Planeta: Nainlangitan a bagi nga agpalpalikmut ti maysa a bituen wenno estelar a tidda

Ti pita wenno planeta ket maysa a nainlangitan wenno selestial a bagi a pagliklikmutan ti maysa a bituen wenno tidda ti bituen nga addaan iti naananay a dagsen tapno mapagbalin a nagtimbukel ti bukodna a grabidad, saan unay nadagsen tapno mangrugi iti termonuklear a panaglunag, ken nalinisannan ti kaarrubana a deppaar dagiti marapita wenno planetisimal.^[a]

Dagiti sabsabali ti kaddakkel a planeta tapno maipadpada ida:
Ngato nga aray: Urano ken Neptuno;
maikadua nga aray: Daga, puraw nga ansisit ti bituen a Sirius B, Venus;
baba nga aray (inaramid ken naipadakkel dita baba nga imahen) – ngato: Márte ken Merkúrio;
baba: ti Bulan, dagiti ansisit a planeta Pluto ken Haumea

Ti kaawagan a pita ket kabbaro laeng no ipadpada iti kaawagan a planeta a naggapu pay kadagiti taga-ugma a kapanawenan. Ti balikas a pita ket naadaw manipud iti balikas a Tinggian para iti daga. Daytoy a balikas ket kognado ti Ilokano a balikas a pitak. Daytoy a kaawagan ket napili ta saan met nga awan ti posibilidad nga iti maysa a paset ti law-ang, adda dagiti planeta a maipada iti daga, no sadino ket mabalin a tumaud ti biag.

Ti kaawagan met a planeta ket manipud iti taga-ugma a pagsasao a Griego πλανήτης αστήρ planētēs astēr a kayat na a sawen ket "agkalkalautang a bituen". Ti balikas wenno makunkuna a planeta ket taga-ugma, nga addaan kadagiti panakaamo ti pakasaritaan, siensia, mitolohia, ken relihion. Napansin dagidi nagkauna a kultura a kasla nailangitan, wenno emisario dagiti Diós. Orihinal nga adda pito a planeta. Daytoy ket relatido iti pammati dagiti Romano a dagiti pito a Dios ket agsisinnukat iti panagbantay kadagiti aramid ti lubong. Ti panagsasaruno dagitoy a dios ket umuna ti Init sumaruno ti Bulan, Márte, Merkúrio, Hupiter, Venus ken Saturno. Basar kadaytoy kadagiti nagan dagiti pito nga aldaw ti lawas malaksid iti Dominggo a naggapu iti Latin a dies Dominicus (ti aldaw ti Apo): Domingo, Lunes (manipud iti Luna), Martes, Mierkoles, Huebes (ti Hupiter ket Iovi iti kaso a henitibo), Biernes ken Sabado.

Iti agdama, adu pay laeng dagiti mamati iti astrolohia (maysa a panagadal a nagramut iti pammati a nasantoan dagiti planeta), a mangibagbaga a ti kuti dagiti planeta ket pagbaliwen na dagiti biag dagiti tattao no pay supiaten daytoy ti sientipiko a komunidad. Iti panagabanse ti kinaammo a sientipiko, nagsabalin ti pannakasirmata dagiti tattao kadagiti planeta, adun dagiti agsusupadi a patta. Uray ita, awan pay ti di-masupiat wenno inkontestado a panakaipalpalawag no ania ti maysa a planeta. Idi 2006, ofisial nga inampom ti Kappon ti Internasional nga Astonomika (IAU) ti maysa a resolusion nga agipalpalawag kadagiti planeta iti uneg ti Sistema a Solar wenno Tutudngan ti Init. Daytoy a panagipalpalawag ket agpadpada a dinaydayaw ken binalbalaw, ken sinupsupiat dagiti sumagmamano a sientipiko.

No pay namin-adun a naisingasing a liklikawen dagiti planeta ti init, idi la maika-17 a siglo a nasuportaran dagiti pamaneknek daytoy a sirmata babaen dagiti immuna a teleskopio nga obserbasion nga astronomikal nga inaramid ni Galileo Galilei. Iti naannad nga analisis ti datos ti obserbasion, naduktalan ni Johannes Kepler a saan a nagtimbukel dagiti lilikawan wenno paliklikmutan dagiti planeta, no di ket arimbuklen wenno eliptikal. Iti isasayaat dagiti aparato ti obserbasion, nakita dagiti astronomo, a kas iti Daga, ket palpalikmuten na dagiti dadduma pay a planeta kadagiti bangking a liligusan wenno pagtayyekan, ken addaan kadagiti agpada a langa dagiti dadduma kas koma gorra ti yelo Ingles: ice-cap ken dagiti tiempo. Nanipud idi rugi ti Panawen ti Law-ang, naammoan babaen kadagiti obserbasion manipud kadagiti probo wenno panukain (panagsukisok ti limbang) nga addaan kadagiti agpapada a langa ti Daga ken dagiti dadduma a planeta kas iti bulkanismo, bagio, tektonika ken hidrolohia.

Dagiti planet a ket kadawyan a nabingbingay dagiti dua a nangruna a tipo: dadakkel, nababa ti densidadna a higánte nga alingásaw, ken babbabassit, nabato a maradaga wenno naindagaan a planeta. Iti panagipalpalawag ti IAU, adda walo a planeta iti Sistema Solar. Iti panagsasarunoda manipud iti Init, adda uppat a naindagaan, Merkurio, Venus, Daga, ken Marte, santo uppat a higante nga alingassaw, Hupiter, Saturno, Urano ken Neptuno. Laonen pay ti Sistema Solar ti lima nga ansisit a planeta wenno pita: Ceres, Pluto (ti orihinal a maikasiam a planeta ti Sistema Solar), Makemake, Haumea, ken Eris. Malaksid iti Marte, Venus, Ceres, ken Makemake, amin dagitoy ket liklikawen ti maysa wenno ad-adu pay a natural a satelite wenno allikaw wenno bulan.

Nanipud idi 1992, iti pannakaduktal kadagiti ruar-init a pita wenno extrasolar a planeta (dagiti planeta nga agliklikaw kadagiti sabali a bituen), nagrugi a maawatan dagiti sientipiko nga addaan iti pumada a karakteristika iti Daga dagiti planeta iti sibubukel a Galaxia ti Ariwanas (ti Dalan Gatas wenno Via Lactea wenno Nagririmpuok a Bituen).

 

Ti kapanunutan dagiti planeta ket naparang-ay iti pakasaritaanna, manipud kadagiti nainlangitan nga agkalkalautang a bituen iti taga-ugma agingga kadagiti maralubong a banag ti panawen a sientipiko. Iraman pay itan ti konsepto saan laeng dagiti lubong iti Sistema Solar, no di ket pati dagiti ginasut kadagiti sabali nga extrasolar a sistema. Dagiti tinawtawid a saan a kinalawag iti panagipalpalawag kadagiti planeta ket nagbanag kadagiti adu a sientipiko a kontrobersia.

Iti taga-ugma, binigbig dagiti astronomo dagiti lawag nga agkutkuti iti tangatang. Inawagan dagiti taga-ugma a Griego πλάνητες ἀστέρες (planetes asteres "agkalkalautang a bituen") wenno "πλανήτοι" (planētoi "agkalkalautang") nga iti tatata a panawen ti makunkuna a "planeta". Iti taga-ugma a Gresia, Tsina, Babilonia, ken kadagiti amin a sakbay a moderno a sibilisasion, dandani nga agnanayon a namatmatian a ti Daga ti sentro ti law-ang ken amin a sabali a planeta ket palpalikmutan na ti Daga. Ti rason para kadagitoy a pannagipagarup ket kasla agparparang a dagiti bit-bituen ken planeta ket palpalikmuten da ti Daga ti tunggal-maysa nga aldaw, ken ti nalawag a sentido komun a puot a ti Daga ket nalagda ken natalinaay, ken daytoy ketsaan nga agkutkuti ngem nakatalna.

Babilonia

Ti immuna a sibilisasion nga addaan iti nairebbengan a teoria maipapan kadagiti planeta ket dagiti Babilonio, a nagtaeng idiay Mesopotamia idi umuna ken maikasua a mileneo BC. Ti kaduogan a sibibiag a planetario a teksto nga astronomikal ket ti Babilonio a Tableta a Benus iti Ammisaduqa, maysa a kopia iti maikapito siglo SK/BC a listaan dagiti panagpalpaliiw iti panagkutkuti ti planeta a Venus, nga amangan a napetsaan iti kaunaan a maikadua a mileneo BC.Ti MUL.APIN ket maysa a paris iti kuneiporme a tab-tableta a napetsaan manipud idi maika-7 a siglo BC nga agipakita ti panagkuti iti Init, Bulan ken dagiti planeta iti maysa tawen.Dagiti Baboliniko nga Astrologo ket nagaramid da kadagiti nagpaayan iti nagbalin tattan a makunkuna a Lumaud nga Astrolohia.Ti Enuma anu enlil, a naisurat iti panawen a Neo-asirio idi maika-7 a siglo BC,ket naglaon ti listaan dagiti Partaan ket dagiti panakaibagianda kadagiti sabsabali a selestial a penomeno a mairaman dagiti planeta.Ti Benus, Márte, Hupiter, ken Saturno ket nainaganan babaen dagiti Baboliniko nga Astrologo. Dagitoy laeng ti naamamuan a planeta aginggana ti panakaparnuay ti teleskopio iti moderno a panawen.

Greko-Romano nga astronomia

Dagiti 7 a nagtitimbukel a planeta ni Ptolemeo

1 Bulan

2 Merkurio

3 Benus

4 Init

5 Marte

6 Hupiter

7 Saturno

Gapu ta saan da nga interesado kadagiti nainlangitan a kasla dagiti Babilonios, dagiti taga-ugma a Griego ket immuna a saan da nga inikkan ti kinaipangruna dagiti planeta. Dagiti Pitagóriko idi maika-6 ken maika-5 asiglo BC ket nakaparang-ay da ti bukodda a teoria a maipanggep kadagiti planeta, a nabuklan ti Daga, Init, Bulan, ken dagiti planeta nga nagliklikmut ti maysa a "Tengnga nga Apuy" iti sentro ti Law-ang. Ni Pitágoras wenno ni Parménides ket isuda ti makunkuna nga immuna a nanginaganan ti rabii a bituen ken ti baggák (Venus) nga dagitoy ket maysa nga agpapada. Idi maika-3 a siglo BC, Aristarko iti Samos ket nagitukon ti maysa a heliosentriko a sistema, a segun nga ti Daga ken dagiti planeta ket paliklikmuten da ti init. Nupay kasta, ti heosentriko a sistema ket isu ti nagturay aginggana ti Sientipiko a Rebolusion.

Idi panawen ti umuna siglo BC, idi agdama ti Helenistika a paset ti panawen, dagiti Griego ket nangrugida nga agiparang-ay kadagiti bukodda a panggep iti matematika par aiti panagipadto ti puseto dagiti planeta. Dagityo a kapanggepan, a naibatay iti heometria ngem saan a kas ti aritmetika dagiti Babilonio, ket daytoy ti manglabas to dagiti narigat a teoria ken kasayaat dagiti Babilonio, ken nagbanagan kadagitikaaduan a tignay ti astronomia a napalpaliiw manipud iti Daga nga inususar ti mata laeng. Dagitoy a teoria ket nakaabotda kadagiti kangatuan a panagisao iti Almagesto a sinurat babaen ni Ptolomio idi maika-2 a siglo CE. Nakakomkompleto ti panakaiturayan to modelo ni Ptolomelio a daytoy ket simmukat kadagiti amin nga obra iti astromia ken isu pay laeng ti maitudtudo nga atronomiko a teksto para kadagiti i3 a pagilian iti Lumaud a lubong. Kadaiti Griego ken Romano adda dagiti naamammoan a pito a planeta, ti tunggal maysa ketnagipagarup a ti agliklikmut iti Daga segun dagiti narigat a linteg inbaga ni Ptolomio. Dagitoy ket, iti dumakdakkel a panagurnos manipud iti Daga (ti panagurnos ni Ptolomio): ti Bulan, Merkurio, Benus, ti Init, Marte, Hupiter, ken Saturno.

India

Idi 499 CE, ti taga-India nga astronomo a niAryabhata ket nangisingasing ti planetraio a modelo a nalawag a nangitipon ti [[panagtayyek ti Daga] iti pagtayyekanna, nga isu ket nangipalplawag ti gapuanan ti maiparparang a maaw-awatan nga agpalaud a panagungunay dagiti bituen. Isu pay ket namatmati a dagiti panagtayyek dagiti planeta ket immitlog. Adu kadagiti simmursurot kenni Aryabhata idiay Abagatan nga India, a dagiti pamunganayanna idiay kadagiti inaldaw a panagtayyek ti Daga, ken dagiti dadduma pay, ket sinursurot ken dagiti dadduma pay nga obrana a naibatay kaniada

Idi 1500, ni Nilakantha Somayaji iti eskuela ti astronomia ken matematika ti Kerala, iti bukodna a Tantrasangraha, ti napabaro a modelo ni Aryabhata. Iti bukodna nga Aryabhatiyabhasya, ti maysa a komentario para iti Aryabhatiya ni Aryabhata, isu ket nangiparang-ay ti maysa a planetario a modelo a ti Merkurio, Benus, Marte, Hupiter ken Saturno ket liklikmutenda ti Init, ken daytoy met ket likmutanda ti Daga, daytoy ket kapadpada ti Ti koniko a sistema a kalpasan daytoy nga insingasing babaen ni Tycho Brahe iti naladaw a maika-16 a siglo. Kaaduan kadagiti astronomo iti Eeskuela ti Kerala a nnagsursurot kaniana ket inaw-awatda daytoy a planetario a sistema.

Astronomia ti mediebal a Muslim

Idi maika-11 a siglo, ti panaglasat ti Benus ket pinaliiw idi babaen ni Avicenna, a nangibagbaga a ti Benus, mabalin a sagpaminsan, ket adda iti baba ti Init. Idi maika-12 a siglo, ni Ibn Bajjah ket nagpaliiw idi kadagiti "dua a planeta a kas dagiti nangisit a piltak iti sanganan ti Init", nga intono kua ket nainaganan a kas ti panaglasat ti Merkurio ken Benus babaen ti Maragha nga astronomo a ni Qotb al-Din Shirazi idi maika-13 a siglo. Nupay kasta, ni Ibn Bajjah ket saanna a napaliiw ti panaglasat ti Benus, ket awan ti napasamat iti kabibiagna.

Europeano a Renasimiento

Dagiti Renasimineto a planeta, ca. 1543 aginggana ti 1781

1 Mercury

2 Benus

3 Daga

4 Mars

5 Hupiter

6 Saturno

Iti idudumteng ti Sientipiko a REbolusion, nagbalbaliw ti pannakaawat ti termino a "planeta" manipud kadagiti agbalballasiw iti langit (a mainaig iti lugar ti bituen); iti bagi nga agliklikmut iti Daga (wenno ti naipampmattianidi iti dayta a panawen); ken idi maika-16 a siglo iti banag a dagus a nagliklikmut iti Init idi nakagun-od ti pannakaawat ti heliosentriko a modelo ni Copernicus, Galileo ken ni Kepler.

Isunga ti Daga ket nairaman kadagiti listaan ti planeta, bayat a nailaksid ti Init ken ti Bulan. Iti immun-una, idi naduktalan dagiti immuna a satelite ti Hupiter ken Saturno idi maika-17 a siglo, dagiti termino a "planeta" ken "satel=lite" ket nagsisinnukat ket agpapada a naus-usar – urayno ti naud-udi a naibagbaga ket nain-inut a nagbalin nga ad-adu a naus-usar kadagiti sumakbay a siglo. Manipud idi tengnga ti maika-19 a siglo, ti bilang dagiti "planeta" ket napardas nga immad-adu gapu kadagiti ania man a baro a naduktalan a banag a dagus a mangliklikmut ti Init ket nailista idi a kas maysa a planeta babaen ti sientipiko a komunidad.

Maika-19 a siglo

Dagiti baro a planeta, 1807–1845

1 Merkurio

2 Benus

3 Daga

4 Marte

5 Vesta

6 Juno

7 Ceres

8 Pallas

9 Hupiter

10 Saturno

11 Urano

Idi maika-19 a siglo dagiti astronomo ket nangrugrugida a namatmati a dagiti kinaudi a naduktalan a bagbagi a naidasig idi a planeta kadagiti ganganai a gudua ti siglo (a kas tiCeres, Pallas, ken ti Vesta) ket maigiddiat a sabsabali manipud kadagiti tradisonal a planeta. Dagitoy a bagiu ket nakibinningayda ti agpapada a rehion iti limbang a nagbaetan ti Marte ken Hupiter (tu barikes ti asteroid), ken addaan dagitoy ti basbassit a masaa; gapu ti nagbanagan daytoy, dagitoy ket nabaliwan ti pannakaidasigda a kas dagiti "asteroid". Iti kaawan kadagiti ania man a panangipalpalawag, ti maysa a "planeta" ket naawawatan idi a kas ti ania man a "dakkel" a bagi a nangliklikmut iti Init. Gaputa adda dagiti dakkel unay a baetan ti kadakkel dagiti asteroid ken dagiti planeta, ken dagiti kaadu ti nagsasaruno a baro a naduktalan ket kasla nagpatingga idi naduktalan ti Neptuno idi 1846, awan idi ti nalawag a pannakasapul ti pormal a panangipalpalawag.

Maika-20 a siglo

Dagiti planeta 1854–1930, 2006–agdama

1 Merkurio

2 Benus

3 Daga

4 Marte

5 Hupiter

6 Saturno

7 Urano

8 Neptuno

Nupay kasata, idi maika-20 a siglo, ti Pluto ket naduktalan idi. Kalpasan dagiti immuna a panagpalplaiiw a nakaiturongan ti pammati a daytoy idi ket dakdakkel ngem ti Daga, ti banag idi ket dagus nga inaw-awat a kas ti maikasiam a planeta. Ti adu pay a panagpalplalliw ket nakabiruk a ti bagi ket napudnuan a basbassit: idi 1936, ni Raymond Lyttleton ket nangisingasing a ti Pluto ket mabalin a nakatalaw a satelite ti Neptuno, ken ni Fred Whipple ket nangisingasing idi 1964 a ti Pluto ket mabalin a maysa a kometa. Nupay kasta, gapu ta daytoy ket dakdakkel pay laeng ngem dagiti naamammuan nga asteroid ken kasla saan nga adda kadagiti dakdakkel a populasion, daytoy ket nakatalinaay ti kasasaadna aginggana idi 2006.

Dagiti planeta 1930–2006

1 Merkurio

2 Benus

3 Daga

4 Marte

5 Hupiter

6 Saturno

7 Urano

8 Neptuno

9 Pluto

Idi 1992, dagiti astronomo a ni Aleksander Wolszczan ken ni Dale Frail ket nangpakdaarda ti pannkaduktal kadagiti planeta iti lawlaw ti maysa a pulsar, ti PSR B1257+12. Daytoy a pannakaduktal ket sapasap a naikedkeddeng a ti immuna a nalawag a pannkaduktal iti planetario a sistema iti lawlaw iti sabali a bituen. Ken idi Oktubre 6, 1995, ni Michel Mayor ken ni Didier Queloz iti Unibersidad ti Hinebra ket nangipakdaarda ti immuna nalawag a pannakaduktal iti maysa nga eksoplaneta nga agliklikmut iti maysa nga ordinario a nangruna nga agsisinnaruno a bituen (51 Pegasi).

Ti pannakaduktal kadagiti ekstrasolar a planeta ket nakaituronga ti sabali pay a saan a nalawag a pannkaipalplawag iti planeta; ti puntos a ti planeta ket agbalinen a maysa a bituen. Adu kadagiti naamammuanen nga ekstrasolar a planeta ket ket ad-adu a dakdakkel ngen ti masa iti Hupiter, a ganganai a makaabut kadagiti nainlangitan a banag a tinawtawagan a kas dagiti "kayumanggi nga ansisit". Dagiti kayumanggi nga ansisit ket sapsap dagitoy a naikedkeddeng a bituen gapu ti abilidadda makilunag iti deuterio, ti nadagdagsen nga isotopo ti hidrohenio. Bayat a dagiti bituen a dakdakkel ngem 75 a beses iti Hupiter ket makilunag iti hidrohenio, dagiti bituen kadagiti masa ti 13 a Hupiter ket makilunag iti deuterio. Nupay kasta, ti deuterio ket saan unay nga adu, ken kaaduan kadagiti ansisit ket nabayagdanton nga agsardeng a makitipon iti deuterio sakbay a maduktalan dagitoy, a makaaramid kaniada a narigat a malasin manipud kadagiti dakkel unay a planeta.

Maika-21 a siglo

Gapu kadagiti pannkaduktal idi las-ud ti kinaudi a gudua ti maika-20 a siglo kadagti ad-adu a banag iti kaunegan ti Sistema a Solar ken dagiti dakkel a banag iti lawlaw dagiti bituen, adda dagiti suppiat a rimsua no kasano ti mangbukel ti maysa a planeta. Adda dagiti naisangayan a di pannakaitunosan no ti maysa a banag ket maikeddeng a maysa planeta no daytoy ket paset ti maysa a naisangayan a populasion a kas ti maysa nga barikes, wenno daytoy ket dakkel umayen a agpataud ti enerhia babaen ti termonuklear a panaglunag iti deuterio.

Adda dagiti umad-adu a bilang dagiti astronomo a nangitaktakder para iti Pluto a maikkat ti pannkaidasigna akas maysa a planeta, gapu ta dagiti adu a kapadpadana a banag anga umab-abot ti kadakkelna ket nabirukanen iti isu met laeng a rehion iti Sistema a Solar (ti Barikes ti Kuiper) idi las-ud ti tawtawen ti 1990 ken dagiti nasapa a tawtawen ti 2000. Ti Pluto ket nabirukan idi a kas maysa a bassit a bagi iti populasion kadagiti rinibu.

Adda kadagitoy ket mairaman ti Quaoar, Sedna, ken Eris ket naibagbaga idi kadagiti nadayeg a pagiwarnakan a kas ti maikasangapulo a planeta, nupay kasat daytoy ket napay a nakaawat iti sientipiko a pannakabigbigan. Ti pannkairangarng ti Eris idi 2005, ti maysa a banag a 27% a dakdakkel ngem ti Pluto, ket nakapartuat ti kammasapulan ken ti punliko nga essem para iti opisial a pannakaipalplawag iti planeta.

Ti panangaku daytoy a problema, ti IAU ket nangirugi ti pannkapartuat ti pannakaipalplawag ti planeta, ken nagpataud iti maysa idi Agusto 2006. Ti bilang dagiti planeta ket bimmassit iti walo kadagiti dakdakkel unay a bagi nga dda iti nakaliklik ti pagtayyekanda (Merkurio, Benus, Daga, Marte, Hupiter, Saturno, Urano, ken Neptuno), ken napartuat ti maysa a baro a klase dagiti ansisit a planeta, nga immununa a naglaon kadagiti tallo a banag (Ceres, Pluto ken Eris).