Ñorairõ Ro'y: Oñombohovakérõguare Tetãvorekuéra Joaju ha Joaty Soviétiko

Upe oñepyrũ opa rire Ñorairõ Guasu Mokõiha.

Ñorairõ Ro'y
(1945-1991)

Asu guive akatúa gotyo, yvate guive guy gotyo: Koréa ñorairõ (1950-1953), Hungyria ñepu'ã 1956 pegua, Kúva mbokapurã oĩrõguare tesaparápe 1962-me, Poteĩ Ára Ñorairõ 1967-me, Jasýpe ohórõguare yvypóra 1969-pe, Vienã ñorairõ (1955-1975), Ahyganitã ñorairõ (1978-1992), Teko'ỹngatu Chernóbil pegua 1986-pe, Berlin mongoraha ho'árõguare 1989-pe ha ojejaposérõguare golpe de Estado Joaty Soviétiko-pe ary 1991-me.

Ñorairõ Ro'y pehẽngue peteĩha oñepyrũ kuri opakuévo Ñorairõ Guasu Mokõiha ary 1945 jave. Tetãvore Joapykuéra ojapo ku tetãnguéra ñembojoaju ñorairõhára hérava OTAN ary 1949-pe, ojapo upéicha ani hag̃ua Joaty Soviétiko oñembotuicha Európape. Joaty Soviétiko, ombohovái hag̃ua upe ñembojoaju Tetãvore Joapykuéra ojapo, omohenda ku jekupytyha Varsóvia pegua ary 1955-pe, oñembojoajúrõguare opa umi tetã aty Kuarahyresẽyguágui omba'apo hag̃ua oñondive. Hetaite jey tetãnguéra ojehecha tesaparápe ha heta mba'e vai oiko va'ekue, techapyrãme: oñembojokórõguare Berlin rehe 1948-49, Chína retãygua ñorairõ pehẽngue mokõiha (1946-1949), Koréa ñorairõ (1950-1953), Sinai ñorairõ 1956-pe, oñemopu'ãrõguare upe Berlin mongoraha ha Kúva mbokapurã oĩrõguare tesaparápe ary 1962-pe. Joaty Soviétiko ha Tetãvore Joapykuéra oñepyrũ oñembotuichase Amérikape, Kuarahyresẽ Aguĩguápe ha umi tetãme Áfrika ha Ásia pegua ndaha'evéima kolónia, ojehechahápe comunismo imbareteha ha heta ñembohovái vai oikohápe, techapyrãme komunista kuéra malájo oñepu'ãrõguare Tavetã Joajúre ha Indochína ñorairõ.

Oĩ rire tesaparápe umi mbokapurã Kúva pegua (he'ise Tetãvore Joapykuéra ojuhu ramóvo oĩhague mbokapurã ovevéva Kúva ypa'ũme) oñepyrũ pehẽngue pyahu ko ñorairõme, ko pehẽnguépe jahecha Chína ha Joaty Soviétiko ojopoírõguare (he'ise nomba'apovéima hikuái oñondive) ha upéicha komunísta kuéra apytépe ikangyve jekopyty, upe aja Hyãsia, oñoirũ va'ekue Tetãvore Joapykuéra rehe, oñepyrũ ohekave heko sãsorã omba'apo hag̃ua ha'eño ha hi'ári osẽ avei OTAN atýgui. Ary 1968 aja Joaty Soviétiko ondyry Chekía-Elovákia rehe ombopaha hag̃ua upe ojehero va'ekue Praga Arapoty (Chekía-Elovákia ojerurérõguare heko sãsove), upe aja Tetãvore Joapykuérape oiko guyryry umi apytépe ohekáva tekoiterape opaite tetãyguápe ha umi oñemoĩva Vienã ñorairõ rehe. Ary 1960 ha 1970 apytépe, oiko jeku'e guasu tetãnguéra avano'õme oheka oñondivepa toiko py'aguapy ha ñorairõ'ỹ. Tapichakuéra ono'õ oñemoĩ hag̃ua mboka guasu okapúva rehe, ani hag̃ua tetãnguéra oipuru umi mboka,ha hetaite oñembyaty va'ekue oñombohovái hag̃ua ñorairõre. Amo 1970 arykuérape, mokõi aty (Kuarahyreikegua ha Kuarahyresẽygua) mbeguehápe oñepyrũ ojojekopyty oheka hag̃ua py'aguapy ha ñorairõ'ỹ, upéicha oñepyrũ pehẽngue pyahu ojehechahápe tetãnguéra iñakãguapyve ha oñemongeta ohekávo ñe'ẽ peteĩ ani hag̃ua ojeipuru rei mboka guasu okapúva. Ojehecha avei Tetãvore Joapykuéra ha Chína Tetarã Retã ijekopyty oñemoporãha ha Joaty Soviétikore oñemokangyve.

Ko ñorairõ pehẽngue py'aguapýva opa oñepyrũvo Joaty Soviétiko ha Ahyganitã ñorairõ ary 1979-pe. Amo 1980 arykuéra tetãnguéra jekopyty ojehecha jey tesaparápe. Tetãvore Joapykuéra ojopyve Joaty Soviétiko viru remimono'õ rupi, tetãnguéra ambuéve jekopyty rupi ha mboka jeporu rupi, hi'ári ohasa asýma Joaty Soviétiko iviru remomono'õ ndokakuaavéigui. Arykuéra 1980 mbytépe, ruvicha soviétiko pyahúva Mikhail Gorbachev omoinge hetã rekorãme ñemyatyrõ omoambue hag̃ua heta mba'e, umi ñemyatyrõ ojehero va'ekue Glásnost (1985-pe oheja va'ekue toiko mba'e oporomomarandúva hekosãsóva) ha Perestroika (1987-pe oheja va'ekue tetãygua viru remimono'õ heko sãsove) ha'e avei oipe'a mbaretekue ñorairõhára soviétiko Ahyganitãgui. Kuarahyresẽ Európape oñembotuicha tetãnguéra rembipota isãsorã ha Gorbachov ndoipuruséi ñorairõhára aty umi tetãme, upéicha oñepyrũ Sinatra Reko, ojeheroháicha Gorbachov ome'ẽve teko sãso umi tetãme. Upévare 1989-pe oñemyasãi guyryry guasu ipy'aguapýva Európa retãnguéra apytépe oipe'a tetã rekuáigui komunistakuéra (Rrumáña mante ndoikói upéicha). Aty ojokuaikuaáva komunísta Joaty Soviétiko katu avei ndaipu'akái hetãme ha osẽ va'erã kuri hetã rekuáigui ojapose rire peteĩ golpe de Estado jasypoapy 1991-me oipe'aségui tetã rekuáigui karai Borís Yeltsin, ombohováiva komunistakuérare. Upéicha opa hekópe Joaty Soviétiko jasypakõi 1991-me, umi tavakuairetã oñembojoaju va'ekue hese ojei ha oñemosãso, ho'a avei umi tetã rekuái komunísta Áfrika ha Ásia pegua.

Opávo Ñorairõ Guasu Mokõiha, haihára George Orwell oipuru «ñorairõ ro'y» oñe'ẽ hag̃ua heta mba'ére You and the Atomic Bomb arandukápe, osẽ 19 jasypa 1945-pe kuatiañe'ẽme héra Tribune. Peteĩ arapýpe oiko meméva tesaparápe ñorairõre ikatu ojeipuruhápe mboka guasu oipurúva tumingue'a rendyry (energía atómica), Orwell ogueromandu'a umi mba'e James Burnham he'i akue peteĩ yvóra oñombohováiva rehe ha ohai:

Hákatu, jahechávo ko yvóra tuichakue, yma guive tapekuéra ndopororahavéima teko mburuvicha'ỹ ngotyo, opororaha katu tembiguái reko pyahúpe [...] Upe James Burnham mba'ekuaarãre hetaite oñemoñe'ẽ, sa'i katu umíva ojepy'amongeta apañuáire ikatu ou chugui jokuaikuaa ñeimo'ãre, upe he'ise, mba'éichapa jahecha ko yvóra, mba'éicha jajerovia ha mba'éicha ñañemohenda avano'õme ikatu oiko ñandéve jaikóvo peteĩ Tetãme ndaikatúiva oñembojára hese ha oiko meméva «ñorairõ ro'ýpe» umi ijykeguáre.

Orwell avei ohai jey The Observer kuatiañe'ẽme ára 10 jasyapy 1946-me «Mosku amandaje rire ku jasypakõi ohasámava, Rrúsia oñepyrũ ojapo peteĩ ñorairõ ro'y Tavetã Joaju ha Vyretáña Mburuvi rehe».

Karai Bernard Baruch oipuru rae ko ñe'ẽngue oñe'ẽ hag̃ua ko ñembohováire ojapo Joaty Soviétiko ha Tetãvore Joapykuéra, ha'e akue Tetãvore Joapykuéra ruvicha pytyvõhára, ára 16 jasyrundy 1947-me. He'i Baruch: «aníke jajavy: ñañapymi niko peteĩ ñorairõ ro'ýpe». Tapichakuéra oñepyrũ oipuruve ko ñe'ẽngue osẽ rire aranduka ojapo haihára Walter Lippmann héra The Cold War. Ha'e ombohovái oipe'aha ko ñe'ẽngue la guerre froide pegua, Hyãsiañe'ẽ ñe'ẽngue ojeipuru meme va'ekue amo 1930 arykuéra jave.

•   Wiki Commons oguereko ta'ãnga Ñorairõ Ro'y reheguaCommons.