Kímika

Upéva he'ise, kímika niko pe tembikuaaty ohechaukáva ñandéve mba'épa oiko mba'ekuéragui, mba'éichapa ojehe'a ha mba'éichapa heko iñambue. Linus Pauling omyesakã kímika he'iseha pe tembikuaaty ohesa'ỹijóva umi mba'ereko (sustancia), hekopy (mba'éichapa tumingue'akuéra oñemohenda ha ojoaju), imba'eteéva ha mba'éichapa oiko umi mba'erekógui mba'erekokuéra ipyahúva ára pukukuévo. Kímika rupive, tuichaitépe pe ojeheróva kímika supramolecular rupive, ikatu jaikuaa mba'éichapa tumingue'akuéra ono'õ, upéicha hesakã ñandéve mba'etĩ hekopy, molécula mba'ekuéra, itavera ha kuarepoti hekopy, ikatu hag̃uáicha jahecha mba'éichapa ojejapo hikuái ha mba'éichapa iñambue.

Kímika py'ỹinte ojehero pe «tembikuaaty ombojoajúva» ikatúgui ñambojoapy hese umi tembikuaaty tekohaguigua ambuéva, ojoajúvo mba'erekokuaa rehe jareko pe mba'erekokuaa kímiko, pe tekovekuaaty rehe jareko tekovekuaaty kímiko, mbyjakuaa rehe jaipuru pe mbyjakuaa kímiko, pe yvyrekokuaa rehe ojoajúvo jareko yvyrekokuaa kímiko, ha upéicha heta ambuéva. Hetave umi mba'e kímiko rehegua ikatu ñahesa'ỹijo pe lavoratório añónte, jaipurúvo aporeko oñemopyenda porãmava, taha'e ha'éva japokóvo tembiporu ha mba'e kímiko térã ñaha'ãmbávo jaikuaa hag̃ua pe osẽva ñane rembiapógui.

Ko tembikuaaty jaipurúva ko'ágã, pe kímika javegua, ou pe alkimía rembiapógui, peteĩ tembiapo ojoguáva tembikuaaty hákatu naiñañetéi, pe tembiapo rupive heta ñeha'ãreko ojejapo va'ekue ojeipurúvo kímika mba'e, mba'erekokuaa, tekovekuaaty, kuarepoti ha pohã rembikuaa mba'e, ha heta ñemoarandu ambuéva. Tapichakuéra ndoipuruvéima ko alkimía oiko rire mbohapy mba'e: karai Robert Boyle omyesakã mba'éichapa oiko mba'etĩ, ojeikuaaramo pe mba'e retakue ñeñongatu rehegua ha karai Antoine Lavoisier omyesakã mba'éichapa mba'ekuéra okái tatarapo rupive. Ko tembikuaaty oñepyrũ oñemohenda porãve ojejapo rire pe eleménto kímiko rechaukaha ha osẽ rire pe mba'ekuaarã tumingue'a rehegua, upéicha oiko umi tembikuaatyhára omyesakãmbávo rire pe mba'ekuéra retepy reko, mba'épa umi ion, mba'épa pe joajuha kímiko ha ñemoambue kímiko.

Ko ñe'ẽ kímika ou pe ñe'ẽ «alkimía»-gui, peteĩ tembiapo ymaguare ojoguáva tembikuaaty javegua, hákatu naiñañetéi, upe rupive heta ñeha'ãreko ojejapo ojeipurúvo kímika mba'e, mba'erekokuaa, tekovekuaaty, kuarepoti ha pohã rembikuaa mba'e ojoajúvo jeroviapy mba'e rehe. Ko alkimía oiko amo ary 330 guive, umíva oñemoarandúva hese oheka mba'éichapa ikatu ojapo itaju, mba'éichapa y rekopy, mba'érepa ha mba'éichapa mba'ekuéra omýi, oñemoambue ha ojoaju, mba'éichapa yvypóra ánga ojoaju hetére. Py'ỹinte ojehero va'ekue «kímiko» umi oñemoarandúva alkímia rehe ha upéi ojehero upéicha hembiapokue.

Ko ñe'ẽngue alkimía katu ou araveñe'ẽgui al-kīmīā (الکیمیاء). Ijypýpe, ou Gyrésia ñe'ẽ ymaguarégui, umi ñe'ẽnguégui χημία térã χημεία (khemia ha khemeia). Pe ñe'ẽngue peteĩha ou Ehíto Ymaguare réragui, Ehíto Ymaguare ñe'ẽme. Upéicha, khemeia ikatu he'ise "Ehíto rembiapoporã". Oĩ katu ambuéva he'i al-kīmīā ouha χημεία ñe'ẽnguégui, he'ise «mbojoapy». Ha ambuéva katu he'i, kóva pe herakuãvéva, ouha Gyrésia ñe'ẽ ymaguarégui khumos, peteĩ ka'avo rykue, ha ikatu he'ise "mbohykue rembiapo", ha upéicha pe "rykue" ikatu he'ise kuarepoti, ha upégui ikatu he'ise "kuarepoti apo".

•   Wiki Commons oguereko ta'ãnga Kímika reheguaCommons.