Kuarahy Ypykatu
Pe Kuarahy Ypykatu (karaiñe'ẽ: Sistema Solar) ha'e peteĩ mbyja ypykatu oĩhápe ñande Yvy.
Oreko ipype umi yvága mba'e aty ojeréva ha oñemohendáva mante peteĩ mbyjáre, hérava Kuarahy, pe mbyja ypykatu oúva héra. Upe mbyja mbytegua, mbyja ypykatu imba'e tuichavéva (oreko ituichakue 99,85 % opa másagui), ojapo ha omosẽ imbaretekue guasuhápe jehe'a mbytegua rupive, tatavevýi ombohasa tataveve (idróheno ha élio), mokõi eleménto tenondégua orekóva ipype. Mba'ekuaarã ojekuaavéva ko'ág̃a rupive, pe Kuarahy ypykatu ojejapo ha oñemohendámava umíva 4600 sua ary guare, peteĩ arai guasuete imba'eku'íva ojehundíva va'ekuére. Opa mba'ekuéra hembyre ojapo peteĩ apu'a guasu ha popeno oñemohenda ha oñemboja'o opa yvórare ha ambuévare. Kuarahy Ypykatu oĩ ko'ag̃aite Arai Imbyjaitáva Apegua, ha upe oĩva "Kambuchi Apegua" renda Jyva Oriõ pegua, tapiryja Mborevi Rapépe, umi 28 000 tesape ary imbytégui oĩva.
Heta mba'égui ojeréva Kuarahy, opaite nunga imása oĩva poapy yvórape ojeréva apu'avy ha ñemohendapy.Irundy yvóra Kuarahy hi'aguĩvéva, imichĩvéva ave, Mekúrio, Mbyja Ko'ẽ, Yvy ha Mbyja Pytã, hérava avei yvorakuéra itaguigua, oguerekóva ipype ita ha kuarepoti.Ha yvóra Kuarahy imombyryvéva, yvóra mba'etĩva hérava avei "Ituicháva Húpitericha", tuichaitereive yvóra itaguiguágui. Mokõiva ituichave, Húpiter ha Satúyno, oguerekóva ipype heta tataveve ha tatavevýi; umi tuicháva hypy'a, ha'e umíva hérava Uráno ha Netúno, oguerekóva ipype heta y hypy'a, amoniáko ha metáno.
Kuarahy ypykatu oguereko avei heta tenda orekóva mba'e michĩ ojeréva Kuarahy. Upe Tajave Ku'asã, oĩ mante Mbyja Pytã ha Húpiter apytépe, ojogua umi yvóra itaguigua oguerekógui heta kuarepoti ha ita, ku tendápe oĩ peteĩ yvóra michĩ hérava Seres. Yvóra Netúno ijeremboypýri oĩha Kuiper Ku'asã ha Apu'a ha'eño, mokõi tenda ha'eha yvága mba'e Netunomboypýri ha oguereko ipype heta y, amoniáko ha metáno. Umi tendápe oĩha irundy yvóra michĩ Haumea, Makemake, Eris ha Plutõ, ymave oikéva va'ekue upe atýpe yvóra, ha ko'ãga katu ojehechakuaa ndaha'eiha peteĩ yvóra. Umi yvága mba'ekuéra imombyryvéva Netúnogui hérava avei Plutõrana, ha Seres avei, umíva heko apu'a.
Oĩha avei, ambue mba'e michĩ ojeréva joa upe tendápe, heta Jaguaveve ha Sandu'a hérava avei Sentáuro, ha heta mba'eku'i ováva. Poteĩ yvóra ha mbohapy yvóra michĩ oguereko mbyguai (jasýicha) ojeréva hese. Kuarahy yvytu, peteĩ mba'esyry heko plasma oúva Kuarahýgui, ojapo peteĩ apu'a kambuchiguáicha ohupyty apu'a ha'eño peve. Pe Oort Arai, oñeimo'ãva upépe oúva jaguavevekuéra, ha'e Kuarahy Ypykatu rembe'y, opytáva peteĩ tesape ary imombyrykue.
Ñehesa'ỹijo ha Jehecha
Heta tapicha aty ha tetã guasu ymaguare ohecha va'ekue yvága ha omohenda hikuái Yvy imbytépe, opa mba'e oikóva yvága "ojere gua'u" Yvýre; Vavilónia retãicha oñemohenda, hákatu ohesa'ỹijoite va'ekue yvágape ha mbyja kuéra. Yvy ikuarahyreiképe, karai Gyrésia retãygua hérava Anaximandro he'i va'ekue ñande Yvy opytáva Yvága mbytépe, he'i Yvy niko peteĩ angu'a ndovaváiva guáicha. Karai Pitágoras ha hemimbo'ekuéra he'i peteĩhápe ñande Yvy ijapu'áva, kuarahy kañy ha jasy kañy jehecha rupive; ha saro'y IV Kirito mboyve karai hérava Platõ ha hemimbo'e hérava Aristóteles ohai kuatiáre mba'éicha ñande Yvy, apu'a ha yvága imbytépe. Hákatu, karai gyrésia retãme Claudio Ptolomeo hembiapo ojekuaavéva.
Heta hetave karai oñemoarandúva yvága he'i va'ekue upéicha, og̃uahẽ karai poloñagua Nicolás Copérnico peve he'i akue ñande Yvy opyryrỹi imbytére 24 aravóre ha ojere avei Kuarahýre peteĩ arýpe. Sa ro'y XVII-pe Copérnico hembiapo ojekuaa Galileo Galilei rupive, pe karai ojapo peteĩhápe pe "techambyry" oipytyvõva hese ohecha peteĩhápe Húpiter ijasykuéra. Upe guive pe karai Johannes Kepler ha karai Isaac Newton oñemoaranduve yvágare ha ombotuicha mbyjakuaa ha yvága jekuaa, ohesa'ỹijoiterei va'ekue ha oñemohenda Yvy renda jekuaa.
Ary 1704-pe ojejapo ko ñe'ẽ "Kuarahy Ypykatu" ombohéra hag̃ua opa ojeréva kuarahýre. Karai vyretáñagua hérava Edmund Halley ohesa'ỹijo jaguaveve kuéra ha mba'éicha ojere kuarahýre (Upévare oĩha upe jaguaveve Halley, oñembohéragui karai Edmund Halley herakuãre). Sa ro'y XX-pe, ára 12 jasyrundy ary 1961-pe, karai Yuri Gagarin oho peteĩhápe yvágape mba'yrúpe; ha Tetã peteĩ reko Amérikagua Apolo 11 hembiapo rupive orahauka karai Neil Armstrong Jasýpe. Ko'ãgaitépe, pe Yvága ha pe Kuarahy Ypykatu oñehesa'ỹijo ha ojehecha techambyry rupive, mba'ema'ẽha ojeréva kuarahy rupive ha yvypóra jeho yvágape rupive.
Yvága mba'e Kuarahy Ypykatu pegua
Mbyja
Pe mbyja peteĩva imimbi guasúva ha opytáva ypykatu imbytépe; upévare, ha'e mbyja ñande Yvy hi'aguĩvéva ha ñane hesakãvéva. Ohechaukávo yvágape oñemohenda ára rehasa ha pyhare rehasa. Kuarahy imbaretekue og̃uahẽva Yvýpe ojepurúva ka'avo ha yvyramáta rekovépe. Mbaretekue oúva oñemohenda avei ararova ha mba'epytu yvýpe ha yvytúpe.
Umi yvóra ha ijasykuéra
- Mekúrio: Ha'e peteĩha yvóra itaguigua Kuarahy guive ha yvóra michĩvéva Kuarahy Ypykatúpe. Mekúrio ndoguerekói jasy ha hi'aguĩtee Kuarahýre, upévare hakueterei.
- Mbyja Ko'ẽ: Ha'e yvóra pypeve mokõiha Kuarahy guive. Mbyja Ko'ẽ ndoguerekói jasy ha ndoguerekói tekove, y, ha ambue mba'e ñeikotevẽva jaikove hag̃ua.
- Yvy: Ha'e yvagamba'e ojeréva Kuarahýre tenda mbohapyhápe, peteĩ yvóra itaguigua. Yvýpe mante oĩ jeikovepy ha tekoha renda porã umíva oikove hag̃ua, oguereko peteĩ yvagamba'e guasu ojeréva hese hérava Jasy, ndaikatúi jaikove jasýpe ndaipóri haguére y ha yvytu upépe.
- Mbyja Pytã: Ha'e hína yvagamba'e opytáva aiguĩ ñande Yvýgui, mbohapyha Kuarahy guive. Ha'e peteĩ yvóra itaguigua avei ha oguereko mokõi jasy ijerére hérava Fobos ha Deimos.
- Húpiter ha ijasykuéra: Ha'e peteĩ yvóra mba'etĩva, poha Kuarahy guive mombyrykuépe. Oguereko 79 jasy ha heta mba'etĩ ipype ha ijapére. Ha'e hína yvóra tuichavéva Kuarahy Ypykatúpe.
- Satúyno ha ijasykuéra: Ha'e yvóra poteĩha Kuarahy guive. Oguereko 82 jasy ijerére ha heta mba'etĩ. Ha'e mokõiha yvóra tuichavéva Kuarahy Ypykatúpe. Oguereko heta kuãirũ avei.
- Uráno ha ijasykuéra: Ha'e yvóra pokõiha Kuarahy guive. Oguereko 27 jasy ha heta mba'etĩ. Oguereko heta kuãirũ avei.
- Netúno ha ijasykuéra: Ha'e yvóra poapyha Kuarahy guive ha upe imombyryvéva. Oguereko 14 jasy ha heta mba'etĩ ipype ha ijapére. Oguereko heta kuãirũ avei ojeréva hese.
Yvorakuéra michĩva
Kuarahy Ypykatu oguereko 5 Yvóra michĩva.
- Ceres: Ha'e peteĩ yvóra michĩ, oĩ Kuarahy Ypykatúpe. Giuseppe Piazzi ojuhuakue Seres pe 1 jasyteĩ, 1801-pe. Seres ndoguerekói mbyguai.
- Plutón: Ha'e peteĩ yvóra michĩ ojeréva kuarahýre ha oĩ Kuarahy Ypykatúpe. Plutõ oguereko po mbyguai: Caronte, Hidra, Nix, Cerbero ha Estigia. Clyde William Tombaugh ojuhuakue Plutõ pe 18 jasykõi, 1930-pe.
- Haumea: Ha'e peteĩ yvóra michĩ ojeréva kuarahýre ha oĩ Kuarahy Ypykatúpe. Oguereko mokõi mbyguai: Hiʻiaka ha Namaka.
- Makemake: Ha'e peteĩ yvóra michĩ ojeréva kuarahýre ha oĩ Kuarahy Ypykatúpe. Makemake oguereko peteĩ mbyguai hérava ko'ag̃aitérõ S/2015 (136472) 1 térã MK2. Michael E. Brown ojuhuakue Makemake pe 31 jasyapy, 2005-pe.
- Eris: Ha'e peteĩ yvóra michĩ ojeréva kuarahýre ha oĩ Kuarahy Ypykatúpe. Eris oguereko peteĩ mbyguai añónte hérava Disnomia. Eris ha'e yvóra michĩ tuichavéva oĩva yvágape. Michael Brown, Chad Trujillo, ha David Lincoln Rabinowitz ojuhuakue Eris pe 8 jasyteĩ, 2005-pe.
Yvága mba'e Ambuéva
- Jaguaveve: Kuarahy ypykatu oguereko heta jaguaveve Oort Arai rehegua.
- Yvagamba'e Netunomboypýri: Ha'e opa yvága mba'e oĩva upe Netúno ypy jerére. (Oort Arai)
- Tajave Ku'asã: Ha'e peteĩ tajave aty oĩva yvágape.
Yvorakuéra
| Yvóra | Mba'ehero | Ekuator hasaha* | Ekuator hasaha (km) | Mása | Radio orbital | Ary ojeréva | Ára ojeréva | Jero'a | Mbyguai | Arapytu rekova | Ta'anga |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Mekúrio |  | 0,39 | 4878 | 0,06 | 0,39 | 0,24 | 58,6 | 7º | 0 | Tatavevýi ha Tataveve |  |
| Mbyja Ko'ẽ |  | 0,95 | 12100 | 0,82 | 0,72 | 0,615 | 243 | 3,4° | 0 | 96% CO2, 3% nitróheno,0.1% yre. |  |
| Yvy |  | 1,00 | 12756 | 1,00 | 1,00 | 1,00 | 1,00 | 0º | 1 | 78% nitróheno, 21% tatarapo, 1% tatapu'ã'ỹ | |
| Mbyja Pytã |  | 0,53 | 6787 | 0,11 | 1,52 | 1,88 | 1,03 | 1,9º | 2 | 95% CO2, 1.6% tatapu'ã'ỹ, 3% nitrógeno |  |
| Húpiter |  | 11,2 | 142984 | 318 | 5,20 | 11,86 | 0,414 | 1,3º | 79 | 90% tatavevýi, 10% tataveve, metáno |  |
| Satúyno |  | 9,41 | 120536 | 95 | 9,54 | 29,46 | 0,426 | 2,5º | 82 | 96% tatavevýi, 3% tataveve, 0.5% metáno | .jpg) |
| Uráno |  | 3,98 | 51108 | 14,6 | 19,19 | 84,01 | 0,718 | 0,8º | 27 | 84% tatavevýi, 14% tataveve, 2% metáno |  |
| Netúno |  | 3,81 | 49538 | 17,2 | 30,06 | 164,79 | 0,6745 | 1,8º | 14 | 74% tatavevýi, 25% tataveve, 1% metáno |  |
Yvorakuéra Michĩva
| Yvorakuéra Michĩva | Mba'ehero | Diámetro medio* | Ekuator hasaha (km) | Masa* | Radio orbital (UA) | Periodo orbital (ary) | Periodo de rotación (ára) | Mbyguaikuéra | Ta'anga |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Seres |  | 0,074 | 952,4 | 0,00016 | 2,766 | 4,599 | 0,3781 | 0 |  |
| Plutõ | .svg) | 0,22 | 2302 | 0,0021 | 39,482 | 247,92 | -6,3872 | 5 |  |
| Haumea |  | 0,09 | 0,0007 | 43,335 | 285,4 | 0,167 | 2 |  | |
| Makemake |  | 0,12 | 0,0007 | 45,792 | 309,9 | ? | 1 |  | |
| Eris |  | 0,19 | 2398 | 0,0028 | 67,668 | 557 | ? | 1 |  |
Mbyguaikuéra ha Yvóra Kuãirũnguéra
Mbyguai, hérava avei "jasy", ha'e peteĩ yvagamba'e guasu ojeréva peteĩ yvórare, pe mbyguai ikatu ha'e yvagamba'e michĩ oúva Tajave Ku'asã pegua, umi mbyguai Fobosicha ha Deimosicha ha ambue mbyguai Yvóra Mba'etĩva pegua, ha yvagamba'e michĩ Kuiper Ku'asã pegua, mbyguai Tritõicha, Netúno megua, térã ku mbyguai ikatu ojejapóva térã oúva ijyvóra pegua, ñande Jasýicha, ñande Yvy pegua. Pe Yvorakuéra Mba'etĩva oguereko yvyku'i ha yrypy'a'i oveve ijerére, ko mba'eku'i hérava Yvóra Ku'asã, Satúyno oguereko heta ku'asã poguasu ojeréva hese, ha ambue yvóra oguereko avei.
Yvága mba'e michĩve
Umi yvagamba'e michĩ hérava "Yvága mba'e michĩvéva Kuarahy Ypykatu pegua" ha'e heta yvagamba'e oĩva ñande mbyja ypykatúpe: tajavekuéra, yvága mba'ekuéra Netunomboypýri, jaguaveve kuéra ha ambuéva imichĩva.
Tajavekuéra (asteroides)
Tajave michĩve yvóragui, ko yvagamba'e ha'e yvy'áicha ha oĩ mante Mbyja Pytã ha Húpiter apytépe, ha oguerekóva kuarepoti ha yrypy'a ipype. Opyta ku yvagarenda hérava Tajave Ku'asãme. Ku yvagarenda oguereko peteĩ yvóra michĩ hérava Seres, ku yvóra ojogua peteĩ tajavépe, hákatu ndaha'éi tajave. Oĩ heta tajave ojeréva ambue tajave guasuvérehe, ha oĩ avei ambue tajave ojeréva yvórare.
Sandu'a (centauro)
Sandu'a, hérava avei Sentáuro, ha'e yvágamba'e jaguavevéicha ojeréva Kuarahýre ha oĩ Húpiter ha Netúno mbytépe, ituichave jaguavevégui. Peteĩha sandu'a ojehecha peteĩhápe hérava Kirõ (Quiron), ojogua tajavépe ha ojogua jaguavevépe, ha ko'ág̃a Kirõ oñemohendapyrejey ha oñemohenda jaguaveve ramõ.
Sandu'a tuichavéva ha'e "10199 Chariklo", oguereko 250 km mbytehasaha.
Yvagamba'e Netúnomboypýri
Yvagamba'e Netunomboypýri ha'e yvagamba'e yrypy'arekóva ha ojeréva Kuarahy amovéva Netúno jerére, ha ojogua sandu'ápe. Ko yvóra michĩ hérava Plutõ ha Eris oĩ ko yvága rendápe.
Peteĩha yvága mba'e Netunomboypýri ojehecha peteĩhápe ary 1992-pe.
Mandu'apy
Henda Ambuéva
Wiki Commons oguereko ta'ãnga Kuarahy Ypykatu reheguaCommons.- Kuarahy Ypykatu hechaguasu
- The Size of our World Yvoreva tuichakue mbojoja
- Celestia 3D hecha
- Kuarahy ypykatu
- Kuarahy ypykatu Epañañe'ẽme
- JPL/NASA
This article uses material from the Wikipedia Avañe'ẽ article Kuarahy Ypykatu, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Kuatia retepy ojeguereko CC BY-SA 4.0 guýpe, ndaha'éiramo oje'éva ambue mba'e. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Avañe'ẽ (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.