. थंयसावन सशस्त्र उठाव करपाचे यत्न चालूच आशिल्ले. संयुक्त राष्ट्रांतल्या आशिया आनी आफ्रिका खंडांतल्या बऱ्याचशा देशांनी आंगोलाचे स्वतंत्रतायेक आदार दिलो. इतले मजगतीं स्वतंत्रताय मेळोवचे खातीर मुव्हिमेन्तु पोपुलार द लिबेर्तासांव द आंगोला, फ्रॉन्ति नासियोनाल द लिबेर्तासांव द आंगोला ह्यो संघटना नेटान वावुरताल्यो. 25 एप्रिल 1974 वर्सा पोर्तुगालांत पोरने सरकार वचून नवें सरकार आयलें. ह्या सरकारान वसणुकींतल्यो लडायो सोंपोवपाचो निर्णय घेतलो. 1975 वर्सा आंगोलाक पुराय स्वतंत्रताय मेळ्ळी. स्वतंत्रताये उपरांत आंगोलाक पीपल्स रिपब्लिक ऑफ आंगोला ह्या नांवान वळखूंक लागले. 1976 वर्सा आंगोला, ऑर्गनायझेशन ऑफ आफ्रिकन युनिटी आनी संयुक्त राष्ट्र संघटनेचो प्रतिनिधी जालो.
आंगोला हें एक सार्वभौम राष्ट्र जावन आसा. ह्या राष्ट्राखातीर 1975 त संविधान तयार जालें आनी फुडें ह्या संविधानांत 1976 त कांय बदल घडयले. राज्यकारभाराचें फुडारपण एम्. पी. एल्. ए. म्हळ्यार मुव्हिमेन्तु पोपुलार द लिबेर्तासांव द आंगोला ह्या पक्षा कडेन आसा. राज्यकारभार मार्क्सवादी-लेनिनवादी विचारां वरवीं चलता. प्रशासन चलोवचे खातीर क्रांतिकारी मंडळ (रेव्होल्युशनरी काउन्सिल) आसा. ह्या मंडळाची बसका म्हयन्यांतल्यान एक फावट जाता. राजकी, प्रांतीय, तरणाटे आनी बायलां अशा विंगड विंगड पांवड्यावयले प्रतिनिधी ह्या मंडळांत आसात. पक्षाचे केंद्रीय समितीन घेतिल्ल्या निर्णयांचेर ह्या बसकांनी विचार जाता आनी हे निर्णय वेव्हारांत हाडटात. पक्षाचो अध्यक्ष होच देशाचो अध्यक्ष आसता.
थळावी राज्यवेवस्था बरेतरेन चलची हाचे खातीर देशाचे 10 प्रांत केल्यात; ह्या प्रांताचेय फुडें गांवांचे आनी शारांचे परिस्थितीप्रमाण आनीक कुडके केल्यात. केंद्रीय लोकशायेच्या तत्वांचेर प्रा तांविशीं निर्णय घेतात.आंगोला अलिप्त राष्ट्रपरिशदेचो सभासद जावन आसा. न्यायवेवस्था स्वतंत्रपणान कारभार चलयता. पीपल्स सुप्रीम कोर्ट हें सगळ्यांत उंचेल्या पांवड्या वयलें न्यायालय.
आंगोलाची अर्थवेवस्था समाजवादी तत्वांचेर आदारिल्ली आसा. 24% जमीन शेताखातीर लायक आसा. हांगाच्या हवामानाक लागून पिकावळ बरी जाता. शेतवडींत यंत्राचो बरोच उपेग जाता. मुखेल पिकां गंव, तांदूळ, मको, बटाट, कणंगां, अनसां, केळीं, कॉफी, भाजी, अळसांदे हीं आसात. पशुपालनाची उदरगत चड जावंक ना. गोरवां, मेंढरां आनी दुकरां. हीं मुखेल पोसपाचीं जनावरां.
आंगोलांत खनीज संपत्ती भरपूर आसा. खणींभितर हिरे, लोखण आनी तांबें बरेंच मेळटा.पांच व्हडल्या खणींनी लोखण मेळटा आनी कासिंगा ही एक मुखेल खण. संवसारांतले ४% ते ५% हिरे आंगोलांतल्यान निर्यात जातात.नुस्त्याच्या वेवसायांत आंगोला बरोच फुडारिल्लो देश; पूण १९७५-७६ तल्या लडाये उपरांत दर्या देगांचेर जाल्ल्या बोवाळाक लागून ह्या वेवसायाचेर वायट परिणाम जाला. न्हंयांतलें नुस्तें पारंपारिक पध्दतीन मारतात आनी ताचो उपेग फकत देशांतल्या लोकांपुरतोच जाता. दर्यांतलें नुस्तें यांत्रिक बोटीनीं धरतात आनी हातूंतलें चडशें निर्यात जाता. पर्यटन धंद्या विशीं व्हडलीशी म्हायती मेळना.
आंगोलांतले म्हत्वाचे उद्येगधंदे म्हळ्यार नुस्तें आनी ताडाचें तेल काडपाचे कारखाने, मांस सुकोवन तिगवपाचे कारखाने, कपडे, बीअर आनी शिमीटाचे कारखाने हे आसात. हांगा यंत्रांची चडशी आयात जाता.
इश्कूद हें हांगाचें अधिकृत चलन. आंगोलाक रशिया आनी क्यूबा सारक्या देशांकडल्यान अर्थीक, उद्येगीक आनी राखणेची मदत जाता. देशांत चलतल्या उद्येगीकरण आनी चड पिकावळ काडपाच्या सरकाराच्या यत्नांक लागून आंगोला उदरगतीच्या पांवड्यार आसा.
राष्ट्रीय रेल्वे ३,०६९ किमी. लांबायेची आसा. मुखेल रेल्वेमार्ग म्हळ्यार लुआंदा-मालांजे, मॅाझेमीदीस-मेनांग्वे, बेंगेला आनी आंबोय-गाबोला हे आसात. चडशी रेल्वे येरादारी डिझलाचेर चलता.
ह्या देशाच्या लांबाय-रुंदायेच्या मानान हांगाच्या रस्त्यांची लांबाय ७३,८२८ किमी. इतली आसा. हातूंतले ८,५७७ किमी. लांबायेचे रस्ते बरे आसात. मोटारगाडयोय उण्यो आसात. न्हंयो जरी खूब आसल्यो तरी उदका येरादारीची व्हडलीशी उदरगत जावंक ना. बेंगेला, लोबितो, लुआंदा,नोवो, रेदोंदो, मॅाझेमीदीस, आंबोय हीं हांगाचीं मुखेल बंदरां जावन आसात. ह्या बंदरांवेल्यान आंगोलाची आयात-निर्यात चलता. त्रांश्पोर्तिश आयेरियुश द आंगोला ही हांगाची विमान येरादारी सांबाळपी संस्था. राष्ट्रीय आनी आंतरराष्ट्रीय मार्गांचेर हे संस्थे वरवीं १५ परस चड विमानांची येरादारी चलता. लुआंदा हो हांगाचो मुखेल विमानतळ. मॅास्कोसावन लुआंदाक थेट विमानसेवा आसा. राष्ट्रीय विमानतळां मदीं बेंगेला, काबिंदा, हुआंबो, लोंबितो आनी मॅाझेमीदीस हे मुखेल आसात.
टेलिफोनची वेवस्था आंगोलांत त्या मानान बरी आसा.'जोर्नाल द आंगोला' हें हांगाचें मुखेल खबरांपत्र. हें सप्तकांतल्यान स दीस उजवाडायतात. बातम्यांचेर आनी नेमाळ्यांचेर सरकाराचें नियंत्रण आसता.
१९८६ वर्सा आंगोलाची लोकसंख्या ८८,२३,००० इतली आशिल्ली. चडशे लोक बांटू ह्या निग्रोवंशीय जमातीचे आसात. तातूंत काँगो, अँबुदो, अंबो बऱ्योच पोट जमाती आसात. सगळ्यांत म्हत्वाची पोट जमात म्हळ्यार ओव्हींबुंदो. उरिल्ले लोक युरोपी वंशाचे आनी भरसल्ल्या वंशाचे आसात. आग्नेय आनी दक्षिणेच्या वाठारांत धनुश्यबाण वापरपी आदिवासी रावतात.
हांगाच्या लोकांचो मूळ धर्म म्हळ्यार परंपरेप्रमाण रुढी पाळप, पूण किरिस्तांव धर्माचो बरोच प्रसार हांगा जाला. रोमन कॅथलिकांची संख्या बरीच व्हड आसा. क्यूबाचे सैनिक आनी रशियनय ह्या देशांत हालींमेरेन दिश्टी पडटाले. सरकार जरी मार्क्सवाद लेनिनवादाचो उक्तेपणान प्रचार करता, तरी लोकांक धर्मीक स्वतंत्रताय आसा.हांगाचे लोक लांकूड, माती आनी फातरांची कलाकुसर करपांत बरेच हुशार आसात. लुआंदा, काबिंदा ह्या वाठारांनी विणिल्ले कपडे आनी तरातरांचें नक्षीकाम पळोवंक मेळटा. फुटबॉल,व्हॉलीबॉल, बास्केटबॉल, पेंवप, कसरतीक (Gymnastics), ज्यूडो हे खेळ लोकांमदीं प्रिय आसात. कला आनी संस्कृतायेची जतनाय करचेखातीर सरकारान राष्ट्रीय पांवड्याचेर एका मंडळाची थापणूक केल्या.
राष्ट्रीय साक्षरतेचें प्रमाण सुमार 10% आसा. हे विशीं आंगोलाचो संवसारांत 128 वो क्रमांक लागता. शिक्षण 6 ते 11 वर्सां मेरेन सक्तीचें आनी फुकट आसा. शळेंतलें शिक्षण 11वर्सांचें आसता. शिक्षणीक वर्स सप्टेंबर ते जुलै मेरेन चलता. शाळांनीं पोर्तुगेज भाशेंतल्यान शिकयतात, उंचेल्या पांवड्या वयलें शिक्षण उनिव्हेर्सिदाद द लुआंदा ह्या विश्वविद्यालयांत मेळटा. हें विश्वविद्यालय 1963 वर्सा जल्माक आयिल्लें. हांगाचे बरेच विद्यार्थी शिक्षणा खातीर भायल्या देशांनी वचून रावल्यात.
चडशें साहित्य बोली आसून बरपावळ सामकीच उणी सांपडटा. 19 व्या शतमानासावन हांगा बरयिल्ल्या साहित्याचो प्रसार जालो आनी ह्या साहित्यान देशांतल्या राष्ट्रवादी चळवळीक मोलादीक हातभार लायलो. आंगोलांतले बरेचशे बुध्दिजीवी आनी लेखक 1950 उपरांत राष्ट्रवादी चळवळींत वावर करूंक लागले. पयलो राष्ट्रपती आगुश्तिनु नेतु हो पोर्तुगेज भाशेंतलो नामनेचो कवी जावन गेलो.
हांगाची अधिकृत भाशा पोर्तुगेज. खंयचीच आफ्रिकन भाशा उदरगतीक पावलेली ना. मुखेल भाशा म्हळ्यार बांटू लोकांच्यो किकोंगो, किंबुडु, उंबुडु, कियाको आनी गांगुयेला ह्यो आसात.
लुआंदा हें राजधानीचें शार आनी मुखेल बंदर. लोबितो हें दुसरें म्हत्वाचें शार आनी बंदर. मॉझेमीदीस ह्या शारांतल्यान नुस्त्याची व्हड प्रमाणांत निर्यात जाता. हे भायर बेंगेला, से द बांदेयरा, मालांगे, नोव्हा लिश्बोआ (पयलींचे हुआंबे) हीं कांय म्हत्वाचीं मुखेल शारां जावन आसात.
This article uses material from the Wikipedia गोंयची कोंकणी / Gõychi Konknni article आंगोला, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). हातूंतलो मजकूर CC BY-SA 4.0च्या अंतर्गत उपलब्ध आसा जे मेरेन हेर नोंदी करूक नात. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki गोंयची कोंकणी / Gõychi Konknni (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.