O tocín/o (d'o latín
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla. |
Sus scrofa domesticus | |
---|---|
Sus scrofa domesticus | |
Denominacions populars | |
Tocín, cochín, latón, gorrín, puerco, cuto, coto, cucho, chino | |
Estau de conservación | |
Clasificación cientifica | |
Eukaryota | |
Animalia | |
Filo: | Chordata |
Mammalia | |
Artiodactyla | |
Suborden: | Suina |
Suidae | |
Sus | |
Sus scrofa | |
Sus scrofa domesticus | |
Descripción | |
Sus scrofa domesticus L., 1758 |
En aragonés recibe numerosos nombres populars, d'entre os cuals son os mas frecuents y distribuius tocín y cochín.
O tocín ye un mamifero artiodactilo de mida mediana, con patas curtas que rematan en dos didos ungulaus en os que se refirma tot o peso, mas dos didos vestichials (tamién con unglas) en a parte de dezaga.
A cabeza ye poderosa, como en toz os suidos, con uellos chicorrons y grans orellas triangulars, y se debanta con un cuello musculoso. O morro remata en un naso plano, muit tactil, con as narinas u canyos que miran t'abant. De conchunta, a cabeza, o morro y o cuello tan musculoso le sirven ta esforigar u esforigueyar (/esfoɾi'gjar/) en a tierra («esforicar» u «esforiqueyar» -ista zaguera pronunciada /esfoɾi'kjar/- en as parlas que tienen mas tendencia a la conservación de consonants xordas), que ye a suya forma natural de trobar l'alimento.
A mayoría de razas actuals tienen poco pelo, que ye esparzo (hirsuto) y duro, d'una forma especial de pelache que en aragonés recibe o nombre de «cerra» (lat. <SĒTULA). Manimenos se cría tamién bellas razas en as que o pelache se pareix mas a o de os suyos parients salvaches, os chabalins, y tienen a cerra densa y escura, y en bels casos (como a raza hongara Mangaliça) dica rizosa y lanuda.
A color d'a piel, que por estar tan esparza la cerra se muestra parcialment espullada, ye blanca u rosada en a mayoría de razas europeguas, as que se conoix como «blancas». Iste ye l'aspecto prencipal en a raza que se cría de forma intensiva en as grancas, o tocín blanco inglés u tocín de Yorkshire, de a que dimanan a mayoría de productor porcins que se consume. Existen razas mediterranias, como o tocín iberico, que son de pigmentación fusca.
En as aldeyas de l'Alto Aragón, os tocins tradicionalment se criaban sueltos. Producto d'ixa libertat, a sobén as latonas se verriban con verrans salvaches de chabalín, por o que as poblacions de latons montanyeses teneban una important impronta chenetica d'os chabalíns de a redolada, que se gosaba mostrar en o naiximiento regular de cualques latons con rayas, que se deciban rayons, por analochía con as crías d'o chabalín..
Os nombres mas comuns ta iste animal, en l'Alto Aragón, son tocín y cochín. «Cochín» se documenta en Pandicosa y Sallent de Galligo en l'Alto Galligo, en Broto, en Vio y en o Viello Sobrarbe en Sobrarbe, anque practicament en chunto con tocín se podría dicir que ye cheneral en toda ixa comarca, y en Radiquero y Salas Altas en o Semontano de Balbastro. Significativament, tamién en Calatorau en a Val de Xalón y en Trasobars en a comarca de l'Aranda (Zaragoza) s'ha documentau, fueras de l'Alto Aragón y en a parte castellanoparlant d'Aragón. Se reconoix como a forma como enantes se les deciba en muitos atros puestos de tot Aragón.
A forma «latón» (lat. <*LACTONE), anque ye muit frecuent en l'actualidat, en primeras feba referencia exclusivament a las crías de a especie, os latons. Se documenta iste nombre emplegau ta nombrar cualsiquier cochín, independientment de a edat que tienga, en Chistén, en Vio, en Broto y en Tella, todas poblacions en a comarca de Sobrarbe.
A forma «gorrín» se documenta en Salas Altas y en Radiquero, en o norte d'o Semontano de Balbastro, y en as valles de Broto y de Vio, en Sobrarbe. S'ha documentau tamién en Ansó, en a comarca d'a Chacetania.
A parola «puerco» (lat. <PORCUS) no gosa amaneixer en os lexicos aragoneses modernos, talment porque sía infrecuent u porque coincide con o castellano y os autors a refusan en pensar-se que ye un castellanismo lexico. Manimenos, se tiene prebas de que teneba uso en o pasau, bien a traviés de toponimos u por l'abundancia en os textos historicos.
Ye significativo que, en a primera metat d'o sieglo XIX, don Francisco Otín y Duaso a documentás indirectament en a forma diminutiva «porciello», referida a os latonez, como se puede leyer en os escritos que remitiba a la Real Academia Española. Isto podría ligar con a hipotesi d'un desuso progresivo en Aragón d'os derivaus de PORCU.
Existen formas foneticament emparentadas con «cochín», como «chino», «chinín» u «chinón», que se documenta en a Espunya, en Puértolas y en Buil (Sobrarbe), en a villa de Graus, en a Puebla de Fantova y en Beri (Ribagorza), que s'ha documentau aplicada cheneralment a las crías, pero que muy probablement dimanan de a voz «Chino!» que se fa servir en istas comarcas, repetida, ta gritar a cualsiquier eixemplar ("chino-chino! viene, majo."). «Chinín» y «chinón» son formas diminutivas de «chino».
En Cinco Villas y bels nuclios en a metat occidental de l'Alto Aragón s'ha documentau unatra familia de formas, potencialment onomatopeyicas tamién, que incluye «coto», «cuto» y «cucho», que se sienten en lugars y villas como Uncastiello u Sos d'o Rei Catolico en Cinco Villas, y en Sigüés en a Chacetania. Curiosament, tamién apareix en Castelserás y en Alfambra, en a provincia de Teruel, o que indica que pudo tener una mayor extensión en o pasau.
En o dominio lingüistico de l'aragonés, existe tot un lexico relacionau con os tocins que en bels casos coincide con o vocabulario de belatras luengas peninsulars, y en atros casos no.
This article uses material from the Wikipedia Aragonés article Sus scrofa domesticus, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). O texto ye disponible baixo a Creative Commons Attribution/Share-Alike License; puede que sigan d'aplicación atros termins. Se veiga as Condicions d'uso ta más detalles. Wikipedia ye una marca rechistrada d'a Wiki Du học, una organización sin animo de lucro. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Aragonés (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.