Luzmila Chiricente Mahuanca: Líder indíxena ashaninca no Perú

Luzmila Chiricente Mahuanca é orixinaria da comunidade Cushiviani, distrito de Río Negro, provincia de Satipo, departamento de Junín no Perú. En 1972 comezou a participar na vida pública da súa comunidade, onde foi recoñecida e aceptada como líder local e posteriormente rexional e nacional, sempre defendendo os dereitos dos pobos Asháninka, Nomatsiguenga e Kankinte, así como unha defensa permanente dos dereitos das mulleres.

Luzmila Chiricente participou nas actividades públicas da súa comunidade, nun período de guerra interna no Perú, entre 1980 e 2000, no que os homes temían ser asasinados polos militares do grupo terrorista Sendero Luminoso (PCP-SL), ela mesma estivo ameazada de morte e en 1988 secuestraron a un dos seus cinco fillos, Juan que tiña 14 anos, sen que até a data (2021) apareza.

É unha das primeiras mulleres que acceden a cargos estratéxicos nas organizacións indíxenas, conseguindo co seu exemplo proporcionar un incentivo para as mulleres e os homes indíxenas e facerlles actores do seu propio desenvolvemento, defendendo e exercendo os seus dereitos de maneira solidaria e democrática.

Actividades sociais e políticas

Desde 1972 en que comezou a participar na vida pública de Cushiviani (Satipo), Luzmila Chiricente Mahuanca foi ampliando o seu radio de acción, traballando na defensa dos dereitos dos pobos amazónicos e das mulleres. Na súa comunidade traballaba no Club de Nais e era secretaria da Xunta Directiva Comunal desde onde loitou por conseguir unha escola primaria, un consultorio médico e un local comunitario, co apoio das familias de Cushiviani que lle facilitaron os espazos necesarios.

 

En 1983 comezou a coordinar as actividades das mulleres da conca do río Tambo, sendo elixida vicepresidenta da Federación de Comunidades Nativas Campas -ashaninka (FECONACA), traballando polo dereito de participación e consulta dos pobos indíxenas sobre o desenvolvemento rexional e favorecendo a participación das mulleres indíxenas. Un aspecto importante a destacar é o interese desenvolvido pola saúde intercultural, a través de obradoiros formativos para dirixentes e autoridades das comunidades nativas da conca do río Tambo.

Implicada na consecución da paz no seu país, persoalmente e como dirixente local e rexional, Luzmila Chiricente Mahuanca participou na loita contra a subversión e na organización de manifestacións pola paz en Satipo, xunto coa acción do Estado e de organizacións da sociedade civil, como o Centro Amazonas de Antropoloxía e Aplicación Práctica (CAAAP), o Instituto de Defensa Xurídica (IDL), o Centro de Investigación para a Amazonia (CIPA) e o Centro Flora Tristán para Mulleres Peruanas, entre outros.

En 1995 acompañou ao representante das Nacións Unidas, Francis Deng, na súa visita á selva central, a partir deste momento, Luzmila Chiricente foi o contacto de organizacións estatais e ONG para apoiar as súas actividades nas comunidades ashaninka e nomatsiguenga.

Durante o período máis violento do Perú, colaborou con diferentes institucións nacionais e internacionais (CAAAP, IDL, Cruz Vermella, PROMUDEH, CIPA, ACPC, ONEP, Misión Francis Deng, representante da ONU, DED) para a realización de obradoiros, misións de recuperación de cativos dos campamentos senderistas e conferencias.

En 1996, Luzmila Chiricente iniciou unha serie de visitas ás comunidades de Pangoa e do río Tambo para contribuír á educación e formación das mulleres en todo o relacionado cos seus dereitos e, tamén, sobre os dereitos dos nenos e nenas, outro dos obxectivos destes percorridos foi a transmisión dos seus coñecementos sobre a protección dos territorios comunais.

Contribuíu á creación da oficina da Defensoría do Pobo para Asuntos Indíxenas en Satipo.

En 1999 fundou a Federación Rexional de Mulleres Indíxenas Ashaninkas, Nomatsiguengas e Kakintes (FREMANK), ten influencia en 44 comunidades e anexos de cinco distritos da selva central do Perú, o seu labor céntrase na loita contra a violencia doméstica, a desnutrición infantil, a defensa do territorio das invasións de colonos, madeireiros e petroleiras, e os dereitos humanos.

Entre 2002 e 2003, Luzmila participou nos traballos da Comisión da Verdade e Reconciliación (CVR) na provincia de Satipo, acompañando aos encuestadores e traducindo os testemuños recolleitos, sendo nomeada en 2012 membro do Consello de Reparacións, e axudou á elaboración da documentación de miles de nativos e de colonos para a súa inscrición no Rexistro Único de Vítimas.

Foi dinamizadora nos obradoiros “Proceso de Desenvolvemento Local e as Bases”, os obradoiros “Fortalecemento das capacidades da organización indíxena de defensa territorial e creación de capacidades de base para a xestión de conflitos”, dinamizadora no “Foro Zonal Familia Arahuac Selva Central”, no Obradoiro “Na procura da Paz, dereitos consuetudinarios e dereitos humanos: experiencias Asháninkas” e tamén, dinamizadora e tradutora en obradoiros electorais para pobos indíxenas dos distritos de Río Tambo e Río Negro. Algúns destes obradoiros foron organizados e financiados en colaboración co Banco Mundial .

Ademais de Chiricente, Elsa Casancho Peralta, Abelina Ampinti Shiñungari e Ketty Marcelo López son lideresas nas súas comunidades onde impulsaron organizacións para defender os dereitos das mulleres da selva central no Perú para loitar contra o machismo que aínda persiste.

A pesar das dificultades de comunicación entre as comunidades, debido a que a súa localización no territorio sitúaas a quilómetros de distancia, Chiricente coordinou ás mulleres como podía. Utilizaba canoas con pequenos motores ou camionetas para facer chegar os oficios e comunicacións. Posteriormente modernizáronse e empezaron a utilizar a tecnoloxía, aínda que teñen dificultades técnicas pola distancia dalgúns territorios.

Tras a pandemia da COVID-19 durante os anos 2020 e 2021 debilitáronse os seus lazos, xa que se esforzaron no coidado da saúde das súas familias e comunidades, á vez que puxeron a proba os coñecementos de medicamento ancestral.

Participación en congresos nacionais e internacionais

Participou en conferencias, congresos e encontros a nivel rexional, nacional e internacional, algúns deles:

• Formou parte da delegación peruana enviada a Madrid en novembro de 2013, no marco do proxecto Gobernanza Democrática Local: Fortalecemento de Capacidades e Competencias para a Xestión Municipal Inclusiva con Visión Intercultural.
• II Encontro de Mulleres Rurais de América Latina e o Caribe, en representación das mulleres indíxenas da Selva Central, Departamento de Junín, en Tlaxcala . México, 2005.
• Encontro Internacional de Mulleres da Selva Amazónica, Mulleres Medio Ambiente e Desenvolvemento, Río Blanco, Brasil, xuño de 1998
• Reunión do Órgano Consultivo Indíxena, Fondo de Desenvolvemento dos Pobos Indíxenas de América Latina e o Caribe, Nicaragua, 1998.
• Taller de saúde indíxena, Villa María Winnipeg, Canadá, 1993.
• Conferencia de Intercambio de Coñecementos sobre Medicina Tradicional de Pobos Indíxenas, Organización Panamericana da Saúde - OPS, Canadá, 1992
• Participación política dos pobos quechua e shuar, Quito, Ecuador, 1992
• Conferencia Comités de Autodefensa Asháninka e Tráfico de Drogas, Bogotá, Colombia, 1992
• Conferencia sobre Os Dereitos Humanos dos Pobos Indíxenas, España 1990 -1991.

• Desde 2012 é membro do Consello de Reparación ás Vítimas do conflito armado.
• No ano 2000 foi a promotora electoral dos pobos indíxenas da ONPE na provincia de Chanchamayo .
• Presidenta da Federación Rexional de Mulleres Indíxenas Ashaninkas, Nomatsiguengas e Kakintes da Selva Central (FREMANK) desde a súa fundación en 1999. Como representante de FREMANK, participou en diferentes instancias autonómicas:
  • Membro do Consello de Coordinación Rexional de Junín (CONCOREJ) en representación de mulleres e pobos indíxenas, período 2005 - 2006.
  • Vogal do Consello da Muller, como fiscal e acreditada pola Xunta de Junín .
  • Presidenta do Consello Rexional da Muller, 2005-2006, Huancayo .
  • Coordinadora da Mesa de Diálogo de Mulleres na Provincia de Satipo acreditada pola Xunta de Junín.
  • Subsecretario da Oficina de Desenvolvemento do Pobo Asháninka do Municipio de Distrito de Río Negro provincia de Satipo 2003 - 2006.
• Secretaria de Asuntos da Muller entre 1995 e 1998 do Consello de Unificación Indíxena da Selva Central (CONISEC).
• Dende 2002, membro da Rede de Facilitadores Indíxenas e Afroperuanos (REFIAP).
• Delegado do Consello Nomatsiguenga e Ashaninka de Pangoa (CONOAP) entre 1993 e 1995.
• Vicepresidente da Federación de Comunidades Nativas Campa-Ashaninka (FECONACA), entre 1986-1993

• Presidenta da súa comunidade, entre 1988 e 1995
• Secretaria de Asuntos Femininos da Confederación de Nacionalidades Amazónicas do Perú (CONAP) nomeada en 1987 permanecendo no cargo até 1995.

Luzmila Chiricente recibiu un recoñecemento polo seu labor humanitario e desinteresado na defensa dos dereitos cívicos e humanos dos indíxenas, por contribuír a mellorar as súas condicións de vida e escapar da pobreza; e tamén pola súa valente labor social durante a guerra interna (de IDL, da Asociación para os Dereitos Humanos ( APRODEH ), da Defensoría do Pobo, de Amnistía Internacional, do Ministerio da Muller do Perú):

• En 2014, recibiu a distinción de "Meritoriosa Personalidade da Cultura" do Ministerio de Cultura do Perú, pola súa defensa dos dereitos culturais do pobo Ashaninka.

• Premio La Paz 2007 en recoñecemento ao seu labor de promoción da formación, sensibilización e participación política das mulleres indíxenas no exercicio dos seus dereitos como cidadás nas eleccións municipais e autonómicas. Así como polo traballo de protección da súa etnia durante o conflito armado no Perú entre 1980 e 2000.

• En 2006, recibiu o título de Personalidade Benemérita, concedido polo Ministerio de Cultura do Perú, dentro da celebración do Día Internacional da Muller, que distingue ás mulleres que tiveron unha contribución destacada na arte, a educación, a investigación e o activismo cultural e político.

Bibliografía

• Estudio de casos de Impunidad en el acceso a la Justicia de Mujeres Asháninkas afectadas por la violencia de Género.
• Espinosa, Óscar (2014)Los pueblos ashaninka, kakinte, nomatsigenga y yanesha. (Lima: Ministerio de Cultura) Isbn 9786124126376.
• La violencia política en la selva central del Perú: 1980-2000 (Human Rights Documents online)
• Chiricente Mahuanca, Luzmila La violencia senderista entre los ashaninka de la Selva Central. Cronología de la guerra interna en la región de Satipo. (Lima: Centro de Documentación e Investigación del Lugar de la Memoria)