Ramón Otero Pedrayo: Xeógrafo e escritor galego

Multimedia externa
Gravacións de son
	Discurso de Otero Pedrayo en 1972
	Achegando a Literatura Galega R. Reimunde
Vídeos
	Ramón Villares sobre Otero Pedrayo

Ramón Otero Pedrayo
	;
Biografía
Nacemento	5 de marzo de 1888 ; Ourense, España
Morte	10 de abril de 1976 (88 anos); Ourense (España)
Lugar de sepultura	Cemiterio de San Francisco de Ourense
Deputado nas Cortes republicanas
	13 de xullo de 1931 – 9 de outubro de 1933 ; Lexislatura: I lexislatura da Segunda República Española ; Circunscrición electoral: Orense (en)
Catedrático de universidade
Datos persoais
País de nacionalidade	España
Relixión	católica
Educación	Universidade Central
Actividade
Lugar de traballo	Madrid
Ocupación	escritor , xeógrafo , político , catedrático
Empregador	Universidade de Santiago de Compostela
Partido político	Partido Galeguista
Membro de	Real Academia Galega ; Seminario de Estudos Galegos ; Irmandades da Fala ; Grupo Nós ; Editorial Galaxia
Xénero artístico	novela, ensaio, teatro, poesía
Profesores	Andrés Ovejero Bustamante, Antonio González Garbín, Marcelo Macías, Eduardo Moreno López e Eduardo de Hinojosa y Naveros
Influencias	Homero, Virxilio, Lucano, Shakespeare, Stendhal, Dickens, Tolstoi, Balzac, Verlaine, Mallarmé, Rimbaud, Joyce, Kafka e Proust.
Pseudónimo literario	Cerro de los Llanos ; Santiago de Amaral ; Roque de Agra
Lingua	galego e castelán
Obra
	Obras destacables (1926) Guía de Galicia; (1928) Os camiños da vida; (1928) A lagarada; (1929) Pelerinaxes I; (1930) Arredor de si; (1934) A romaría de Xelmírez; (1936) O mesón dos ermos; (1944) Adolescencia; (1949) La vocación de Adrián Silva; (1952) Camino de Santiago; (1952) Polos vieiros da saudade; (1958) Bocarribeira; (1960) O señorito da Reboraina; (2022) MIñatos de vran ;
Doutorando	María del Rosario Castells Vila
Familia
Cónxuxe	Josefa Bustamante Muñoz
Fillos	non tivo
Pais	Enrique Otero Sotelo e Eladia Pedrayo Ansoar
	Premios (1975) Gran Cruz de Afonso X o Sabio ;
	Sinatura

Para outras páxinas con títulos homónimos véxase: Ramón Otero.

Membro da Xeración Nós, ingresou nas Irmandades da Fala en 1918. Foi responsable da área de xeografía do Seminario de Estudos Galegos e deputado polo Partido Galeguista nas Cortes Constituíntes republicanas. Traballou na aprobación do Estatuto de autonomía de Galicia de 1936. Fiel á causa galeguista durante a Guerra civil española, foi expedientado. Foi membro da Real Academia Galega e presidiu a Editorial Galaxia. Participou no Instituto de Estudos Galegos Padre Sarmiento. É autor dunha ampla obra narrativa, ensaística e dramática.

A Fundación Otero Pedrayo e a Fundación Penzol conservan a súa biblioteca e arquivo. En 1988 dedicóuselle o Día das Letras Galegas.

Traxectoria

Véxase tamén: Cronobiografía de Ramón Otero Pedrayo.

Mocidade

Naceu no número 25 da rúa da Paz (até 1839 chamada a dos Zapateiros), no mesmo edificio en que vivía Vicente Risco, e foi bautizado o 6 de marzo na igrexa de Santa María Nai cos nomes de Ramón Antonio Vicente. Foi membro dunha familia rica, fillo único do médico e deputado Enrique Otero Sotelo, e mais de Eladia Pedrayo Ansoar, filla do prestixioso avogado e político ourensán Ramón Pedrayo Silva, quen foi padriño do neno.

En setembro de 1898 ingresou no Centro Provincial de Instrución, hoxe coñecido coma Instituto Otero Pedrayo, inaugurado en 1896 nas inmediacións do xardín do Posío. Estudou o bacharelato na súa cidade natal, onde recibiu clases de Marcelo Macías e Eduardo Moreno López entre outros. Grazas aos seus bos resultados académicos, en xuño de 1901 foi elixido canda a Florentino López Cuevillas para ter unha merenda con Emilia Pardo Bazán.

Trala morte do seu pai, pasou o curso 1904-05 preparando por libre o primeiro curso de Filosofía e Letras e mais o preparatorio de Dereito pola Universidade de Santiago de Compostela. En maio de 1905 foi por vez primeira a Santiago de Compostela, onde recibiu clases de Armando Cotarelo Valledor, González Salgado e Modesto Fernández Ferreiro. En xuño aprobou os exames e no verán fixo unha viaxe co seu tío polo mar do Norte, recalando en Southampton, Brest e Rotterdam. En outubro de 1905 marchou a Madrid a estudar Dereito e retomar Filosofía e Letras. Alí frecuentou o Ateneo.

Tras rematar as dúas carreiras en 1912, regresou a Ourense, coa idea de preparar oposicións a catedrático. En 1917 publicou dous artigos en La Centuria: «La confesión del hombre culto» (no n.º 2) e «Cartas espontáneas» (no n.º 3). O 13 de xaneiro de 1918 publicou en La Región o artigo «Acción regionalista», en apoio á candidatura de Luís Porteiro Garea ás eleccións xerais. Xusto unha semana despois interviu nun mitin en Bentraces. Nese mesmo ano, 1918, ingresou nas Irmandades da Fala. O 19 de febreiro de 1919, logo de tres intentos, aprobou por oposición a cátedra de Xeografía e Historia. Tomou posesión o 23 de marzo dese ano en Burgos, e en xullo permutou a praza por outra en Santander. En outono de 1921 acadou praza en Ourense.

En 1920 foi un dos fundadores da revista Nós, onde publicou o seu primeiro artigo en decembro de 1921, «Irlanda política no século XIX». Nesta época aumenta a súa militancia galeguista, e dá o seu primeiro discurso público en galego na presentación do álbum Nós de Alfonso Daniel Rodríguez Castelao en Vilagarcía de Arousa.

Catedrático en Ourense

O 6 de agosto de 1923 casou en San Vicente de Toranzo, Corvera de Toranzo, con María Josefa Bustamante Muñoz (Fita), dez anos máis nova, nada o 27 de setembro de 1898, a quen coñecera en Santander. Marchan de lúa de mel a París, Bélxica e as praias do mar do Norte, e á volta residen entre Ourense e Trasalba, pasando os veráns en Cantabria. Nunca terían fillos.

A súa actividade cultural e política é cada vez maior. En abril de 1921 participou na III Asemblea Nacionalista de Vigo, e en febreiro de 1922 na IV Asemblea Nacionalista de Monforte de Lemos. Aínda que nesa época non tivo cargos de responsabilidade, durante a ditadura de Primo de Rivera consagrouse como líder ideolóxico e membro da Xeración Nós. En 1924 acadou o premio convocado polo Seminario de Estudos Galegos coa obra Pantelas, home libre, publicada por Lar en 1924. En xaneiro de 1924 publicou «O feitizo das roínas», o seu primeiro artigo no voceiro A Nosa Terra.

En agosto de 1926 publicou no número 32 da revista Nós un anaco da novela de James Joyce Ulises, a primeira tradución realizada nunha lingua da península Ibérica. Tamén en 1926 publicou a Guía de Galicia, volume publicado por Espasa Calpe.

Colaborou de forma activa co Seminario de Estudos Galegos e dirixiu a sección de Xeografía desde 1926. En xullo dese ano, Ano Santo Xacobeo, foi canda a Vicente Risco, Xavier Pardo, Lois Feixoo e Antón Sánchez desde Ourense até Santiago de Compostela camiñando. O itinerario, de catro días, deu pé ao texto de Lameiro No camiño de San-Yago. En 1927 percorreu as terras do Carballiño e O Ribeiro. En xullo dese mesmo ano foi con Vicente Risco e Xosé Ramón Fernández-Oxea camiñando desde Ourense até o Santuario de Santo André de Teixido, percorrido que deu pé ao libro de viaxes Pelerinaxes I, publicado en 1929.

O 9 de decembro de 1929 ingresou na Real Academia Galega co discurso Romanticismo, saudade e sentimento da raza e da terra en Pastor Díaz, Rosalía de Castro e Pondal, contestado por Vicente Risco. Poucos días antes, sufriu un accidente de tráfico ao envorcar o coche no que ía coa súa muller, a carón da Torre de Hércules. O 10 de xullo de 1930 foi elixido primeiro presidente da Asociación de Escritores Gallegos.

En 1929 rexeitou unirse á Organización Republicana Gallega Autónoma creada por Santiago Casares Quiroga. O Día Nacional de Galicia de 1930 deu un mitin no Teatro García Barbón de Vigo, canda a Valentín Paz-Andrade e mais Castelao. En setembro dese mesmo ano participou no Pacto de Barrantes. O 1 de abril de 1931, pouco antes da proclamación da Segunda República Española, fundou o Partido Nazonalista Republicán de Ourense. Para as eleccións constituíntes celebradas o 28 de xuño de 1931, foi elixido deputado a Cortes pola provincia de Ourense, acadando máis votos ca Basilio Álvarez, José Calvo Sotelo e Manuel Martínez-Risco. Nas Cortes defendeu un modelo de estado federalista e confesional, maila cooficialidade de castelán e galego. En outubro de 1931 asinou, canda a outros nove galeguistas, o texto «Afirmación Católica d'un grupo de Nacionalistas», que apareceu publicado na revista Logos.

En decembro de 1931, o seu partido unificouse xunto con outras frontes nacionalistas no Partido Galeguista, de cuxo primeiro Consello Executivo pasou a formar parte. En xullo de 1932 visitou a Generalitat de Cataluña xunto con Castelao, convidados por Francesc Macià i Llussà, e en abril de 1933 participou no Aberri Eguna, organizado polo Partido Nacionalista Vasco. Nas eleccións de 1933 perdeu a acta de deputado. Comezou entón a afastarse da primeira liña política, se ben o 25 de xullo de 1934 participou no mitin das arengas. En abril de 1935, na IV Asemblea do Partido Galeguista, enfrontouse ás voces máis vinculadas á esquerda. Defendeu a aprobación do Estatuto de autonomía de Galicia de 1936.

O 3 de maio substitúe na presidencia do Ateneo ourensán a Marcelo Macías. O 19 de maio de 1936 defendeu a súa tese de doutoramento, titulada Los orígenes de la Galicia moderna e cualificada con sobresaínte polo tribunal, presidido por Cotarelo Valledor. A finais de maio substituíu a Luis Iglesias —nomeado reitor da Universidade compostelá— como presidente do Seminario de Estudos Galegos.

Guerra e posguerra

No verán de 1937, durante a guerra civil española, foi deposto da súa cátedra e salvou a vida grazas ás boas relacións que mantiña coa cúpula da igrexa ourensá. Nos anos seguintes viviu na súa casa de Trasalba, retirado da vida política. Xosé Filgueira Valverde animouno a que solicitase a súa reincorporación á vida docente, pero Otero Pedrayo negouse ao entender que xa que non pedira que lle quitasen o traballo, non ía pedir que llo devolvesen. Nesa época escribiu colaboracións na prensa en castelán cos pseudónimos de Luís de Alba, Santiago Amaral, Luís Peñaforte, Roque de Agra, Juan Gallego, Tristán de Montenegro ou coas iniciais R.O.P. En 1946 comezou a colaborar no xornal compostelán La Noche coa sección Parladoiro, escrita en galego e asinada co seu nome.

En xuño de 1947, embarcando en Lisboa, viaxou á Arxentina coa súa dona, convidado polo centro galego da capital, chegando alí o 18 de xullo. Levou un exemplar da Carta xeométrica de Galicia de Domingo Fontán. Amais de Buenos Aires, visitaron Rosario e Mendoza. Á volta a Buenos Aires, tivo ocasión de se reencontrar con Castelao, a quen non vía desde 1936. Xurdiu entón o proxecto para publicar Historia de Galicia, encargado por Manuel Puente.

Entre 1947 e 1949 participou na creación do padroado Rosalía de Castro, encargado de adquirir a Casa da Matanza (musealizada en 1971). Amais, en 1951 rodouse o filme Peregrinaxe lírica aos lugares rosalianos. En 1949 participara na homenaxe en Ourense a Valentín Lamas Carvajal, posiblemente o primeiro discurso que deu en galego despois da guerra.

Regreso a Santiago de Compostela

En novembro de 1948, xa con sesenta anos, foi reposto na docencia no instituto de Ourense, e en abril de 1950 acadou a cátedra de Xeografía na Universidade de Santiago, e marchou vivir á capital galega. O seu maxisterio, ata que se xubilou en 1958, foi de grande importancia para atraer ao galeguismo a un feixe de estudantes que anos despois serían líderes do novo nacionalismo. En xullo dese mesmo ano foi dos fundadores da Editorial Galaxia, sendo presidente do consello de administración. En marzo de 1956 estivo un mes en Caracas, onde o acolleu Silvio Santiago. Dous anos despois editouse o libro Homaxe da Galicia Universal.

Nesta época seguiu a escribir decote, e participou en varios congresos, como o celebrado en Braga en 1950 na memoria de Martiño de Dumio ou no de etnografía e folclore celebrado na mesma cidade en 1956. En 1957 retomou a publicación en galego coa colección de relatos Entre a vendima e a castañeira, e en 1958 publicou o seu primeiro poemario, Bocarribeira.

O 4 de febreiro de 1957 finou a súa nai, coa que mantivo unha relación moi cariñosa e á que ía visitar cada semana. Otero Pedrayo xubilouse o día do seu septuaxésimo aniversario, cunha lección maxistral no paraninfo universitario co título de «Unha visión xeral de Galicia». Tras deixar a docencia, regresou vivir a Ourense e Trasalba.

Últimos anos

Logo de xubilarse, seguiu escribindo e participando en actos. En 1959 regresou a Buenos Aires. En 1962 acadou o Premio Galicia da Fundación Juan March, dotado con 300 000 pesetas. En 1964 foi premiado pola Deputación de Ourense con 150 000 pesetas polo traballo de investigación El padre Feijóo. Su vida, doctrina e influencias. Dado que lle quedara unha pensión de xubilación baixa, en 1973 a Fundación Pedro Barrié de la Maza concedeulle unha bolsa de axuda económica.

Desde 1958 fixéronlle diversas homenaxes. En 1967 foi nomeado cronista da cidade de Ourense, de xeito que exerceu até 1970, aínda que seguiu a ser o cronista oficial até o seu pasamento. O 3 de marzo de 1968, dous días antes do seu octoxésimo aniversario, celebrouse na Catedral de Santiago de Compostela unha misa en lingua galega da man do arcebispo Fernando Quiroga Palacios. O 4 de agosto de 1973 celebrouse un xantar en Ourense para celebrar as súas vodas de ouro. Pola súa banda, participou na homenaxe celebrada en Madrid en 1958 co gallo do centenario do matrimonio de Rosalía de Castro e Manuel Murguía, e na homenaxe celebrada en Ourense en 1966 a Celso Emilio Ferreiro pola súa marcha a América.

Logo da morte da súa muller en febreiro de 1975, pasou o último ano de vida feble de saúde, e estivo ingresado no Policlínico da Rosaleda en Santiago de Compostela, ao cargo do doutor Agustín Sixto Seco. Finou na súa casa natal o 10 de abril de 1976. Foi soterrado no Cemiterio de San Francisco de Ourense, vestido co hábito da orde de San Francisco e envolto na bandeira de Galicia.

O seu patrimonio foi legado á Fundación Penzol, e en 1979 creouse a Fundación Otero Pedrayo, que garda a biblioteca así como os documentos e escritos do ilustre galego e continúa o seu labor na casa museo de Trasalba.

Pantelas, home libre, 1925, e Escrito na néboa, 1927.

Obra

Considerado o «patriarca das letras galegas», pertenceu á Xeración Nós e é un dos máis preclaros escritores galegos. Traballou diversos xéneros: ensaio, novela, poesía, ademais dos estudos científicos de xeografía da súa cátedra da Universidade de Santiago.

Entre as súas novelas destacan Os camiños da vida, publicada orixinalmente en tres partes, e O mesón dos ermos, descrición minuciosa dos costumes e da vida rural galega. Pero a máis coñecida é Arredor de si que pode considerarse como parcialmente autobiográfica e que nos permite albiscar os camiños que percorreron os integrantes da chamada Xeración Nós ata o galeguismo. Neste sentido «autobiográfico», Arredor de si complétase cos artigos «Dos nosos tempos», de Florentino López Cuevillas, e mais con Nós, os inadaptados, de Vicente Risco; estes dous últimos aparecidos na revista Nós.

Na súa obra destaca o influxo do antropónimo Adrián. O autor, que nacera o día 5 de marzo, día de Santo Hadriano de Cesarea, mártir, puxo este nome a tres personaxes dos seus libros: Adrián Solovio (Arredor de si e Escrito na néboa), Adrián Silva (La vocación de Adrián Silva) e Adrián Soutelo (o tío de Paio n'Os camiños da vida).

Obra en galego

Narrativa

Pantelas, home libre (relatos breves; Lar, 1925).

Fra Vernero e A romeiría de Xelmírez, ámbolos dous de 1934.

O purgatorio de don Ramiro (relatos breves, 1926).
Escrito na néboa (relatos breves, Lar, 1927).
Os camiños da vida (novela en tres libros; Nós, 1928). Inclúe:

I. Os señores da terra
II. A maorazga
III. O estudante

Pelerinaxes I (libro de viaxes, Nós, 1929).
Arredor de si (novela, Nós, 1930). Foi traducida ao inglés en dúas ocasións.
Vidas non paralelas (1930).
Contos do camiño e da rúa (relatos breves, Nós, 1932).
Fra Vernero (novela, Nós, 1934).
A romeiría de Xelmírez (novela histórica, Nós, 1934).
Devalar (novela, Nós, 1935).
O mesón dos ermos (novela, Editorial Alauda, 1936).
Entre a vendima e a castañeira (relatos breves; Galaxia, 1957).
O señorito da Reboraina (novela, Editorial Galaxia, 1960). Foi traducida ao castelán no mesmo ano polo propio autor co título de El señorito de la Reboraina.
O espello na serán. Entre o Pedroso e o Viso (1966, Galaxia).
O Maroutallo (relatos breves, Edicións Castrelos, 1974).
O fidalgo e outras narracións (relatos; BBdCG, Galaxia, 1982).
Contos de santos e nadal (Editorial Galaxia, 1988).

Teatro

O mesón dos ermos, 1936, e Romanticismo, saudade e sentimento da raza…, 1931.

A lagarada (Nós, 1929).
Teatro de máscaras (1934).
O desengano do prioiro (Editorial Monterrey, 1952).
O fidalgo e a noite (1970; publicado en 1979 nos Cadernos da Escola Dramática Galega).
Noite compostelá (1973).
Rosalía (1959; publicado por Galaxia en 1985).

Ensaio

Síntese xeográfica de Galicia (Lar, Biblioteca do Seminario de Estudos Galegos, 1926).
Romanticismo, saudade e sentimento da raza e da terra en Pastor Díaz, Rosalía Castro e Pondal (Nós, 1931).
Por os vieiros da saudade. Lembranzas e crónica de un viaxe a Buenos Aires (Galaxia, 1952).
O libro dos amigos (Centro Gallego de Buenos Aires, 1953).
Síntesis histórica do século XVIII na Galiza (Galaxia, 1969).
Florentino L. Cuevillas (Galaxia, 1980).

A miña amizade con Castelao (Ediciós do Castro, 1986; conferencia ditada en 1971 no Museo Maside).
Sereno e grave gozo. Ensaios sobre a paisaxe (Galaxia, 1999).
Lembranzas do meu vivir I (2020). Galaxia. 368 páxs.

Obra xornalística

O fidalgo, 1982, e Ensaio histórico sobre a cultura galega, Biblioteca Básica da Cultura Galega.

Parladoiro. Obra selecta I (1973).
Prosa miúda. Artigos coleccionados (1927-1934) de Ramón Otero Pedrayo (1988).
Otero Pedrayo na revista Nós 1920-1936 (1988).
Lembranza de D. Ramon Otero Pedrayo 1888-1988. Galiza, dentro e lonxe (1988).
Artigos de posguerra: Finisterre e Sonata Gallega (2002).
Teoría de Galicia. Obra xornalística completa en Vida Gallega 1926-1963 (2007).

Epistolarios

Xosé Filgueira Valverde / Ramón Otero Pedrayo. Epistolario. Museo de Pontevedra. 2009.
Correspondencia entre Manuel María e Ramón Otero Pedrayo (1951-1974). Fundación Manuel María. 2014.
Polos camiños das horas: Epistolario de Ricardo Carballo Calero e Ramón Otero Pedrayo (2020). Henrique Monteagudo, coordinador. Patricia Arias Chachero, Nélida Cosme Abollo, Adrián Estévez Iglesias, editores. RAG. 319 páxs. ISBN 978-84-17807-04-7.
Ao abeiro da amizade. Epistolario 1926-1976. Ramón Otero Pedrayo, Sebastián Martínez-Risco (2021). Vigo Galaxia. 438 páxs. ISBN 978-84-9151-639-2. Introdución, transición e notas de Xosé Ramón Freixeiro Mato.

Poesía

Bocarribeira. Poemas pra ler e queimar (Brais Pinto, 1958).
Poesía (Galaxia, 2010; edición de Xesús Alonso Montero).
Xeórxicas do pan (Galaxia, 2013).

Obras colectivas

Paisajes y problemas geográficos de Galicia, 1928, e El padre Feijóo, 1972.

Ensaio sobor da paisaxe galega, en Paisaxe e cultura (ensaio, 1955, Galaxia).
«A revolta de Casdenón», en Contos (Galaxia, 1965).
Historia de Galiza, como coordinador, (1973, Ediciones Galicia, Buenos Aires).

Zarzuela

Miñatos de vran (2022). Vigo: Galaxia. Zarzuela con libreto de Ramón Otero Pedrayo e música de José Fernández Vide. ISBN 978-84-9151-932-4.