Apalpador: Xigante carboeiro ligado á tradición do Nadal

O Apalpador baixa a noite do 24 ou 31 de decembro segundo a zona, para visitar os nenos, tocándolles no ventre para ver se comeron abondo durante o ano, deixándolles unha presada de castañas, eventualmente algún regalo e desexándolles que teñan un ano novo cheo de felicidade e fartura, murmurándolles "así esteas todo o ano".

Apalpador

Ilustración representando o Apalpador nas montañas dos Ancares, segundo unha intelixencia artificial
Nome orixinal	(gl) Apalpador (gl) Pandigueiro
Biografía
Nacemento	O Courel
Actividade
Ocupación	carboeiro
Páxina web	apalpador.gal

O traballo de recuperación deste personaxe do Nadal galego comezou en 2006, coa publicación no Portal Galego da Língua dun traballo de José André Lôpez Gonçâlez. Un ano despois, a asociación compostelá A Gentalha do Pichel anunciou que comezaría a promover esta figura procurando a súa recuperación e normalización, utilizando como elemento central unha representación deste personaxe realizada polo artista Leandro Lamas. Membros desta agrupación emprenderon traballos de recolla etnográfica nas zonas da montaña oriental galega onde aínda se lembraba a tradición. Froito destes traballos publicaron en 2012 o documental "é há de vir o Apalpador", onde se amosan as diversas testemuñas reunidas arredor da figura mitolóxica.

Desde aquela téñense publicado numerosos libros sobre a materia e o Apalpador está presente actualmente en campañas publicitarias e produtos de merchandising. Como exemplo, no Nadal de 2022 a cooperativa galega Feiraco creou unha edición especial do seu leite semidesnatado que levaba como protagonista a imaxe do Apalpador. O obxectivo desta iniciativa foi colaborar na recuperación dos bosques da Serra do Courel, severamente afectados pola vaga de incendios dese ano.

 

No Bierzo galegofalante existía tamén o costume da Apalpadoira, unha tradición que con ese nome ou o da Apalpadora (Pandigueira polas terras de Trives e Apalpabarrigas nos Ancares) está tamén nun proceso de recuperación. O mesmo costume tense rexistrado na Terra de Trives, aínda que aquí recibe o nome de Pandigueiro. Na zona de Monforte de Lemos é coñecido baixo o nome de Apalpabarrigas.

En Écija, en zona de repoboación galega após a conquista cristiá, manteñen tamén unha figura similar chamada Tientapanzas, que foi recuperada polos veciños da localidade e é paseada cada Nadal por esa vila andaluza.

Taboada Chivite recolle só o ritual propiciatorio de apalpar a barriga dos nenos na noitevella, que recibe así o nome de "noite de apalpadoiro".

Segundo algunhas interpretacións históricas e etnográficas, este ritual podería ser reminiscencia e estar relacionado tamén coa práctica de realizar presaxios examinando o ventre das persoas realizada polos arúspices lusitanos, chamada hieroscopia, e narrada por Estrabón hai máis de dous mil anos.

Existen diversas cantigas populares arredor do personaxe. A seguinte foi recollida en 1994 en Romeor do Courel:

Vaite logo meu ninín / miña neniña,
marcha agora pra a camiña,
que vai vir o Apalpador
a apalparche a barriguiña.

Mañá é día de cachela
que haberá gran nevarada
e vai vir o Apalpador
cunha mega de castañas.

Por aquela cemba
xa ven relumbrando
o señor Apalpador
para darvos o aguinaldo.

Wiki Commons ten máis contidos multimedia na categoría:  Apalpador

Outros artigos

• O Nadal na cultura popular galega
• Tizón de Nadal (Galicia)
• Tió de Nadal (Cataluña e Aragón)
• Olentzero
• A Vella do Monte

Ligazóns externas

• Carta-Modelo para o Apalpador. - A Mesa Pola Normalización Lingüística.
• "E há de vir o Apalpador", documental con testemuñas etnográficas sobre a tradición recollidas en diversas bisbarras galegas (vídeo).
• "Fina e o Apalpador", testemuña en primeira persoa sobre o Apalpador dunha muller do Courel (vídeo).
• "O Apalpador no Courel", testemuña dun home do Courel a falar sobre o Apalpador (vídeo).
• "O apalpador, recordos de Jaime Parada de Outonim", lembranzas dun home do Courel falando do Apalpador (vídeo).
• Reportaxe da TVG
• Canal 'O Apalpador' no Portal Galego da Língua