Afganistán: País de Asia
Afganistán (en paxto e dari افغانستان, Afġānistān), oficialmente coñecido como Emirato Islámico de Afganistán, é un país localizado en Asia Central. Ten unha poboación de arredor de 31 millóns de habitantes, sendo o país 42 máis poboado do mundo. Limita con Irán ó oeste, con Paquistán ó sur e ó leste, con Turkmenistán, Uzbekistán e Taxiquistán no norte e coa República Popular da China no extremo máis oriental do país. O seu territorio abrangue 652.000 km², converténdose no país número 41 meirande do mundo.
.svg&lang=gl)
A presenza humana en Afganistán data do Paleolítico medio, e a localización estratéxica na Ruta da seda conectouno con culturas de Oriente Medio, Asia Central e Asia Meridional. Ó longo da historia, foi o fogar de diferentes pobos e foi escenario de moitas campañas militares, como as de Alexandre o Grande, os árabes musulmáns, Xenxis Kan e as potencias occidentais na era moderna. Tamén foi o berce do Imperio Shinwari, o Imperio Cuxano, o Imperio Heftalita, o Imperio Samánida, o Imperio Gaznávida, o Imperio Gúrida, a Dinastía Khilji, o Imperio mogol, e a Dinastía Murrani.
A historia política do estado moderno de Afganistán comezou coas dinastías Hotaki e Durrani no século XVIII. No final do século XIX, Afganistán converteuse nun estado colchón do "Gran Xogo" entre a India Británica e o Imperio Ruso. Despois da Guerra Anglo-Afgá de 1919, o Rei Amanullah e Mohammed Zahir Shah tentaron modernizar o país. Unha serie de golpes de estado en 1973, 1978 e 1979 foron seguidos pola invasión soviética de Afganistán e as guerras civís que devastaron o país. A guerra entre o goberno e os talibáns chegou ao seu clímax coa ofensiva talibá de 2021 que resultou na caída da capital, Cabul e o recoñecemento de facto, mais non de iure, pola comunidade internacional do Emirato Islámico de Afganistán .
Etimoloxía
A palabra Afganistán (en persa: افغانستان) tradúcese literalmente como a terra dos afgáns. A orixe do nome cóbrese de certo misterio, pero o seu uso moderno deriva da palabra afgán. Os pastus parece que comezaron a usar a palabra para referirse ó seu pobo despois da súa islamización. Segundo W.K. Frazier Tyler, M.C. Gillet e varios outros especialistas, a palabra afgán apareceu primeiro no libro do ano 982, Hudud-al-Alam. A última parte da palabra ten a súa orixe na palabra persa -stán (país ou terra). A palabra inglesa, Afghanland, que apareceu en varios tratados entre o Reino Unido e a dinastía Qajar de Persia foi adoptada polos afgán e converteuse en Afganistán.
Historia
- Artigo principal: Historia de Afganistán.
Na antigüidade, Ariana, o territorio do actual Afganistán, formou parte do Imperio persa aqueménida, do reino helenístico de Bactriana e do Imperio Cuxano. Despois o país converteuse ao budismo coma relixión, converténdose ao islam máis tarde coa chegada dos árabes.
Ao longo dos séculos IX e X a zona occidental do país, integrante da rexión histórica de Ghorasán, formou parte dunha Persia cada vez máis independente dos califas de Bagdad, baixo as dinastías Tahirí, Saffarí e Samaní. É a época do esplendor Islámico na economía e na cultura, que en toda a Persia Histórica, dende Bagdad ata Samarcanda, dará lugar a numerosas capitais prósperas e moi poboadas polas que transcorría a Ruta da Seda, así coma a numerosas figuras coma Avicena e Algazel en filosofía, Al-Razi e Al-Nafís en medicina, Al-Khwarizmi e Al-Biruní en matemáticas, Omar Khayyam e Firdusi en literatura, Al-Jazari en enxeñería etc., aínda que case todos eles dedicábanse a múltiples disciplinas, cunha erudición extraordinaria. No ano 977 Sebük Tegin, un vasalo dos Samanís, estableceuse como gobernador na rexión, dando orixe á dinastía Gaznauí, e o seu sucesor Mamud independizouse e estableceu un grande imperio con base en Gazna, estendéndose por Ghorasán, Afganistán e o noroeste da India, realizando máis de 50 expedicións de conquista e saqueo sobre esta última, e dando orixe a un período de grande esplendor económico e cultural na capital Gazna. Posteriormente, coa chegada dos turcos selxúcidas, prodúcese a perda do Ghorasán. No século XII a dinastía dos Gaznauís é substituída pola dos Gurís e a principios do século XIII pola dos Xás de Coresmia.
A partir do ano 1220 comeza a etapa das invasións mongois, que arrasan numerosas cidades esnaquizando poboación e a economía da rexión, tralo que se produce unha crecente nomadización da Persia histórica, incluíndo Afganistán. Coma consecuencia de ditas invasións, establécese nestas terras o dominio dos mongois de Chagatai. A finais do século XIV Tamerlán conquista o país, exercendo un dominio que se vai prolongar precariamente ata mediados do século seguinte, con continuas loitas entre os seus sucesores.
O establecemento do actual estado do Afganistán prodúcese en 1747.
A partir de 1837 comeza a influencia británica no Afganistán. O 19 de agosto de 1919, durante a Guerra Anglo-Afgá, o país obtivo a súa independencia do Reino Unido.
En 1973 un golpe de estado derribou a monarquía e proclamou a república. Cinco anos máis tarde instalouse un goberno comunista, pero a actividade da guerrilla islámica provocou a intervención Soviética rematando esta en 1989 grazas a influencias externas. Logo reiniciouse a guerra civil e en 1996 os talibán entraron en Cabul e impuxeron unha réxime baseada na xaria. En 2001 tras os atentados do 11 de setembro nos Estados Unidos, unha coalición internacional derrubou o réxime talibán.
En decembro de 2001, o Consello de Seguridade das Nacións Unidas autorizou a creación dunha forza composta por tropas da Organización do Tratado do Atlántico Norte (OTAN), que asistiu ao goberno do Presidente Hamid Karzai a establecer a dirección de autoridade da nación. Karzai foi substituído por Ashraf Ghani logo das eleccións de 2014.
Nin os esforzos da OTAN, nin as tímidas accións do goberno de Karzai, conseguiron estabilizar o país, que se atopa inmerso dende o comezo da invasión por parte da coalición liderada polos Estados Unidos nunha situación de guerra constante cos talibáns. Con todo, Estados Unidos e os talibáns conseguiron un acordo de paz en 2020, logo do cal Estados Unidos e a OTAN fixaron en 14 meses o prazo para retirada de Afganistán. A retirada definitiva dos soldados dos Estados Unidos foi adiada polo presidente Joe Biden ata o 11 de setembro de 2021, facéndoa coincidir co vixésimo aniversario do 11S. Con todo, no verán de 2021, os talibáns protagonizaron un rápido avance tomando en poucas semanas a maioría das provincias de Afganistán. Finalmente o 15 de agosto, cando os insurrectos estaban ás portas de Cabul, Ghani abandonou o país e os talibáns ocuparon a capital proclamando a fin da guerra. A toma do poder causou unha fonda preocupación na comunidade internacional polo respecto do novo goberno cara aos dereitos humanos, especialmente das mulleres. Nos seus primeiros anuncios, os talibáns afirmaron que se respectarían os dereitos das mulleres "dentro da lei islámica", unha amnistía para os que traballaron para os países estranxeiros e para administración afgá, e o compromiso de non protexer a Al Qaida ou outros grupos terroristas. Mais estas declaracións foron acollidas con escepticismo pola comunidade internacional.
Xeografía
Afganistán é un país montañoso con chairas no norte e no suroeste. Noshaq, con 7485 metros, é o punto máis alto do país. A meirande parte do país é seca e a auga é un recurso escaso. Afganistán ten un clima continental, con veráns quentes e invernos fríos.
As principal cidade é Cabul, a capital. Outras cidades importantes son Herat, Jalalabad, Mazar-e Sharif e Kandahar.
Demografía
No 2012, a poboación de Afganistán era de 31 108 077, incluíndo os 2,7 millóns de refuxiados que aínda viven en Paquistán e Irán. En 1979, a poboación era de 15,5 millóns. A única cidade con máis dun millón de habitantes é a capital, Cabul. Outras cidades importantes do país son, en orde de poboación, Kandahar, Herat, Mazar-i-Sharif, Jalalabad, Lashkar Gah, Taloqan, Khost, Sheberghan e Ghazni. As áreas urbanas tiveron unha rápida evolución despois do retorno de 5 millóns de expatriados. Segundo o Population Reference Bureau, estímase que a poboación de Afganistán chegará ós 82 millóns no 2050.
Grupos étnicos
Afganistán ten unha sociedade multiétnica, e a súa situación estratéxica contribuíu de modo significativo á diversidade. A poboación afgá divídese en varias etnias, a falta dun censo que recolla dos datos de cada unha das etnias a composición aproximada da poboación é a seguinte (segundo CIA World FactBook): Paxtos 42%, taxicos 27%, hazaras 9%, uzbekos 9%, aimaks 4%, turcománs 3%, baluchis 2%
Outros: Hai árabes nas provincias de Kunduz, Takhar e Baghlan; un pequeno grupo de kirguiz no Pamir; wakhis que viven en remotas aldeas da montaña taxica; farsiwans que viven nas provincias fronteirizas con Irán; nuristanís na fronteira con Paquistán; brahuis no suroeste desértico; qizilbash esparexidos nos centros urbanos.
Linguas
As linguas oficiais en todo o país son de facto o paxto e o dari, e a antiga constitución de 2004 recoñecía como linguas cooficiais nos territorios onde sexan maioritarias ó uzbeko, turcomán, baluchí, paxaí, as linguas nuristanís, as linguas do Pamir e as outras linguas habituais, coma por exemplo: o wanechí, o parachí, o ormurí etc.
O dari é a norma escrita que deriva dende hai séculos do parsi e que se fala no Afganistán aproximadamente polo 50% ou 60% da poboación. O aimaq e o hazaraguí ás veces cóntanse como linguas independentes, outras como variedades do dari, na realidade son derivacións do dari, algunhas veces máis próximo ao propio dari e outras ao taxico que incorporan elementos túrquicos e mongoloides.
O paxto é a lingua habitual dun 35% da poboación e ten o rango de lingua oficial desde 1936. A maioría dos falantes están no sur e no leste do país.
Outras linguas: árabe, acerí, brahuí, cazaco, darwazi, gawar-bati, grangali, gujari, jakati, karakalpak, kirguiz, malakhel, mogholi, ormuri, parachi, parya, savi, shumashti, tirahi, uigur, wotapuri-katarqalai
- Linguas nuristanís: axcúnn, kamvirí, kati, prasuni, tregami, waigali
- Linguas pamir: munxí, sanglechi-ishkashimi, xugní, vakhí, warduji
Relixión
A relixión oficial e maioritaria é o islam: 80% dos afgáns son sunnitas e o 19% son xiítas e no país hai aproximadamente 48.000 mesquitas. O hinduísmo foi a relixión maioritaria da maior parte do que hoxe é Afganistán ata polo menos o século X, coa chegada dos talibán boa parte dos aproximadamente 70.000 hindús marcharon ó exilio, actualmente hai 43 templos hindús que comparten coa minoría sikh, arredor de 4.500. Hai poucos cristiáns do país: unha misión sui iuris da Igrexa católica para atender as necesidades dos estranxeiros católicos en Cabul, actualmente non hai ningún templo protestante aberto ó público, pero si existiu un entre 1970 e 1973 e algunhas fontes falan de 3.000 cristiáns no país, pero é difícil sabelo pola prohibición legal de deixar o islam. Antigamente había unha numerosa minoría xudía, 5.000 en 1948, pero hoxe tan só queda 1 xudeu que atende o único templo que queda no país.[Cómpre referencia]
Política
División administrativa
- Artigo principal: Subdivisións de Afganistán.
Afganistán está formada por 34 provincias, ou velayat, que á súa vez se dividen en distritos:
| ||||||||
Economía
- Artigo principal: Economía de Afganistán.
Afganistán é un país extremadamente pobre e un dos menos desenvolvidos do mundo. Dous terzos da poboación vive en menos que 2 US$ ó día. A economía sufriu grandemente a causa do malestar político e militar recente desde a invasión soviética de 1979-80 e os conflitos que viñeron, mentres que a seca severa de 1998-2001 agravou as dificultades debido á alta dependencia da agricultura, pois a maior parte da poboación (61%) traballa no sector agrícola cultivando cereais, árbores froiteiras, froitos secos e algodón. A maioría da agricultura realízase nas chairas do norte, preto das fronteiras con Turcomenistán, Uzbekistán e Taxiquistán. Tamén hai importantes rabaños de ovellas, así como artesanía de alfombras. Posúe importantes reservas de gas natural pouco explotadas e unha industria (téxtil, alimentos) recente e pouco desenvolvida.
Comunicacións
Afganistán ten tan so 24.6 km. de vías férreas. As estradas, 21.000 km, só 13.3 de vías rápidas, están en reconstrución e aínda existen en moitas delas perigo polos campos de minas nas súas proximidades. Algúns ríos como o Amu Daria ou o Panj son navegables. No país hai 44 aeródromos pero a maioría aínda están danados pola guerra cos talibán. O Aeroporto Internacional de Cabul está a 16 km da capital, e nel operan Ariana Afghan Airlines, Kam Air, Azerbaijan Airlines, Mahan Air, Pakistan International e Qatar Airways.
Educación
O 64% da poboación é analfabeta, e entre as mulleres o índice chega ata o 79%. No país hai unhas 3.000 escolas, pero boa parte delas están nunha situación lamentable despois de décadas de guerras e conflitos. Os profesores son 27.000 que dan clases a 3 900 000 de alumnos en primaria e 300.000 en secundaria.
Na Universidade de Cabul están matriculados 7.000 estudantes e existen outras catro universidades en Cabul, entre elas a Universidade Americana de Afganistán que dá as clases en inglés. No resto das provincias hai outras 10 universidades.
Cultura
Moitos edificios históricos do país danáronse nas guerras recentes. Os talibáns destruíron as famosas estatuas de Buda da provincia de Bamiyán por velas como símbolos doutra relixión. Logo da guerra, moitos obxectos de arte e vestixios arqueolóxicos revendéronse en Occidente. O buzkashi é o deporte nacional. Antes da suba ó poder dos talibáns, a cidade de Cabul era o fogar de moitos músicos que tocaban nos dous estilos da música afgá, a tradicional e a moderna, especialmente durante a celebración de Nauroz.
Deporte
_vs_Jeje_Lalpekhlua_(in_blue_uniform).jpg)
A selección de fútbol de Afganistán compite internacionalmente dende 1941. O equipo xoga os seus partidos como local no Estadios de Ghazi en Cabul, e está regulado pola Federación Afgá de Fútbol. O equipo nunca competiu ou se clasificou para a Copa do Mundo de Fútbol, pero gañou un trofeo internacional no Campionato da SAFF.
O crícket, un deporte de recente introdución no país, ten unha gran popularidade debido aos éxitos da selección de crícket de Afganistán.
Outros deportes populares son o baloncesto, o voleibol, o taekwondo e o culturismo. O buzkashi é o deporte tradicional, practicado polos afgáns do norte. É semellante ó polo, xogado por homes a cabalos en dous equipos. O lebrel afgán (unha raza de can) orixinouse en Afganistán e foi orixinalmente usado na caza.
Afganistán e Galicia
O 21 de febreiro de 2007 a militar friolesa Idoia Rodríguez Buján falecía nun atentado contra as forzas internacionais que ocupan parte do territorio afgán. A soldado conducía unha ambulancia blindada nun convoi de apoio ás tropas italianas. No vehículo viaxaban tres militares máis, dos que dous, entre eles o noiés Xurxo Laíño del Río, resultaron feridos.
O 8 de novembro de 2008 o militar vigués Rubén Alonso Ríos falecía nun atentado suicida a uns 80 km ao sur de Herat. No ataque, realizado cunha furgoneta bomba, tamén quedaron feridos entre outros os galegos Enrique Dopico Rodríguez (de Betanzos), José Antonio Cures García, e mais Gonzalo Miguélez Diéguez (de Agolada).
Galería de imaxes
-
Mapa dos grupos etnolingüísticos. -
Mapa topográfico de Afganistán. -
Provincias de Afganistán. -
Tormenta de area en Afganistán.
Notas
Véxase tamén
Wiki Commons ten máis contidos multimedia na categoría: Afganistán  |
Bibliografía
- Banting, Erinn. (2003). Afghanistan the People. Crabtree Publishing Company. ISBN 978-0-7787-9336-6. Arquivado dende o orixinal o 12 de xaneiro de 2014. Consultado o 01 de novembro de 2014.
- Bleaney, C. H; Gallego, María Ángeles (2006). Afghanistan: a bibliography. BRILL. ISBN 978-90-04-14532-0. Arquivado dende o orixinal o 12 de xaneiro de 2014. Consultado o 01 de novembro de 2014.
- Clements, Frank (2003). Conflict in Afghanistan: a Historical Encyclopedia. ABC-CLIO. ISBN 978-1-85109-402-8. Arquivado dende o orixinal o 12 de xaneiro de 2014. Consultado o 01 de novembro de 2014.
- Fowler, Corinne (2007). Chasing Tales: Travel Writing, Journalism and the History of British Ideas About Afghanistan. Rodopi. ISBN 978-90-420-2262-1. Arquivado dende o orixinal o 12 de xaneiro de 2014. Consultado o 01 de novembro de 2014.
- Griffiths, John C (2001). Afghanistan: a History of Conflict. Carlton Books. ISBN 978-1-84222-597-4. Arquivado dende o orixinal o 12 de xaneiro de 2014. Consultado o 01 de novembro de 2014.
- Habibi, Abdul Hai (2003). Afghanistan: an Abridged History. Fenestra Books. ISBN 978-1-58736-169-2.
- Hopkins, B.D. (2008). The Making of Modern Afghanistan. Palgrave Macmillan. ISBN 978-0-230-55421-4. Arquivado dende o orixinal o 12 de xaneiro de 2014. Consultado o 01 de novembro de 2014.
- Johnson, Robert (2011). The Afghan Way of War: How and Why They Fight. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-979856-8.
Outros artigos
Ligazóns externas
- http://www.afghanmania.com/ Arquivado 24 de xaneiro de 2022 en Wayback Machine.
- Constitución da República Islámica do Afganistán: Capítulo I, O Estado, Artigo XVI, pdf (en inglés).
This article uses material from the Wikipedia Galego article Afganistán, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Todo o contido está dispoñible baixo a licenza CC BY-SA 4.0, agás que se indique o contrario. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Galego (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.