Chile: País de América do Sur

O seu nome oficial é República de Chile e a súa capital é a cidade de Santiago de Chile.

Chile

República de Chile (es) Chile (es)
Bandeira Brasón
Himno	Himno Nacional de Chile
Lema	«Por la razón o la fuerza» «By Right or Might» «Durch Überzeugung oder mit Gewalt»
Localización
33°S 71°O / -33, -7171°O / -33, -71
Capital	Santiago de Chile
Contén a división administrativa	Rexión Metropolitana de Santiago Rexión de Aisén Rexión de Antofagasta Rexión de Araucanía Rexión de Arica e Parinacota Rexión de Atacama Rexión de Biobío Rexión de Coquimbo Rexión de Los Lagos Rexión de Los Ríos Rexión de Magallanes e da Antártica Chilena Rexión de Maule Rexión de O'Higgins Rexión de Tarapacá Rexión de Valparaíso Rexión de Ñuble
Poboación
Poboación	19.458.000 (2021) (25,73 hab./km²)
Lingua oficial	lingua castelá
Xeografía
Parte de	América Latina Cono Sur América do Sur Pacto ABC Hispanoamérica
Superficie	756.102 km²
Bañado por	Océano Pacífico
Punto máis alto	Ojos del Salado (6.893 m)
Punto máis baixo	Océano Pacífico (0 m)
Comparte fronteira con	Arxentina Bolivia Perú
Creación	18 de setembro de 1810
Organización política
Forma de goberno	república democrática
Órgano executivo	Gabinete de Chile
• Presidente	Gabriel Boric (2022–)
Órgano lexislativo	Congreso Nacional de Chile ,
Membro de	Carbon Neutrality Coalition (en) Organización Hidrográfica Internacional Tratado Antártico ../... 27+
PIB nominal	316.713.577.509 $ (2021)
Moeda	Peso chileno
Identificador descritivo
Fuso horario	UTC−03:00 UTC−05:00 (→ Illa de Pascua)
Dominio de primeiro nivel	.cl
Prefixo telefónico	+56
Teléfono de emerxencia	131, 132, 133, 130 e 134
Código de país	CL
Páxina web	thisischile.cl…

Chile descríbese normalmente como constituído de tres distintas zonas. A primeira delas, situada na costa occidental do Cono Sur e coñecida como Chile continental, comprende unha longa e estreita franxa de terra que se estende, maiormente, entre a ribeira suroriental do océano Pacífico e a cordilleira dos Andes, desde os 17º29'57'S ata os 56º32'S de latitude, ao longo de 4.270 km. O seu ancho máximo alcanza os 445 km no paralelo 52º21'S e o seu ancho mínimo, os 90 km en 31º37'S. A segunda, denominada Chile insular, corresponde aos territorios insulares no océano Pacífico Sur: por unha banda, o arquipélago Juan Fernández e as illas Desventuradas, pertencentes a América do Sur; doutra banda, a illa Sala y Gómez e a illa de Pascua, situadas na Polinesia. Chile continental e Chile insular totalizan unha superficie de 756.096,3 km². A terceira, chamada Territorio Chileno Antártico, comprendida entre os meridianos 90º e 53º oeste, é unha zona da Antártida de 1 250 257,6 km² sobre a cal Chile reclama soberanía, prolongando o seu límite meridional ata o Polo Sur. Esta reclamación está conxelada de acordo co estipulado polo Tratado Antártico, do que Chile é signatario, sen que a súa firma constitúa unha renuncia. Localízase tamén en Chile a punta sur de América do Sur: o Cabo Horn, que é tamén o punto máis próximo da Antártida. Tamén en Chile está o lugar considerado como o máis seco do planeta: o Deserto de Atacama.

Debido á súa presenza en América, Oceanía e a Antártida, Chile defínese a si mesmo como un país tricontinental.

Ademais, Chile exerce dereitos exclusivos, reclamacións de diverso grao e soberanía sobre o seu espazo marítimo, chamado Mar chileno. Este comprende o mar territorial (120.827 km²), a zona contigua (131.669 km²), a zona económica exclusiva ou «mar patrimonial», cunha superficie total de 3 681 989 km², e a correspondente plataforma continental, cunha superficie de 145.194 km², que tamén forman parte do territorio chileno Chile posúe un bordo costeiro de 6.435 km de lonxitude.

Os seus máis de 17 millóns de habitantes alcanzan índices de calidade de vida, e porcentaxe de globalización que se atopan entre os máis altos de América Latina.

 

Antes da chegada dos europeos ao continente, xa na tradición indíxena chamábase Chili as terras situadas ao sur do deserto de Atacama. Unha vez instalados no Vicerreinado do Perú, os conquistadores españois seguiron chamando desa forma á rexión do sur, ás veces tamén como «val de Chile», que posteriormente se faría extensiva a todo o país actual.

Aínda que non se sabe con certeza a orixe do nome «Chile», existen varias hipóteses.

Os historiadores Agustín de Zárate e Jerónimo de Vivar afirmaron que o nome sería orixinario da palabra quechua chire (chiri), «frío». De acordo cos cronistas Antonio de Herrera y Tordesillas e Vicente Carvallo y Goyeneche, derivaríase de Berre, antigo nome dun río no val do Aconcagua. Para Diego de Rosales, cronista do século XVII, proviría do nome dun cacique picunche, Tili ou Trili, que gobernaba ese mesmo val á chegada dos incas, antes do arribo dos españois. Segundo os xesuítas Miguel de Olivares e o abade Molina, orixinaríase en chili, onomatopeación mapuche do son da ave trile, palabra usada para chamar a este paxaro de manchas amarelas nas ás. O historiador Miguel Luís Amunátegui afirmou que a súa orixe proviría da voz aimará chilli, «onde se acaba a terra». Segundo o antropólogo Ricardo E. Latcham, o vocábulo deberíase a un grupo de indios mitimaes, levados a Chile polos incas, que provirían dunha rexión do Perú onde existiría un río bautizado con ese nome.

Baixo o goberno do director supremo Ramón Freire, un decreto estableceu oficialmente o nome «Chile» para designar ao país o 30 de xullo de 1824.

Chile prehispánico

Diversos estudos situaron os restos arqueolóxicos máis antigos do actual territorio continental chileno en Monte Verde, Rexión dos Lagos, ao redor do ano 14.800 a. C., no final do Paleolítico Superior, converténdoo no primeiro asentamento humano coñecido en América. Á súa vez, outras investigacións determinaron que unha mina de óxido de ferro en Taltal, Rexión de Antofagasta, é a máis antiga do continente. Así mesmo, neste período destaca a cultura Chinchorro, que se desenvolveu no extremo norte do país entre os anos 5.000 e 1.700 a. C., a primeira do mundo en momificar artificialmente aos seus mortos.

A poboación de Chile prehispánico aumentou dalgúns miles de paleoindios existentes no sétimo milenio a. C. ata 1 200 000 indíxenas no século XVI da nosa era. Nese entón, o actual país estaba habitado por unha diversidade de culturas aborixes que se situaban en franxas lonxitudinais, cruzando ata os Andes e chegando a territorios actualmente arxentinos no Atlántico. Na zona norte do país, a partir do século XI, os aimarás, atacameños e diaguitas estableceron culturas agrícolas fortemente influídas polo Imperio Inca que, desde fins do século XV, dominou a metade norte do territorio actual de Chile ata o río Maule. Nas costas das zonas norte e central, habitou o pobo chango. Ao sur do río Aconcagua, establecéronse as distintas comunidades seminómades dos mapuches, a principal etnia aborixe do país. Nas canles austrais habitaron distintos grupos indíxenas como os tehuelches, caucahue, chonos, alacalufes, selk'nam e yámana. Na illa de Pascua desenvolveuse unha avanzada e misteriosa cultura polinesia practicamente extinta actualmente.

Dominio español

 

 

En novembro de 1520, Fernando de Magalhães foi o primeiro explorador europeo en recoñecer o actual territorio chileno ao percorrer o estreito que hoxe leva o seu nome.

En 1535, os conquistadores españois intentaron facerse coas terras do «val de Chile» tras conquistar o Imperio Inca. A primeira expedición, liderada por Diego de Almagro, fracasou. Pedro de Valdivia intentaría novamente conquistar as terras ao sur do continente, atravesando o deserto de Atacama.

Valdivia fundou unha serie de asentamentos. O primeiro, e máis importante, o 12 de febreiro de 1541, Santiago de Nova Estremadura. Posteriormente, Valdivia iniciou unha dura campaña militar cara aos territorios máis ao sur, enfrontándose coas tribos mapuches, iniciando a guerra de Arauco, onde morreu capturado por unha emboscada iniciada polo toqui mapuche Lautaro. Alonso de Ercilla relatou por extenso esta primeira fase da guerra na súa obra La Araucana (1569). Este enfrontamento bélico estenderíase ao longo de tres séculos, aínda que con distintas etapas de paz grazas á realización de «parlamentos», como o de Quilín en 1641 que estableceu un límite entre o goberno colonial e as tribos indíxenas ao longo do río Biobío, dando nome á zona coñecida ata hoxe como La Frontera.

A Capitanía Xeneral de Chile, tamén chamada «Reino de Chile», sería unha das colonias máis austrais do Imperio español. Debido á súa posición afastada dos grandes centros e rutas comerciais imperiais e o conflito cos mapuches, Chile foi unha provincia pobre pertencente ao rico Vicerreinado do Perú, cuxa economía estaba destinada só a sustentar o Vicerreinado con materias primas (coiro, sebo e trigo) e aos poucos habitantes españois do territorio chileno.

Formación e expansión da nación

 

En 1810, comezou un proceso de procura da autodeterminación de Chile, co establecemento da Primeira Xunta de Goberno, iniciando un período coñecido como Patria Vieja, que duraría ata o desastre de Rancagua en 1814, cando as tropas realistas reconquistarían o territorio. As tropas independentistas, refuxiadas en Mendoza, formarían xunto ás tropas arxentinas o Exército dos Andes, comandado polo xeneral en Xefe José de San Martín, que liberaría Chile tras a batalla de Chacabuco, o 12 de febreiro de 1817. Ao ano seguinte, declararíase a Independencia de Chile, durante o goberno do director supremo Bernardo O'Higgins.

O'Higgins iniciou un período de reformas que provocou o descontento de gran parte da oligarquía, o que causou a súa abdicación en 1823. Durante os sete anos seguintes, Chile veríase sometido a unha serie de procesos que buscaban dar organización ao novo país. Tras unha serie de intentos errados e a vitoria conservadora na Revolución de 1829, deuse inicio a un período de estabilidade na chamada República Conservadora, cuxo máximo referente foi o ministro Diego Portales, que establecería as bases da organización do país durante gran parte do século XIX, coa Constitución de 1833.

Chile lentamente comezou a expandir a súa influencia e a establecer as súas fronteiras. Mediante o Tratado de Tantauco, o arquipélago de Chiloé foi incorporado en 1826. A economía comezou a ter un grande auxe debido ao descubrimento do mineral de prata de Chañarcillo e ao crecente comercio do porto de Valparaíso, o que levou a un conflito pola supremacía marítima no Pacífico co Perú. A formación da Confederación Perú-Boliviana foi considerada como unha ameaza para a estabilidade do país e Portales declarou a guerra, que terminaría coa vitoria chilena na batalla de Yungay en 1839 e a disolución da Confederación. Ao mesmo tempo, intentouse afianzar a soberanía no sur de Chile intensificando a penetración na Rexión de Araucanía e a colonización de Llanquihue con inmigrantes alemáns. Por medio da fundación do Fuerte Bulnes, a rexión de Magallanes foi incorporada en 1843, mentres que a zona de Antofagasta, naquel tempo territorio boliviano, comezou a ser poboada.

 

Tras trinta anos de goberno conservador, en 1861 iniciouse un período de dominio do partido Liberal que se caracterizaría pola riqueza económica obtida da explotación mineira do salitre na zona de Antofagasta, o que provocaría diferenzas limítrofes con Bolivia, país que reclamaba dito territorio como seu. En 1865, Chile entrou en guerra contra España, que recoñecera a independencia chilena o 24 de abril de 1844, por unha serie de desafortunadas circunstancias. O 31 de marzo de 1866, a escuadra española, ao mando do almirante Casto Méndez Núñez, bombardeou por tres horas a cidade de Valparaíso. O conflito foi exclusivamente marítimo e terminou formalmente en 1883 coa firma do Tratado de Paz e Amizade entre ambas as nacións.

Aínda que Chile e Bolivia asinaron tratados de límites en 1866 e 1874, non lograron resolver as súas disputas e, o 14 de febreiro de 1879, Chile desembarcou as súas tropas no porto de Antofagasta, iniciando as accións militares contra Bolivia. Perú asinara previamente un pacto de alianza defensiva con Bolivia, polo que Chile declarou a guerra a ambos o 5 de abril daquel ano, dando inicio formal á guerra do pacífico, que finalizaría coas firmas do Tratado de Ancón co Perú e o Pacto de Tregua con Bolivia en 1884. Tras o conflito, Chile obtivo o dominio sobre o departamento boliviano de Antofagasta e as provincia peruanas de Tarapacá, Arica e Tacna, esta última en posesión ata 1929, e logrou resolver os seus asuntos limítrofes coa Arxentina na Patagonia e a Puna de Atacama. Ao mesmo tempo, lográronse o fin da guerra de Arauco coa Pacificación da Araucania en 1881 e a incorporación da illa de Pascua en 1888.

Século XX

 

En 1891, o conflito entre o presidente José Manuel Balmaceda e o Congreso desencadeou a guerra civil na que os congresistas lograron a vitoria e implantaron a República Parlamentaria. A pesar do auxe económico, estes anos caracterizáronse por unha inestabilidade política e o inicio do movemento proletario da chamada «Cuestión Social». Isto porque existía unha desigual distribución da riqueza a cal foise facendo insostible á medida que pasaba o tempo.

Tras anos de dominio da oligarquía, foi electo Arturo Alessandri, quen se transformou nunha ponte provisoria entre a elite e a «querida chusma», como el chamaba ao pobo, o que se atopaba cada vez máis axitado. A crise agravouse e levou á renuncia de Alessandri en dúas oportunidades logo de promulgar a Constitución de 1925, que deu orixe á República Presidencial.

Carlos Ibáñez del Campo asumiu o goberno en 1927 con grande apoio popular, pero os estragos da primeira guerra mundial, na que o país declarouse neutral, a mala política económica no uso dos recursos e a Gran Depresión acabaron coa riqueza creada pola extracción do salitre, producindo unha forte crise económica. En menos de tres anos, o produto interno bruto caeu a menos da metade e o país foi considerado pola Sociedade de Nacións como o máis afectado pola crise mundial. Ibáñez renunciou en 1931 e a inestabilidade política acentuouse tras un golpe militar que deu orixe á República Socialista de Chile que duraría só doce días, antes que Alessandri reasumise o poder e recuperase a economía, o que non aplacou a tensión entre os partidos políticos. A crise política tamén era social; novos actores sociais esixían transformacións ao xeito de pensar o país.

Nese escenario, Pedro Aguirre Cerda foi electo presidente en 1938 baixo unha alianza que se opuña aos tradicionais gobernos da elite chilena, dando inicio ao período de gobernos do partido Radical. O seu mandato logrou realizar diversos cambios, principalmente na área económica, promovendo a industrialización chilena e, tras o terremoto de 1939, a reconstrución da rexión sur a través da creación da Corporación de Fomento da Produción, CORFO. Tamén puxo maior atención aos problemas sociais e estableceu a reclamación sobre o Territorio Chileno Antártico, pero o seu goberno viuse truncado pola morte do mandatario.

Juan Antonio Ríos, o seu sucesor, tivo que enfrontarse coa oposición e ás presións de Estados Unidos durante a segunda guerra mundial para declarar a guerra ao Eixo, países cos que rompeu relacións diplomáticas en 1943. Posteriormente, Chile declarou a guerra ao Xapón e foi un dos cincuenta e un estados fundadores da Organización das Nacións Unidas, ONU, en 1945.

Tras ser apoiado polo partido Comunista, o radical Gabriel González Videla foi electo presidente en 1946. Con todo, no comezo da guerra fría, o aliñamento do país ás potencias occidentais motivou a prohibición do comunismo a través da chamada «Lei Maldita».

En 1952, Ibáñez regresou á política e foi electo co apoio cidadán, pero perdeuno tras unha serie de medidas de estilo liberal para revitalizar a economía.

Tensións políticas

 

En 1958, foi electo o independente de dereita Jorge Alessandri Rodríguez co 31,6%, sendo ratificado amplamente polo Congreso Pleno. A pouco de exercer, debeu enfrontarse o caos producido polo terremoto de 1960, o maior rexistrado na historia da humanidade, o que non impediu a realización da VII Copa Mundial de Fútbol en 1962. Neste período, deuse inicio á Reforma agraria e estableceuse un sistema político chamado «os tres terzos», composto pola dereita, a Democracia Cristiá e a esquerdista Unidade Popular.

Temendo unha vitoria da UP, a dereita apoiou o demócrata cristián Eduardo Frei Montalva, que foi electo en 1964. A pesar de que intentou realizar o seu programa de goberno chamado «Revolución en Liberdade», a través da expansión da Reforma agraria e a Chilenización do cobre, no final do seu mandato, a tensión política produciu unha serie de enfrontamentos. A axitación política seguía en ascenso.

 

En 1970, foi electo Salvador Allende co apoio da Unidad Popular, obtendo o 36,3% dos votos polo que se requiriu o pronunciamento do Congreso. O seu goberno enfrontou moitos problemas económicos externos, como a crise mundial 1972-1973, unha errática política económica, máis a forte oposición do resto do espectro político e do goberno estadounidense de Richard Nixon. O cobre foi nacionalizado en xullo de 1971, pero isto non impediu que o país caese nunha forte crise económica e que a inflación chegase a cifras de ao redor do 600 e 800%.

Os enfrontamentos rueiros entre opositores e afíns da Unidad Popular fixéronse frecuentes, e alcanzaron altos niveis de violencia. Allende, que cría nunha revolución democrática, perde o apoio do partido Socialista, que cría na lexitimidade dun levantamento popular armado para reter o poder. Finalmente, o 11 de setembro de 1973 produciuse un Golpe de estado que acabou co goberno de Allende, quen se suicidou tras o bombardeo ao Palacio de la Moneda.

Tras o golpe de estado instaurouse unha ditadura encabezada por Augusto Pinochet, Comandante en Xefe do Exército. Neste período, estableceuse a represión política contra a oposición e producíronse diversas violacións aos dereitos humanos, que terminou con máis de 1.000 detidos desaparecidos, 3.000 asasinados, e ao redor de 200.000 exiliados. No ámbito económico, Pinochet dirixiu unha reestruturación do Estado ideada polos chamados Chicago Boys, quen implantaron un modelo neoliberal que aumentou o crecemento económico, producindo o chamado «Milagre de Chile», baixo o cal o Estado cedeu gran parte da súa economía ao sector privado.

O cambio de década xerou o período de maior crise do Réxime Militar. En 1978, Chile e a Arxentina enfrontáronse no chamado conflito do Beagle, polo dominio das illas Picton, Lennox e Nueva, que estivo a horas de provocar unha guerra entre ambos os países, sendo detido pola mediación do papa Xoán Paulo II. En 1980, nun plebiscito cuestionado por diversos organismos internacionais, Pinochet logrou a aprobación dunha nova Constitución. Con todo, a crise económica que se produciu en 1982 xerou altos niveis de cesantía e de crecemento negativo, o cal deu orixe en 1983 a unha serie de protestas contra o goberno e o seu modelo económico, que se estenderían ata o final do seu mandato. Durante 1985, a economía logrou recuperarse no chamado «Segundo Milagre», producido tras a privatización da maioría das empresas estatais e a redución do gasto social, o que xerou un explosivo crecemento económico, aínda que tamén un aumento da pobreza e unha desigualdade crecente na distribución do ingreso.

Retorno á democracia

 

O final da década dos anos 80, Pinochet debeu dar inicio ao proceso de retorno á democracia que culminou no plebiscito do 5 de outubro de 1988 e a vitoria da opción Non co 56% dos votos. Augusto Pinochet deixou o cargo o 11 de marzo de 1990 que asumiu Patricio Aylwin como primeiro presidente do período coñecido como a Transición, o cal caracterizouse por restaurar o réxime democrático, establecer unha nova política nacional, manter a estrutura económica do período anterior, reducir de xeito importante os niveis de pobreza e recoñecer as violacións aos dereitos humanos que se cometeron durante a ditadura, a través do Informe Rettig.

O seu sucesor, Eduardo Frei Ruiz-Tagle, asumiu o poder en 1994. O seu goberno caracterizouse por un esplendor económico inicial grazas á apertura do mercade Chileno ao exterior; con todo, no final do mandato, unha nova crise azoutou ao país. Ao mesmo tempo, a detención de Pinochet en Londres, que durou dezasete meses, reavivou as diferenzas políticas entre os seus opositores e afíns.

Tras unhas rifadas eleccións, Ricardo Lagos asumiu o poder no 2000 como o terceiro presidente da Concertación de Partidos pola Democracia. A pesar dos diversos problemas iniciais do seu mandato respecto da economía e acusacións de corrupción, o goberno de Lagos puido estabilizarse e alcanzar importantes logros na inserción do país no concerto internacional, incluíndo a firma de tratados de libre comercio coa Unión Europea, Estados Unidos e as principais potencias económicas de Asia.

A socialista Michelle Bachelet foi electa presidenta en 2006, converténdose na primeira muller en alcanzar devandito cargo na historia do país. O seu goberno caracterizouse por maior desenvolvemento á paridade entre homes e mulleres, o establecemento dunha rede de protección social para os máis pobres e o ingreso do país á Organización para a Cooperación e o Desenvolvemento Económico, OCDE, en maio de 2010.

A pesar da altísima popularidade de Bachelet, o opositor Sebastián Piñera, representando á Coalición polo Cambio, converteuse en 2010 no primeiro centrodereitista en ser electo presidente do país logo de 52 anos.

 

 

 

 

A República de Chile é un Estado unitario democrático, de carácter presidencialista, conformado por diversas institucións autónomas, que se insiren nun esquema constitucional que determina certas funcións e distribúe as competencias entre os órganos do Estado, diferente da tradicional doutrina da separación de poderes.

Aprobada no plebiscito do 11 de setembro de 1980, a Constitución Política da República de Chile, a décima carta fundamental na historia do constitucionalismo chileno, rexe o país desde o 11 de marzo de 1981. Entre 1989 e 2010, foi reformada en trece oportunidades.

O poder executivo, ou máis propiamente, o goberno e a administración pública están encabezados polo Presidente da República, que é o xefe de Estado e de goberno. Desde marzo de 2010, este cargo é exercido por Sebastián Piñera. De acordo coa Constitución, o presidente permanece no exercicio das súas funcións por un termo de 4 anos e non pode ser reelixido para o período seguinte.

O presidente da República designa aos ministros de Estado, quen son os seus colaboradores directos e inmediatos no goberno e administración do Estado e funcionarios da súa exclusiva confianza.

A administración rexional corresponde aos Gobernos Rexionais, conformados polo respectivo intendente, nomeado polo presidente, e un Consello Rexional electo indirectamente. Á súa vez, o goberno provincial está a cargo do correspondente gobernador, tamén designado polo presidente. Pola súa banda, a administración local corresponde ás Municipalidades, compostas por un alcalde e un concello comunal, elixidos por votación popular.

O poder lexislativo reside no Presidente da República e no Congreso Nacional, con sede en Valparaíso, de carácter bicameral, composto por:

• O Senado, constituído por 38 senadores elixidos por votación popular que permanecen no cargo por 8 anos, coa posibilidade de ser reelectos nas súas respectivas circunscricións, as que elixen dous senadores en cada elección. Cada 4 anos renóvase a metade do persoal de senadores nas eleccións parlamentarias regulares.
• A Cámara de Deputados, constituída por 120 membros electos por votación popular que permanecen 4 anos nos seus cargos e tamén poden ser reelectos nos seus respectivos distritos, os que elixen dous deputados en cada elección, en que se renova a totalidade da Cámara.

Para as eleccións parlamentarias utilízase o sistema binominal, o que permite o establecemento de dous bloques políticos maioritarios (a Concertación e a Alianza por Chile) a expensas da exclusión de grupos políticos non maioritarios. Os opositores deste sistema instaurado pola Constitución de 1980 reclaman por unha modificación.

O poder xudicial, constituído por tribunais autónomos e independentes, ten a Corte Suprema de Xustiza como a súa institución máis alta. Ademais, existe un Ministerio Público autónomo e xerarquizado.

Un Tribunal Constitucional, autónomo e independente, ten o control de constitucionalidade dos proxectos de lei e dos autos acordados, os decretos e as leis. Así mesmo, unha autónoma Contraloría General de la República exerce o control de legalidade dos actos da administración pública e fiscaliza o ingreso e o investimento dos fondos públicos.

Un Tribunal Cualificador de Eleccións e trece tribunais electorais rexionais velan pola regularidade dos procesos electorais realizados no país e o cumprimento das súas disposicións.

Política

Ao longo da historia do país existiron diversos partidos, os que foron prohibidos en outubro de 1973 e durante gran parte do Réxime Militar. Os partidos políticos só puideron reorganizarse en marzo de 1987 para participar no Plebiscito Nacional de 1988, o que configurou o sistema existente actualmente. O sistema binominal obrigou en parte á formación de grandes coalicións políticas:

 

• A Coalición polo Cambio é unha coalición de dereita formada principalmente por Renovación Nacional e a Unión Demócrata Independente, creada orixinalmente para enfrontar o plebiscito de 1988 e a opción Si, a pesar de que desde entón utilizou diversos nomes. Logo de ser a principal forza política opositora por vinte anos, o seu candidato Sebastián Piñera obtivo o 51,6% dos votos na segunda volta presidencial de 2010. Nas eleccións municipais de 2008, obtivo o 36,05% de votos en concelleiros e 144 alcaldes electos, mentres que nas eleccións parlamentarias conseguiu o 43,44% dos votos de deputados en 2009. Desde marzo de 2010, no Congreso ten 58 deputados e 17 senadores.
• A Concertación de Partidos pola Democracia é unha coalición de partidos de centro esquerda, coñecida simplemente como Concertación, que se orixinou en 1987 como forma de enfrontar o plebiscito de 1988 apoiando a opción Non. Posteriormente, a Concertación obtivo a vitoria nas sucesivas eleccións presidenciais, manténdose no poder entre 1990 e 2010. Aínda que orixinalmente estaba composta por 17 partidos, na actualidade oficialmente compona o partido Demócrata Cristián de Chile, o partido pola Democracia, o partido Socialista de Chile e o partido Radical Social Demócrata. Nas eleccións municipais de 2008, obtivo o 45,13% de votos en concelleiros e 147 alcaldes electos, mentres que nas eleccións de deputados de 2009 conseguiu o 41,60% dos votos. Actualmente, no Congreso ten 54 deputados e 19 senadores.
• O Xuntos Podemos Máis é un pacto formado a fins de 2003 agrupando a diversas colectividades de esquerda que non pertencían á Concertación e sen representación parlamentaria, como o partido Comunista, o partido Humanista, o partido Ecoloxista e a Esquerda Cristiá, de recente legalización. Tras permanecer por anos sen representación electoral polo sistema binominal, o Xuntos Podemos acordou competir xunto á Concertación nas parlamentarias de 2009, aínda que o PH e o PE decidiron retirarse do pacto. Nas eleccións municipais de 2008 obtivo o 9,12% de votos en concelleiros e 7 alcaldes electos, mentres que nas eleccións de deputados de 2009 conseguiu o 2,70% dos votos que, aínda que menor a anos anteriores produto do pacto coa Concertación, permitiulle elixir 3 deputados comunistas por primeira vez en vinte anos.
• O partido Rexionalista dos Independentes é un partido de centro e de tendencia rexionalista. Nas eleccións municipais de 2008 obtivo o 3,19% de votos en concelleiros e 2 alcaldes electos, mentres que nas eleccións de deputados de 2009 conseguiu o 4,01% dos votos. Actualmente, conta con dous deputados.

Outros partidos menores son o partido Progresista (un deputado), o Movemento Amplo Social (cun senador),ChilePrimero, o partido Humanista e o partido Ecoloxista (sen representación parlamentaria). Dous deputados e dous senadores son independentes.

En Chile, a inscrición no Rexistro electoral é voluntaria; con todo, unha vez feita esta, non é posible a desafiliación. Aos 18 anos adquírese o dereito ao voto, que é universal e obrigatorio.

Subdivisións

Para o seu funcionamento administrativo, o país conta con 16 rexións, 56 provincias e 346 comunas.

O goberno de cada unha das rexións reside no intendente, quen é nomeado polo presidente da República e é o seu representante natural e inmediato en devandito territorio, manténdose nas súas funcións mentres conte coa súa confianza. A administración rexional corresponde ós gobernos rexionais, conformados polo respectivo intendente e un consello rexional, integrado por conselleiros, elixidos por votación popular por períodos de 4 anos. Á súa vez, o goberno de cada provincia está a cargo do gobernador, nomeado e quitado libremente polo presidente. Pola súa parte, a administración local corresponde ás municipalidades, compostas por un alcalde e un concello comunal, elixidos por votación popular por períodos de 4 anos.

Tíódalas rexións posúen un número romano, orixinalmente asignado conforme a súa orde de norte a sur. A creación de dúas rexións máis en 2007 e unha terceira en 2018 fixo que esta numeración perdese o seu sentido orixinal, aínda que nalgúns casos seguen sendo empregados popularmente.

⁽¹⁾ Incluído o Territorio Chileno Antártico, a súa superficie chega a 1 382 554,8 km²
⁽²⁾ Incluído o Territorio Chileno Antártico, a súa superficie chega a 2 006 360 km²

Defensa

 

A defensa do país está a cargo das tres ramas das Forzas Armadas: o Exército (f. 1810), a Armada (f. 1818), e a Forza Aérea (f. 1930), cuxas funcións son preservar a integridade territorial e a seguridade exterior da República. Só en caso de guerra, o Presidente da República exerce como Xefe Supremo das Forzas Armadas.

A estas unidades militares regulares, súmanse as Forzas de Orde e Seguridade Pública, compostas polo corpo de Carabineiros (f. 1927) e a Policía de Investigacións (f. 1933), que constitúen a forza pública e son as encargadas de dar eficacia ao dereito, garantir a orde pública e a seguridade pública no interior do país. Ademais, existe o corpo de Xendarmería (f. 1929), encargado da custodia dos cárceres e outros centros de privación de liberdade.

Administrativamente, as Forzas Armadas e Carabineiros dependen do Ministerio de Defensa Nacional; a Policía de Investigacións, do Ministerio do Interior, actualmente encargado da seguridade pública; e o corpo de xendarmería, do Ministerio de Xustiza.

 

A pesar de que o país non tivo un enfrontamento bélico desde a guerra do Pacífico (1879-1883), Chile é un dos países do mundo con máis gasto militar respecto do seu PIB, un 2,70% en 2006. Este gasto é financiado en gran parte co 10% que por lei debe entregar Codelco (Corporación Nacional del Cobre de Chile) polas ganancias derivadas da exportación de cobre. Esta cifra explícase a longa extensión do continxente militar por mor da particular forma xeográfica do país e polo custo derivado dos sistemas de previsión de ex uniformados, no que se inclúe tamén os carabineiros, o cal consome máis do 54% dos ingresos.

Tras anos nos que se expuxo a abolición da obrigatoriedade do servizo militar aos homes de 18 anos, desde 2006, este consiste principalmente dunha inscrición voluntaria que, en caso de non encher as vacantes, distribúe o resto das cotas mediante sorteo entre os non voluntarios.

Durante o réxime militar, as forzas armadas alcanzaron un alto rango de importancia na vida civil. Nos últimos anos, o comandante en xefe do exército, (Juan Emilio Cheyre), deu pasos importantes para asegurar a profesionalización, a prescindencia política do Exército, a súa calidade de corpo non-deliberante, e a suxeición ao poder civil democraticamente constituído. Un destes pasos foi o recoñecemento das responsabilidades institucionais do exército en violacións aos dereitos humanos ocorridas durante a ditadura, xesto que tivo acollida no poder civil e entre a poboación.

Chile sitúase ao longo dunha zona altamente sísmica e volcánica, pertencente ao Cinto de lume do Pacífico, debido á subdución da placa de Naza na placa Suramericana.

 

 

 

 

 

A fins do Paleozoico, hai 251 millóns de anos, Chile non era máis que unha depresión mariña con sedimentos acumulados que comezou a levantarse a fins do Mesozoico, hai 65 millóns de anos, debido ao choque entre as placas de Naza e Suramericana, dando orixe á cordilleira dos Andes. O territorio sería modelado por millóns de anos máis debido ao pregamento das rochas, dando forma ao relevo actual.

O relevo chileno está integrado por unha Depresión intermedia que cruza ao país de forma lonxitudinal e é flanqueada por dúas aliñacións montañosas: a cordilleira dos Andes ao leste, fronteira natural con Bolivia e a Arxentina, co seu cume situado no Nevado Ojos del Salado, a 6.893 msnm, converténdoo no volcán activo máis alto do mundo, e a cordilleira da Costa ao oeste, de menor altura con respecto á dos Andes, co seu cume situado no Cerro Vicuña Mackenna, a 3.114 msnm, situado na serra Vicuña Mackenna, ao sur de Antofagasta. Entre a Cordilleira costeira e o Pacífico atópase unha serie de planicies litorais, de extensión variable e que permiten o asentamento de localidades costeiras e grandes portos. Algunhas partes do territorio logran abarcar territorios chairos ao oriente dos Andes, como o Altiplano ou Puna de Atacama e as pampas patagónicas e magallánicas.

O Norte Grande é a zona comprendida entre o límite setentrional do país e o paralelo 26ºS, abarcando as tres primeiras rexións do país. Caracterízase pola presenza do deserto de Atacama, o de maior aridez no mundo. O deserto vese fragmentado por crebadas que dan orixe á zona coñecida como a Pampa do Tamarugal. A cordilleira da Costa é maciza e cae abruptamente formando o Farellón Costeiro que substitúe as planicies litorais, practicamente ausentes. A cordilleira dos Andes, dividida en dúas e cuxo brazo oriental percorre Bolivia, ten unha altura elevada e de importante actividade volcánica, que permitiu a formación do altiplano andino e de estruturas salinas como o Salar de Atacama, debido á acumulación de sedimentos durante anos.

Ao sur atópase o Norte Chico que se estende ata o río Aconcagua. Os Andes comezan a diminuír a súa altitude cara ao sur e comezan a achegarse á costa, alcanzando os 95 km de distancia á altura de Illapel, a zona máis angosta do territorio chileno. Os dous sistemas montañosos entrecrúzanse practicamente eliminando a Depresión Intermedia. A existencia de ríos que atravesan o territorio permite a formación de vales transversais, onde se desenvolveu fortemente a agricultura no último tempo, mentres que as planicies litorais comezan a ampliarse.

O Vale Central é a zona máis habitada do país. As planicies litorais son amplas e permiten o establecemento de cidades e portos xunto ao Pacífico, entre tanto a cordilleira da Costa descende a súa altura. A cordilleira dos Andes mantén alturas superiores aos 6.000 msnm pero lentamente comeza a descender achegándose aos 4.000 msnm de media. A depresión intermedia reaparece converténdose nun fértil val que permite o desenvolvemento agrícola e o establecemento humano, debido á acumulación de sedimentos. Cara ao sur, a cordilleira da Costa reaparece na cordilleira de Nahuelbuta, mentres os sedimentos glaciares dan orixe a unha serie de lagos na zona de La Frontera.

A Patagonia esténdese desde o seo de Reloncaví, á altura do paralelo 41ºS, cara ao sur. Durante a última glaciación, esta zona estaba cuberta por xeos que erosionaron fortemente as estruturas do relevo chileno. Como resultado disto, a depresión intermedia afúndese no mar, mentres a cordilleira da Costa dá orixe a unha serie de arquipélagos, como o de Chiloé e o dos Chonos, ata desaparecer na península de Taitao, no paralelo 47ºS. A cordilleira dos Andes perde altura e a erosión producida pola acción dos glaciares deu orixe a fiordes. Nos Andes patagónicos destaca, ademais, a presenza de grandes masas de xeo coñecidas como campos de xeo que corresponden ás maiores reservas de auga do Hemisferio Sur fóra da Antártida. Ao oriente da cordilleira localízanse zonas relativamente chairas, especialmente na zona do estreito de Magallanes e ao longo de Terra do Fogo.

A cordilleira dos Andes, do mesmo xeito que previamente fíxoo a cordilleira da Costa, comeza a desmembrarse no océano dando orixe a numerosas illas e illotes ata desaparecer nel, afundíndose e reaparecendo no Arco das Antillas do Sur e logo na península Antártica, onde se denomina Antartandes, no Territorio Chileno Antártico, que se estende entre os meridianos 53 e 90 O.

No medio do océano Pacífico, o país ten soberanía sobre diversas illas de orixe volcánica, coñecidas en conxunto como Chile insular. Delas, destácanse o arquipélago Juan Fernández e a illa de Pascua, a que se atopa na zona de fractura entre a placa de Naza e a placa Pacífica, coñecida como dorsal do Pacífico Oriental.

Hidrografía

 

 

 

O territorio chileno está cruzado por diversos ríos que xeralmente transcorren desde a cordilleira dos Andes cara ao océano Pacífico no sentido leste-oeste. Con todo, debido ás características do territorio, a lonxitude destes ríos é curta.

Debido ás características do deserto, na zona do Norte Grande non existen ríos, fóra de curtas crebadas de carácter endorreico e do río Loa, que cos seus 440 km de lonxitude é o máis longo do país, principalmente debido á súa forma en «U». Na zona do altiplano atópanse as zonas dos bofedais que dan orixe ao lago Chungará, situado a unha altitude de 4.500 msnm, e dos ríos Lauca e Lluta, compartidos con Bolivia e que non superan os 100 km de lonxitude.

No centro-norte do país comeza a aumentar o número de ríos que forman vales de importancia agrícola, destacándose o río Elqui con 170 km de extensión, o río Aconcagua con 142 km, o río Maipo con 250 km e o seu afluente, o Mapocho con 120 km, e o Maule, con 240 km. Os seus caudais proceden principalmente dos desxeos cordilleiranos no verán e das choivas durante o inverno. A zona case non presenta lagos de importancia, a excepción do artificial lago Rapel, o lago Colbún, a lagoa do Maule e a lagoa de La Laja.

Cara ao sur, o río Biobío, na rexión do Biobío, esténdese, desde os contrafortes andinos na Araucanía, ao longo de 380 km, percorre un centenar de poboados xunto aos seus múltiples afluentes e alimenta importantes centrais hidroeléctricas que abastecen a gran parte da poboación do país. Outros ríos de importancia son o Imperial e o Toltén, onde desauga o lago Villarrica.

O Villarrica é o primeiro dos diversos lagos cordilleiranos que existen nas rexións de Araucanía e de Os Lagos. Algúns lagos importantes son o sistema dos Sete Lagos, o lago Ranco, o lago Puyehue, o lago Rupanco, o lago Todos Los Santos e o lago Llanquihue, o segundo maior do país. Na zona patagónica, os ríos son de menor envergadura pero dun forte caudal, como o Futaleufú, o Palena, o Baker e o Pascua, mentres que os lagos, exceptuando o lago Presidente Ríos na península de Taitao e da lagoa de San Rafael, atópanse xunto ao límite internacional coa Arxentina, sendo compartidos entre ambos os países. É o caso do lago Xeral Carreira, que coas súas 970 km² no territorio chileno é o maior do país, o lago Cochrane, o lago O'Higgins e o lago Fagnano, en Terra do Fogo.

Clima

 

 

O clima de Chile varía dramaticamente entre o subtropical no norte, pasando polo máis árido deserto do planeta, o deserto de Atacama, por un vale fértil no centro ata un sur frío e húmido, orixinalmente cuberto por forestas. As características mediterráneas do vale central tórnano ideal para o cultivo de froitos de mesa, unha das maiores exportacións de Chile, e para a produción de viño, tamén unha exportación importante.

A lonxitude do país é o principal factor que existe para a variedade climática do territorio. A cordilleira dos Andes regula o paso de masas de aire, impedindo o paso de ventos desde as pampas arxentinas cara ao territorio chileno e da influencia marítima cara á vertente oriental.

Na zona norte do país, o clima é de carácter desértico, con escasas precipitacións. As temperaturas teñen leves variacións ao longo do ano, manténdose de media ao redor dos 20 °C. A corrente de Humboldt estabiliza e arrefría as zonas costeiras e permite a presenza de abundante nebulosidade coñecida como camanchaca. Nas zonas interiores, a oscilación térmica é alta con nula humidade e ausencia de nubes, o que permitiu a instalación de grandes observatorios na zona. Na zona do altiplano, as temperaturas descenden debido ao efecto da altitude creando un clima estepario frío que se caracteriza por precipitacións estivais, coñecido como inverno altiplánico. Na zona do Norte Chico, existe un clima estepario cálido ou semiárido que serve como transición cara a climas máis fríos cara ao sur. As precipitacións son irregulares e concéntranse na tempada invernal.

Desde o val do Aconcagua cara ao sur, o clima dominante é o mediterráneo en todo o territorio, fóra das altas cimas da cordilleira dos Andes de clima frío por efecto da altura. As catro estacións están claramente marcadas, cun verán seco e cálido e un inverno chuvioso e frío. A zona costeira presenta temperaturas reguladas polo efecto marítimo, entre tanto as zonas interiores presentan unha alta oscilación térmica pois a cordilleira da Costa actúa como biombo climático. En Santiago, as temperaturas no verán alcanzan os 20 °C (xaneiro) con extremas de 36 °C, mentres que no inverno as temperaturas alcanzan os 8 °C (xuño) con extremas que poden chegar ata os -2 °C, con anos nivosos como 2005 e 2007.

As choivas aumentan cara ao sur, que presenta un clima marítimo chuvioso entre a Araucanía e a península de Taitao. No extremo austral, desenvólvese un clima estepario frío caracterizado por unha grande amplitude térmica, baixas temperaturas e unha diminución da pluviosidade que se presenta no inverno, xeralmente en forma de neve. Á súa vez, no Territorio Chileno Antártico, predomina o clima polar.

Nas zonas insulares do país, o clima é fortemente afectado polo efecto arrefriador do océano. A illa de Pascua presenta un clima de características subtropicais, cunha media de 1.138 mm anuais de precipitacións distribuídas durante o ano.

Climogramas dalgunhas zonas de Chile
Arica	Illa de Pascua	Santiago	Valdivia	Punta Arenas	Villa Las Estrellas
58 msnm	51 msnm	475 msnm	19 msnm	37 msnm	10 msnm
Clima desértico	Clima subtropical	Clima mediterráneo	Clima oceánico	Clima estepario frío	Clima polar

 

Flora e fauna

 

 

O clima e o relevo de Chile condicionan o desenvolvemento da vida e a formación de diferentes ecosistemas no país.

Ao longo de toda a cordilleira dos Andes, a especie insigne é o cóndor dos Andes, presente no escudo nacional, declarado monumento natural en xuño de 2006.

A zona norte do país caracterízase pola súa escasa vexetación debido á extrema aridez do deserto de Atacama e a ausencia de precipitacións. Árbores como a alfarrobeira, o chañar, o pemento e o tamarugo, xunto con diversas especies de cactos, son as especies vexetais que poden adaptarse ás duras condicións climáticas. Nas zonas altiplánicas, a vexetación aumenta, destacando a queñoa e a iareta. A familia dos auquénidos, é dicir, alpacas, guanacos, llamas e vicuñas, son os principais animais que habitan a zona, xunto a outras especies de menor tamaño, como chinchilas, declaradas monumentos naturais en xuño de 2006, e vizcachas, mentres nas lagoas altiplánicas habitan especies de flamengos.

Na zona do Norte Chico, cando se produce un período extraordinario de precipitacións, ocorre o evento coñecido como «deserto florido» en que as terras áridas vense poboadas de diversas especies de flores, como a añañuca. Entre o sur da rexión de Atacama e a rexión de Coquimbo orixínase un lento proceso de transición cara a unha vexetación máis abundante. Nesta zona aparecen especies propias do clima mediterráneo, como o boldo, o espiño e o quillai, mentres que nas zonas costeiras de Talinai e Fray Jorge existen bosques residuais do tipo valdiviano.

 

 

Na zona centro-norte esténdese a zona coñecida como bosque esclerófilo, formación vexetal degradada pola expansión dos grandes núcleos urbanos, a fabricación de carbón, a utilización do chan para a agricultura e os incendios. Algunhas especies características da vexetación do Val Central son o arraián, o boldo, o espino, o litre, o maitén, o matico, a palma chilena, o quillai e o carballo, entre outros. O coipo, o degú, o raposo culpeo, a ibis de pescozo abrancazado, a diuca, o papagaio tricahue, o treile e o tordo son algunhas das especies de fauna nativas da zona.

Ao sur do río Biobío, a vexetación vólvese máis mesta e aparece o chamado bosque valdiviano. Algunhas especies vexetais características son o copihue, flor nacional desde febreiro de 1977, a murtilla, diversos fentos e árbores como o Fitzroia e a araucaria, ambos ameazados de extinción, aínda que están protexidos tras ser declarados monumentos naturais nos anos 1970, a gevuina, o loureiro chileno, a luma, varias especies de podocarpus, a tepa e o tineo. O puma é o principal carnívoro da zona e habita en case todo o país, agás onde foi erradicado pola presenza humana. Outras especies animais características son cisnes, o colocolo, o moniño do monte e o pudú. Un dos maiores problemas ambientais desta zona é a substitución de extensións de bosque nativo por plantacións de eucaliptos e piñeiros.

Nas dúas rexións máis austrais do país, existen grandes extensións de bosque sempreverde, similar ao valdiviano, aínda que con menos especies arbóreas, destacando, pola súa importancia económica, o ciprés das Guaitecas, hoxe arrasado no seu maior parte. Cara ao interior, desenvólvense bosques caducifolios, nos que predomina a lenga e, máis ao oriente, grandes formacións esteparias de pastos duros, onde habitan guanacos, ñandús, pichis, peludos, pumas e raposos, entre outros. Nesta zona da estepa, desenvolveuse unha gandería extensiva de ovinos que tivo na estancia a súa maior expresión cultural e social. O huemul, presente no escudo de Chile e que antigamente habitou gran parte do país, só sobrevive en áreas de difícil acceso nesta zona. Foi declarado monumento natural en xuño de 2006.

Finalmente, no extremo austral desta zona, a vexetación redúcese a algunhas árbores achaparradas, tales como o canelo, o coigüe de Magallanes e o ñirre, así como diversas especies arbustivas e herbáceas, liques e musgos.

 

 

O Territorio Chileno Antártico atópase no seu maior parte cuberto de xeos permanentes, polo que a súa diversidade vexetal redúcese a algunhas especies de musgos e liques. Con todo, a fauna alcanza nas costas unha riqueza e valor excepcionais.

A costa do país é habitada en toda a súa extensión por unha variedade de aves, como albatros, corvos mariños, gaivotas e pelicanos. O lobo de mar é característico de toda a costa chilena e existen algunhas especies de pingüíns, como o pingüín de Humboldt e o de Magallanes, e un importante número de cetáceos, como golfiños en Coquimbo e baleas en Magallanes, declarados monumentos naturais en agosto de 2008, convertendo a zona económica exclusiva ou «mar patrimonial» nunha «zona Libre de Caza de Cetáceos» desde entón. No océano, existen diversas especies de peixes e mariscos que converten a Chile nun dos países con maior variedade de fauna mariña no mundo: por unha banda, o bocarte, a coxinoba, o congro, o xurelo chileno, o linguado e a pescada son algúns dos peixes máis característicos da costa chilena; doutra banda, algúns moluscos abundantes son a ameixa, o mexillón, o loco, a ostra rizada e a ostra, entre outros. O salmón e a troita, introducidos no país, actualmente son as principais especies de peixes nos ríos chilenos.

Nos territorios insulares, a fauna e flora son únicas no mundo. Mentres que na illa de Pascua a característica árbore do toromiro está practicamente extinto, no arquipélago Juan Fernández existen máis de 200 especies vexetais únicas, como a palmeira chonta, e algunhas especies animais endémicas, como o lobo mariño de dous pelos e o picaflor de Juan Fernández, declarado monumento natural en xuño de 2006.

 

 

A economía chilena é coñecida internacionalmente como unha das máis sólidas do continente. A pesar de que ao longo da súa historia enfrontou diversos períodos de crises, nos últimos anos tivo un importante e sostido crecemento. O modelo económico neoliberal, que foi implantado durante o Réxime Militar, mantívose polos gobernos concertacionistas, que só lle fixeron cambios menores para custear os programas sociais do goberno.

A desigualdade de xénero tamén incide como variable no dinamismo da economía de Chile. A baixa participación laboral da muller, a menor en América Latina, dificulta a redución do desemprego. Ademais, mantense a gran diferenza salarial entre homes e mulleres, a pesar dos avances nesta materia nos últimos anos.

En 2010, estimábase que a man de obra total do país ascendía a 7 580 000 persoas. En 2005, o 13,2% dos traballadores ocupábase na agricultura, o 23% na industria e o 63,9% en servizos.

Doutra banda, Chile converteuse en plataforma de investimentos estranxeiros para outros países de América Latina e moitas empresas comezaron a instalar as súas sedes corporativas en Santiago. Tamén ten unha importante presenza en investimentos no sector servizos en Latinoamérica.

Segundo datos de 2009 do Banco Mundial, tanto a capitalización do mercado do país, tamén chamada valor de mercado, que chegou a máis de USD 209.475 millóns, como o investimento estranxeiro directa, que alcanzou unha cifra de máis de USD 12.701 millóns, atópanse entre as máis altas de América Latina. En 2010, Chile foi clasificado como un país de renda media-alta polo Banco Mundial.

 

 

En 2011, Chile ten unha poboación estimada de 17 248 450 habitantes, dos cales 8 536 904 son homes e 8 711 546, mulleres. Segundo o último censo realizado en 2002, esta cifra era de 15 116 435 habitantes, dos cales 7 447 695 eran homes e 7 668 740, mulleres.

O crecemento da poboación reduciuse durante os últimos anos. En 1895, a poboación alcanzaba os 2 695 625, a que creceu aos 5 023 539 en 1940 e aos 13 348 341 habitantes en 1992. Aínda que a poboación de Chile quintuplicouse durante o século XX, a taxa de crecemento intercensual 1992-2002 foi do 1,24% anual, a que debería seguir baixando durante os próximos anos.

Debido ás melloras nas condicións de vida da poboación, a esperanza de vida dos chilenos, a máis alta de América do Sur en 2011, aumentou aos 77,74 anos no período 2000-2005. En 2007, segundo o Instituto Nacional de Estatísticas de Chile (INE), a taxa de natalidade alcanzou o 15,3 ‰ e a taxa de mortalidade o 5,6 ‰, cunha taxa de crecemento natural do 9,7 ‰ (0,97%), mentres que a taxa de mortalidade infantil foi do 7,9 ‰. Estas cifras permiten establecer un proceso de envellecemento da sociedade chilena na que a maior parte da poboación terá sobre 35 anos en 2020, superando o grupo dos mozos, dominante neste momento. Así, en 2025, a pirámide de poboación converterase nun perfil campaniforme produto do proceso de transición demográfica que vive o país.

Composición étnica

 

A maior parte da poboación chilena pertence a dous grandes grupos étnicos, crioulos e mestizos, que xuntos constitúen ao redor do 95% da poboación. Os crioulos proveñen principalmente da antiga inmigración española e das inmigracións europeas ocorridas desde o século XVIII ata o século XX. A poboación mestiza provén fundamentalmente da mestura entre españois de orixes castelá, estremeña e vasca e indíxenas pertencentes principalmente aos pobos chango, picunche (desaparecidos durante a colonización de Chile), atacameño, diaguita e mapuche.

Segundo o censo de 2002, un 4,58% da poboación chilena, 692.192 persoas, declarouse indíxena e pertencente a un dos oito grupos étnicos recoñecidos na lexislación vixente. Outros grupos, como os pobos aonikenk, caucahue, chono, cunco e selk'nam, están extintos. De acordo fea estudos xenéticos, no país xa non existen poboacións indíxenas puras.

En 1848 emprendeuse a colonización alemá, patrocinada polo goberno chileno para poboar o sur do país. Co tempo, esa inmigración alemá influenciou a composición cultural de gran parte do sur chileno, principalmente das provincias do sur de Valdivia, Osorno e Llanquihue. Outras persoas, provenientes de Europa e o Oriente Medio, arribaron principalmente aos portos e aos extremos norte e sur de Chile durante os séculos XIX e XX, incluíndo británicos e irlandeses, croatas, españois, franceses, gregos, italianos, neerlandeses, suízos, xudeus e palestinos. En maio de 1953, o goberno do presidente Carlos Ibáñez del Campo creou o Departamento de Inmigración e estableceu normas sobre a materia. Actualmente, a inmigración legal de países veciños a Chile é a máis importante, e desde 2004 esta incrementou nun 50% ata un estimado de 365.459 persoas (setembro de 2010), principalmente provenientes do Perú (136.819), a Arxentina (61.563), Bolivia (24.917), Ecuador (19.784) e Colombia (14.029).

A pesar de que a emigración diminuíu durante a última década, aínda se estima que 857.781 chilenos e descendentes de chilenos viven no exterior, dos cales un 50,1% estaría na Arxentina, un 13,3% en Estados Unidos, un 4,9% en Suecia, un 4,4% no Canadá e un 3,9% en Australia.

Dentro do país, a mobilidade da poboación acrecentouse durante as últimas décadas provocando unha migración masiva desde os campos cara ás grandes cidades do país. Mentres que nas rexións do centro-sur chileno máis do 80% da súa poboación naceu na mesma rexión (como na do Biobío, onde alcanza o 86,11%), na Metropolitana de Santiago só o é o 71% da poboación, e nas rexións extremas, como na de Magallanes e Antártica Chilena, esta cifra chega só ao 55%.

Urbanización

 

De acordo co último censo, 13 090 113 chilenos, equivalentes ao 86,59% do total nacional, vivían en zonas urbanas. As rexións con maior taxa de urbanización corresponden ás zonas extremas (97,68% na rexión de Antofagasta, 94,06% na de Tarapacá e 92,6% na de Magallanes e Antártica Chilena) e ás zonas máis industrializadas do Val Central (96,93% na Rexión Metropolitana e 91,56% na de Valparaíso). En tanto, 2 026 322 persoas, equivalentes ao 13,41% da poboación total, vivían en zonas rurais dedicadas principalmente á agricultura e a gandería, concentrándose nas rexións do centro-sur do país, especialmente nas rexións do Maule (33,59%), da Araucanía (32,33%) e de Los Lagos (31,56%).

 

Desde mediados dos anos 1920, iniciouse un forte proceso de emigración de habitantes de zonas rurais cara ás grandes cidades en procura de mellores condicións de vida. Así, estas comezaron a crecer e a expandirse formando grandes áreas metropolitanas e conurbacións. O caso máis notorio é o da capital do país, Santiago de Chile ou Gran Santiago que, con 5 428 590 habitantes, albergaba o 35,9% da poboación nacional en 2002. En 1907, era habitada por 383.587 habitantes, aumentando a 549.292 en 1920, cando representaba o 16% do total nacional; con todo, nos anos seguintes, a explosión demográfica fixo que a cidade se expandise cara ás zonas rurais, absorbendo antigas localidades campesiñas, como Puente Alto e Maipú, que son as dúas comunas máis poboadas de Chile. Actualmente, Santiago é a sétima cidade maior de América Latina e unha das cincuenta maiores do mundo.

Valparaíso e Viña del Mar, de igual forma, convertéronse nunha gran conurbación. Ambas, sumadas a Concón, Quilpué e Villa Alemana forman a área metropolitana do Gran Valparaíso. Pola súa banda, Concepción, Talcahuano, Hualpén, Chiguayante, San Pedro de la Paz, Penco, Coronel, Lota, Hualqui e Tome forman a área metropolitana do Gran Concepción. Ambas as áreas metropolitanas superan os 660 mil habitantes.

O resto das cidades máis poboadas do país son Coquimbo-La Serena (296.253 habitantes), Antofagasta (285.255), Temuco (260.878), Rancagua (236.363), Iquique (214.586), Talca (191.154), Arica (175.441), Chillán (165.528), Porto Montt (153.118), Los Ángeles (138.856), Calama (136.600), Copiapó (134.531), Osorno (132.245), Quillota (128.874), Valdivia (127.750), Punta Arenas (116.005), San Antonio (106.101) e Curicó (104.124). A maioría das cidades chilenas sitúase na costa do Pacífico ou no Vale Central do país entre Santiago e Puerto Montt.

Cidades máis poboadas

Listaxe	Municipio	Rexión	Pob.	Listaxe	Municipio	Rexión	Pob.	Santiago de Chile   Puente Alto   Viña del Mar   Antofagasta
1	Santiago de Chile	Rexión Metropolitana de Santiago	4.656.690	11	Arica	Tarapacá	175.441
2	Puente Alto	Rexión Metropolitana de Santiago	492.603	12	Iquique	Tarapacá	164.396
3	Viña del Mar	Valparaíso	286.931	13	Talcahuano	Biobío	161.692
4	Antofagasta	Antofagasta	285.255	14	Puerto Montt	Los Lagos	153.118
5	Valparaíso	Valparaíso	263.499	15	Coquimbo	Coquimbo	148.434
6	Temuco	Araucanía	260.878	16	La Serena	Coquimbo	147.815
7	San Bernardo	Rexión Metropolitana de Santiago	237.708	17	Chillán	Biobío	146.701
8	Concepción	Biobío	212.003	18	Osorno	Los Lagos	132.245
9	Rancagua	O'Higgins	206.971	19	Valdivia	Los Lagos	127.750
10	Talca	Leinster	189.505	20	Quilpué	Valparaíso	126.893
Censo de 2002 do Observatorio Urbano.

Sociedade

 

Ata principios do século XX, a sociedade chilena estaba dividida en clases alta e baixa inamovibles. A aristocracia chilena impuña os seus intereses económicos, políticos e sociais totalmente sen maiores contratempos. Con todo, desde a primeira metade do século XX, o país logrou estruturarse ao redor da clase media.

A pesar dos bos indicadores económicos de Chile e a notable redución dos niveis de pobreza que, segundo o informe do Ministerio de Planificación e Cooperación de Chile (enquisa CASEN), reduciuse desde un 38,6% en 1990 a un 15,1% en 2009, do cal un 3,7% corresponde a indixentes e 11,4% a persoas vivindo por baixo do limiar de pobreza, o país aínda presenta un grave defecto: a desigual distribución de ingresos entre a poboación, o que xera unha gran brecha social entre ricos e pobres. En 2009, o coeficiente de Gini foi de 0,524, o que revela unha importante carencia na economía que aínda non puido ser emendada. O quintil máis rico do país gaña 13,10 veces o que recibe o quintil máis pobre do país. Esta desigualdade é atribuída por distintos grupos ao actual sistema neoliberal, en contraposición á economía desenvolvida entre os anos 1950 e 1970, á dotación de factores naturais que obrigaron ao desenvolvemento dun tipo de economía extractiva que favorecía as desigualdades e ata á estrutura de elites herdada do período colonial.

O idioma falado por case a totalidade dos chilenos é o castelán, que no país recibe o nome de «castelán». A gran maioría da poboación utiliza a variante coñecida como castelán chileno e uns poucos o castelán andino ou o castelán chilote. Os idiomas nativos úsanse pouco: só 1.000 persoas usan o aimará; o rapanui, un número próximo ás 3.000 persoas, principalmente na illa de Pascua; o quechua do sur é usado por ao redor de 8.000 indíxenas e o mapudungun é falado por un número estimado de entre 140.000 e 260.000 persoas. Algúns outros idiomas, como o alemán, o croata e o italiano, son falados polos membros das súas diversas colonias de orixe estranxeira.

Relixión

 

Segundo o último censo realizado en 2002, dun total de 11 226 309 chilenos de 15 anos ou máis, 7 853 428 declaráronse católicos, equivalentes ao 69,95%, o que representou unha baixa no número de fieis comparado co censo de 1992, no cal o 76,4% da poboación de 14 anos e máis se declarou católico. En tanto, o 15,14% declarouse evanxélico, o 1,06% como testemuña de Xehová, o 0,92% como mormón, o 0,13% como xudeu, o 0,06% como cristián ortodoxo e o 0,03% como musulmán. O 8,3% da poboación declarouse ateo ou agnóstico e o 4,39% afirmou seguir outra relixión.

A Igrexa católica estivo separada do Estado desde 1925, ano en que o presidente Arturo Alessandri e o arcebispo Crescente Errázuriz chegaron ao acordo de separar a Igrexa do Estade Chileno na Constitución. Deste xeito, terminouse co recoñecemento como relixión oficial do Estado, renunciando este ao dereito de padroado que se herdou desde a Independencia, sen a aceptación da Santa Sé, e consagrando unha ampla liberdade de culto. A pesar de que a relevancia do catolicismo foi declinando nos últimos anos, aínda é a relixión predominante e goza de algo de influencia na sociedade.

O ecumenismo en Chile é de longa data. Xa no ano 1970, a solicitude do goberno e co apoio do cardeal Silva Henríquez, realizáronse modificacións no tradicional Te Deum do 18 de setembro co fin de transformalo nunha cerimonia de todas as igrexas cristiás, ademais de contar coa participación de representantes xudeus e musulmáns.

Durante os primeiros anos do Réxime Militar, as diferentes igrexas cristiás crearon o Comité Prol Paz, que se convertería na Vigairía da Solidariedade en xaneiro de 1976, baixo o supervisión da Igrexa católica, gañándose o respecto pola súa defensa dos dereitos humanos.

Literatura

 

Segundo a tradición popular, Chile é un país de poetas. Isto débese á importancia que ao longo da súa historia tiveron diversos literatos, especialmente no xénero lírico. Xa no século XVI, durante a conquista e colonización do actual territorio chileno, destacaron os poemas épicos La Araucana (1569), do español Alonso de Ercilla, e Arauco Domado (1596), de Pedro de Oña, o primeiro poeta nado no país. Séculos despois, sobresaíron Pablo de Rokha, Vicente Huidobro, Enrique Lihn, Nicanor Parra, Gonzalo Rojas, gañador do Premio Miguel de Cervantes (2003);Jorge Teillier, e os gañadores do Premio Nobel de Literatura, Gabriela Mistral (1945), a primeira latinoamericana galardoada cun Premio Nobel, e Pablo Neruda (1971), quen é considerado un dos vinte e seis autores centrais do canon da literatura occidental de todos os tempos polo crítico literario Harold Bloom.

No ámbito da narrativa, resaltaron Isabel Allende, considerada como a escritora en lingua española máis lida do mundo, Alberto Blest Gaña, Roberto Bolaño, Francisco Coloane, José Donoso, cuxa novela El obsceno pájaro de la noche é unha das obras esenciais do canon da literatura occidental do século XX, segundo Harold Bloom; Jorge Edwards, gañador do Premio Miguel de Cervantes (1999); Marcela Paz, coñecida polo seu personaxe Papelucho, Manuel Rojas e Luís Sepúlveda.

No xénero dramático, sobresaíron Isidora Aguirre, Juan Rafael Allende, Luís Alberto Heiremans, Alejandro Sieveking, Sergio Vodanović e Egon Wolff, entre outros.

A historieta ou cómic en Chile ten unha historia centenaria. Federico Von Pilsener (1906), creación do pintor Pedro Subercaseaux baixo o pseudónimo Lustig, é considerado o primeiro personaxe do cómic chileno. Actualmente, unha das principais iconas da cultura popular é Condorito, historieta creada por Pepo en 1949, que se converteu en todo un símbolo nacional.

Música

 

A música folclórica de Chile caracterízase pola mestura de sons tradicionais aborixes con aqueles traídos desde España. A cueca, danza nacional desde novembro de 1979, é un bo exemplo diso: ten características propias dependendo da zona do país en que se representa.

O folclore máis tradicional foi executado a través do tempo por diversos artistas, destacando algúns como Margot Loyola, Nicanor Molinare e conxuntos como Los de Ramón e Los Huasos Quincheros. Desde principios dos anos de 1960, co chamado Neofolclore, e sobre todo durante os anos 70, coa chamada Nova Canción Chilena, produciuse un rexurdimento da música de raíz folclórica, con artistas que investigaron as orixes musicais do seu país e compuxeron e interpretaron os seus propios temas inspirados nestas investigacións. Deste movemento destacan músicos como Víctor Jara, Patricio Manns, Violeta Parra e grupos como Illapu, Inti-Illimani, Los Jaivas e Quilapayún. Tamén se encargaron de difundir e manter vivo o acervo musical chileno distintos grupos de danza, como o Ballet Folclórico Nacional (BAFONA, f. 1965) e o Ballet Folclórico de Chile (BAFOCHI, f. 1987).

Por outra banda, Chile contou con compositores e intérpretes de diversas ramas da música douta, como os compositores Pedro Humberto Allende Sarón, Vicente Bianchi e Afonso Leng, ou os pianistas Claudio Arrau, Alfredo Perl, Rosita Renard e o tenor Ramón Vinay, entre outros.

Nos anos 80, consolidáronse grupos de tendencia jazz fusión con forte influencia latinoamericana, tales como Congreso e Fulano, o que anos despois pasaría a chamarse fusión latinoamericana. Doutra banda, a influencia de sons de orixe anglosaxoa máis masivos, como o pop e o rock, permitiu a formación de grupos como Los Prisioneros, Los Tres, La Ley, Lucybell, Chancho en Piedra e Joe Vasconcellos, entre outros. Outros importantes representantes da música popular de orixe latinoamericano foron Lucho Gatica ou Los Ángeles Negros en canto a boleros, Myriam Hernández na balada, e La Sonora de Tommy Rey na cumbia, por nomear só algúns.

Desde 1987, a Sociedad Chilena del Derecho de Autor (SCD) foi a institución dedicada a rexistrar a propiedade intelectual de cada obra e o seu autor. Ademais de recadar os dereitos xerados a través dos medios de comunicación nacionais, preocúpase de difundir e promover o desenvolvemento da música chilena. Outras das súas labores é a formación de novos músicos e a previsión en materias sociais e de saúde dos seus socios, mediante as prestacións asistenciais.

Tamén se destaca o Festival Internacional da Canción de Viña do Mar, que leva a cabo na cidade de Viña del Mar. É considerado como o maior festival musical de América Latina. A súa primeira versión realizouse en 1959, perdurando ata o día de hoxe debido ao seu éxito en Chile e nos países de fala hispana grazas á variedade de artistas que se presentan nel.

Identidade e tradicións

 

As expresións culturais varían notoriamente en diferentes zonas do país, debido, principalmente, ás diferentes características xeográficas que presenta o territorio chileno.

A zona norte do país caracterízase por diversas manifestacións culturais que combinan a influencia dos pobos indíxenas andinos coa dos conquistadores hispanos, ás que se suma a importancia que posúen as festividades e tradicións relixiosas, destacándose as diabladas e a Festa de la Tirana.

A zona central identifícase principalmente coas tradicións rurais do campo chileno e a denominada cultura huasa, que se estende entre as rexións de Coquimbo e a do Biobío, maioritariamente. Como nesta rexión xeográfica concéntrase a maior parte da poboación chilena, considérase tradicionalmente como a principal identidade cultural do país. A súa máxima expresión realízase durante as festividades de Festas Patrias, a mediados de setembro.

A cultura dos mapuches e as tradicións da facenda dominan na zona da Araucanía, mentres que a influencia alemá é preponderante nas proximidades de Valdivia e Llanquihue. Debido ao seu illamento do resto do país, no arquipélago de Chiloé xerouse unha cultura coa súa propia mitoloxía. As rexións do extremo austral tamén xeraron unha identidade propia influenciada principalmente polos inmigrantes, tanto de Chiloé e do centro do país así como da exIugoslavia, e que en Magallanes caracterízase por un marcado rexionalismo.

A identidade cultural da illa de Pascua é única debido ao desenvolvemento dunha cultura polinesia desde tempos inmemoriais completamente illada por varios séculos.

Con todo, nas últimas décadas, o desenvolvemento económico e a globalización afectaron os costumes tradicionais do país, as que se manteñen principalmente nas zonas rurais. Actualmente, os habitantes das principais urbes do país asimilaron a influencia das culturas europea e estadounidense en deterioración da identidade histórica nacional.

Festas nacionais de Chile

Bibliografía

• Barrientos M., Fresia (2005). Pueblos originarios de Chile. Santiago: Ediciones Nativa. ISBN 978-956-310-985-6. 
• Bulnes, Gonzalo (1911, 1914, 1919). Guerra del Pacífico (PDF)|format= require |url= (Axuda). vol. 1: De Antofagasta a Tarapacá, vol. 2: De Tarapacá a Lima y vol. 3: Ocupación del Perú - La Paz. Valparaíso: Sociedad Imprenta y Litografía Universo. 
• Central Intelligence Agency (CIA) (2011). "CIA The World Factbook - Chile" (en inglés). Central Intelligence Agency. Arquivado dende o orixinal o 05 de setembro de 2015. Consultado o 01 de setembro de 2015. 
• Dannemann, Manuel (1998). Eduardo Castro Le Fort, ed. Enciclopedia del folclore de Chile (1.ª ed.). Santiago: Editorial Universitaria. ISBN 956-11-1361-9. 
• Encina, Francisco A., y Leopoldo Castedo (1954). Resumen de la Historia de Chile. vol. 1 al 3 (4.ª ed.). Santiago: Zig-Zag. 
• Eyzaguirre, Jaime (2000). Breve historia de las fronteras de Chile (28.ª ed.). Santiago: Editorial Universitaria. ISBN 956-11-1356-2. 
• Fuentes, Claudio (s/f). "After Pinochet: Civilian policies toward the military in the 1990s Chilean democracy". Journal of Interamerican Studies and World Affairs (en inglés) (2000). Arquivado dende o orixinal o 24 de febreiro de 2013. Consultado o 01 de setembro de 2015. 
• Hudson, Rex A. ed. (27 de julio de 2010). "Country Studies - Chile: A Country Study" (en inglés). Washington D.C.: GPO for The Library of Congress. 
• Muñoz Salazar, Luis (1992). 500 anos: Cronología de Chile 1492-1992 (1.ª ed.). Santiago: GCA Publicidad. p. 805. ISBN 956-7192-01-4. 
• Pérez, Floridor (1999). Efemérides nacionales (3.ª ed.). Santiago: Editorial Zig-Zag. p. 144. ISBN 956-12-0628-5. 
• Sánchez, Alfredo, y Roberto Morales (2004). Las regiones de Chile: espacio físico, humano y económico (4.ª ed.). Santiago: Editorial Universitaria. ISBN 956-11-1658-8. 
• Silva, Patricio (2002). "Searching for Civilian Supremacy: The Concertation Governments and the Military in Chile". Bulletin of Latin American Research (en inglés) 21 (3): 375–395. 
• Subercaseaux, Benjamín (2000). Chile o una loca geografía (2.ª ed.). Santiago: Editorial Universitaria. ISBN 956-11-1766-5. 
• Turistel (2006). Guía turística de Chile (21.ª ed.). Santiago: Editorial Turiscom. ISBN 956-7264-81-3. 
• Vial Correa, Gonzalo (1996). Historia de Chile (1891-1973). Santiago: Editorial Zig-Zag. 
• Villalobos, Sergio (1980). Historia del pueblo chileno. vol. 1 al 3 (1.ª ed.). Santiago: Editorial Zig-Zag. 

Ligazóns externas

• Goberno de Chile (en castelán)
• Servizo Nacional de Turismo (en castelán)
• Días Festivos en Chile (en castelán)