Néyèrlandé

Néyèrlandé
Péyi	Péy-Ba, Bèljik, Nanmibi, Lafrik di Sid, Sourinanm
Réjyon
Nonm di lokitò	Lanng matèrnèl: 25 milyon Total: 28 milyon Total (néyèrlandé ké afrikaans Lanng matèrnèl): 32,5 milyon
Klasifikasyon di fanmi
Fanmi	▪ lanng endo-éropéyen lanng jèrmannik lanng jèrmannik-ògsidantal lanng jèrmanno-néyèrlandé ba-alman ba-fransik néyèrlandé
Kod di lanng
ISO 639-1	nl
ISO 639-2	dut, nld
ISO 639-3	nld
Kart
Kart
Léjann kart

Oun lòrgannizasyon entèrnasyonnal, Linyon di lanng néyèrlandé-a sa charjé di figsé larèl-ya di lanng-an. Néyèrlandé-a sa pafwè aplé pa métonnimi « olanlé » oben « flanman ».

Néyèrlandé èstandar-a ka fè parti di ba-alman, li sa isou pli présizéman di roun sentèz di djalèk di ba-fransik, notanman di olandé é di brabanson. I ka distengé so kò di alman èstandar-a antrot pa labsans-a di ségon mitasyon konsonnantik-a, abandon-an di sistenm di déklinézon, é souplès-a di lòrd-a di mo. Sa karagtéristik mòrfolojik ké granmantikal-ya, sèrten laspè lègsikal, don prounon pésonnèl-ya, ensi ki rounlo mo di so vokabilèr ka ofri patché similitid ké ròt djalèk di group ba-alman, mé osi ké lanng frison-yan ké anglé-a.

Afrikans-a sa roun lanng dérivé di tchèk djalèk néyèrlandé di xviie syèk é palé an Lafrik di Sid é Nanmibi, ki sa òkò larjman konpréyansib pou lokitò-ya di néyèrlandé, omwen annan lékritir-a.

Néyèrlandé-a sa roun lanng ki ka apartni o group jèrmannik dé lanng endo-éropéyen. A roun djalèk ba-fransik, oben plito di roun lanmanlganm di djalèk, ki akéri èstati-a di lanng nasyonnal. Sosyolengwistik-ya ka kalifyé néyèrlandé-a di lanng-twè pas ki li konstrwi à partir di plizyò djalèk ki té ganyen roun èstandardizasyon é ki enpozé pa pouvwè politik-a pou favorizé roun zouti di lèsprésyon litérèr inik mé osi di lanng polinonmik oben lanng Ausbau.

Tèrm-an « néyèrlandé » ka dérivé dé mo neder land, litéralman « ba péy ». Nederlands ka kalifyé lorijin jéyografik néyèrlandé-a oben ka dézigné lanng-an ki palé annan sa réjyon. Pou dézignen roun Néyèrlandé, nou ké di plito Nederlander, ké Nederlandse pou roun fanm Néyèrlandé.

 

 

Istorikman palé o Péy-Ba, é atè Laflann, néyèrlandé-a égalman répann so kò annan ròt réjyon di monn.

Konfinen, apré roun enpòrtan lèstansyon médjéval, annan atchwèl Westhoek fransé-a, lanng-an, anba so fòrm djalègtal tradisyonnèl-ya, pratikman disparèt di Flann fransé-a o kour di xxe syèk ; sèl tchèk 20 000 lokitò, laplipa ajé di pli di 50 lannen, ka pratiké li kotidjennman. An menm tan, o kour dé xixe ké xxe syèk, djalèk brabanson-an di Brigsèl té fika larjman siplanté pa fransé-a.

O total, pli di 30 milyon di moun ka palé li annan monn-an, si nou ka konté lokitò-ya di afrikans-a, lanng ki ka prosédé di fon néyèrlandé méridjonnal di xviie syèk ki gen, di fè dé kondisyon di lizòlman é dé lenfliyans lokal (bantou, maléz…), sibi so pròp lévolisyon (djalègtal, òrtografik ké granmantikal) ; sa lanng ka doumòré fòrtman izité an Lafrik di Sid, koté li sa lanng ofisyèl, ensi ki an Nanmibi, koté li sa lanng roukonnèt.

Èstati ofisyèl

 

An Léròp, néyèrlandé-a ki sa roun lanng ofisyèl o Péy-Ba é an Bèljik, li sa donk di sa fè roun dé lanng ofisyèl di Linyon éropéyen-an.

Annan Karayb-ya, li sa lanng ofisyèl-a d'Arouba é di Lézanti néyèrlandé-ya. An Lanmérik di Sid, li sa lanng ofisyèl-a di Sourinanm.

Anfen, an Lafrik, afrikans-a, lanng ki dérivé di néyèrlandé, sa lanng ofisyèl an Lafrik di Sid é lanng roukonnèt an Nanmibi. Pli di 7 milyon di moun ka palé afrikans-a kou lanng matèrnèl. An Lendonnézi, ròtfwè kolonni dé Péy-Ba, roun group limité di moun ka palé li kou lanng matèrnèl (anviron 10 000), oben prensipal (30 000), mé lanng-an pa gen di èstati ofisyèl, é sa larjman an rétrè fas à anglé-a (sirtou annan zonn touristik-ya).

An Lendonnézi, lokitò-ya di néyèrlandé ka métrizé pou roun gran nonm roun di Dé kriyòl néyèrlandé-ya, près éten, pecok ké javindo.

O total annan monn-an, néyèrlandé-a sa palé pa pli di 30 milyon di moun.

Néyèrlandé-a ka trouvé so sours annan djalèk jèrmannik-ya ki palé annan nò-a di Lanlmangn é o Péy-Ba ant le Rhin ké Weser, réjyon ki ka korèsponn o group arkéyolojik nonmen group Rhin-Weser. So lanng-gangan sa vyé-fransik (oben vyé-ba-fransik), lanng-an dé Fran salyen é dé Mérovenjyen, gangan dé djalèk ba-fransik modèrn, mé li ka réparti so kò asou roun zonn di lenplantasyon frison é té konnèt pa laswit-a roun sèrten lenfliyans lengwistik di vyé frison.

Lenskripsyon rinik-a di Bergakker, ki dékouvèrt annan Betuwe é ka atribiyé o Fran salyen ant 425 ké 450, sa pli ansyen fragman-an di vyé fransik ki parvini jouk nou, sa lanng ka révélé so kò tré pròch di vyé néyèrlandé di Mwéyen-Laj, sa lenskripsyon pouvé donk fika konsidéré kou pli ansyen-an an néyèrlandé.

Tré bonnò déja, ba-fransik ka démarké so kò di alman-an é dé ròt djalèk ba-alman, pa so prounonsyasyon ki mwen gitiral di sèrten fonenm ki nou ka routrouvé an annglé, prounonsyasyon néyèrlandé ki ka annonsé déja prémis-ya di prounonsyasyon-an kou anglé-a (ki tré koulan). Toutfwè, i ka élwagnen so kò di alman-an é di annglé-a pa so prounonsyasyon di roun « g » vélèr (nonmen pafwè gitiral), artikilé swé kou jota èspangnòl-a, swé kou « ch » (Ach-Laut) alman, swé òkò adousi an roun sòrt di « h » tré aspiré, sonnò oben pa (ki enpé sanblab à sa ki nou ka trouvé an tchèk oben oukrényen, pa lègzanp).

Kou an alman, « r » sa swé graséyé oben roulé, soulon réjyon-an.

Lépòk kontanporen

Dé réfòrm di lòrtograf-a té gen lyé o xxe syèk, roun, fondanmantal, an 1946 ké ròt-a, mwen enpòrtan, an 1995.

Jòdla, prensipal modifikasyon-yan sa dé ajou di mo di lorijin annglé o vokabilèr, kou annan donmenn enfòrmatik-a. I gen soupannan dipi lontan roun fòrt konpozan fransé annan vokabilèr-a, partikilyèrman annan néyèrlandé-a (flanman) di Bèljik. Sa ka mennen rounlo ka di sinonnim, roun mo di lorijin fransé bò di roun mo di lorijin jèrmannik : creëren bò di scheppen (kréyé).

Néyèrlandé-a ka itilizé lalfabé laten-an, konplété di tchèk djakritik. Tréma-a sa itilizé pou séparé dé vwéyèl konsékitiv é évité yé prounonsyasyon kou diftonng. Roun dé larèl di lòrtograf pi enpòrtan-yan sa larèl-a di dt.

Lègzanp

• België (Bèljik)
• Kanaän (Canaan)
• coördinatie (koòrdinasyon)
• met zijn tweeën (à Dé) é di menm ka mété zijn drieën (à trwè, tout trwè-ya), pou palé di moun ki ka fè menm kichoz-a an menm tan.
• vacuüm (vid)

Lagsan égi-a (pli rarman grav) sa itilizé pou signalé prézans-a di lagsan tonnik-a asou roun mo ki pa ka poté li abitchwèlman pa.

Lègzanp

• één (un) : òrtografyé ké dé lagsan, a ladjègtif niméral-a é san lagsan di artik endéfini-a
• hét (prounon nét), zó (ensi)…

Ansanm-an "ij" sa pafwè konsidéré kou roun sèl lèt. Ròtfwè, annan sèrten réjyon, li té ékri ké roun "y" ké oben san tréma (Ÿ/ÿ). An majiskil (pronmyé mo di roun fraz, non pròp, ladjègtif dérivé di roun non pròp) Dé lèt-ya ka ékri yé kò an prensip an kapital : "het IJsselmeer", di Hollandse an di Gelderse IJssel (l'Yssel olandé ké Yssel di Gueldre), IJsland(Lislann), di IJszee (Loséyan glasyal: argtik oben antargtik), ijs (laglas), een ijsberg(roun iceberg), mé an koumansman di roun fraz : IJset IJsbergen (dé iceberg), etc.

Granmèr-a di néyèrlandé ka raplé pa byen dé trété sa-a di anlman. Li ka an distengé so kò néyanmwen pa kazi-disparisyon dé ka ké fèb distengsyon ki nou ka fè jòdla ant janr maskilen ké féminen-yan (òkò pli fèb o nò di Rhin ki o sid).