Америкадин Садхьанвай Штатар, гьакӀни АСШ, Садхьанвай Штатар, Штатар, Америка (ингл. United States of America, USA, U.S., the USA, America, the States) — Кеферпатан Америкада авай гьукумат я.
Америкадин Садхьанвай Штатар United States of America | |||||||||||
| |||||||||||
Кьилин шегьер: | Вашингтон | ||||||||||
Шегьерар: | Нью-Йорк, Лос-Анджелес, Чикаго, Хьюстон, Филадельфия, Финикс, Сан-Антонио, Сан-Диего, Даллас | ||||||||||
Аслутуширвал: | 4 мара 1776 (ЧӀехибританиядилай) | ||||||||||
ЧӀал: | инглис | ||||||||||
Идара авунин тегьер: | Президентдин республика | ||||||||||
Кьил: | Жозеф Байден | ||||||||||
Майдан: | 9 518 900 км² (4-лагьай) | ||||||||||
· Цин кьадар %: | 6,76 | ||||||||||
Агьалияр: | 313 232 044 кас (3-лагьай) | ||||||||||
· Агьалийрин чуькьуьнвал: | 32 кас/км² | ||||||||||
Пул: | АСШдин доллар | ||||||||||
КъВБ: | 14256 млрд. $ (1-лагьай) | ||||||||||
· АСКА КъВБ: | 46 381 $ | ||||||||||
ИПВИ: | 0,91 (4-лагьай) | ||||||||||
Домен: | .us, .mil, .gov | ||||||||||
Телефондин код: | +1 | ||||||||||
Сятдин чӀул: | -10, -9, -8, -7, -6, -5 |
Чилин кьадар — 9,5 млн км² я (дуьньяда 4-лагьай чкадал ала). Агьалийрин кьадар — 320 млн кас я (2013 йисан къимет, дуьньяда 3-лагьай чкадал ала). Кьилин шегьер — Вашингтон я.
Садхьанвай Штатар кефер патай Канададихъ галаз ва кьибле патай — Мексикадихъ галаз са сергьятра ава, гьакӀни Урусатдихъ галаз гьуьлуьн сергьятар ава. Адан къерехар рагъэкъечӀдай патай Атлантик океанди, рагъакӀидай патай — Лас океанди, кефер патай — Кеферпатан МуркӀарин океанди кьунвайди я.
Америка — федератив садвал я ва 50 штатрикай ва Колумбия федерал округдикай ибарат я. Идалайни гъейри, Вест-Индияда авай Виргин островар, Пуэрто-Рико, РагъэкъечӀдайпатан Самоа, Гуам ва Океаниядин пара кьадарда островар Америкадиз талукь я.
Конституциядин жигьетдай Америкадиз официал чӀал авач. Агьалидин чӀехи пай инглис чӀалал рахазва лугьуз и чӀал гьукуматда де-факто официал чӀал хьиз физва. Этнографиядин жигьетдай Садхьанвай Штатар виридалайни цӀару ва жуьреба-жуьре культура авай гьукуматрикай сад я. Авай гьалар чара-чара уьлквейрай ва континентрай Америкадиз чӀехи масштабра физвай миграциядин нетижада арадал атанва. Пулунин тек — АСШдин доллар я. АСШдин агьалийриз американвияр лугьузвайди я, адет тирвал Садхьанвай Штатрин тӀварцӀин альтернатива хьиз Америка тӀваруникай менфят къачузвайди я.
Америка — федератив конституциядин республика я. Ихтиярар федератив регьбервилин ва штатрин регьбервилин арада чара жезва. 50 штатдикай гьардав чпин конституция, гьукуматдин органрин ва идара авунин система гва. Кьилиз акъуддай, законар акъуддай ва дувандин гьакимвилерин патай Президентди, АСШдин Конгрессди ва Лап Кьилин Дуванди векилвал ийизвайди я.
Америкадин Садхьанвай Штатар 1776 йисуз тешкил хьана, чпин аслу туширвиликай малумат ганвай цӀипуд британиядин колония сад хьайила. Аслу туширвал патал дяве 1783 йисал кьван давамарзавай тир, женг колонистрин гъалибвилелди акьалтӀ хьана. 1787 йисуз АСШдин Конституция кьабул хьана, 1791 йисуз — Ихтийрикай Билль, ада гьукуматдин регьбервилин гражданрин патахъай ихтиярар метлеблудаказ сергьятра эцигнава. 1860 йисарра лукӀар авай кьибледин ва промышленность авай кефердин штатрин арада авай аксивили кьуд йисан гражданвилин дяведик кьил кутунай. Кефер патан штатрин гъалибвили АСШдин виринра лукӀвал тухун къадагъа гъана. ГьакӀни кефер патан штатрин гъалибвили уьлкведиз садвал хкана (кьибледин штатар Конференциядиз сад хьайила, АСШдилай аслу туширвиликай малумат гана).
Гила дуьньяда АСШдин экономикадив виридалайни кьакьан КъВПдин дережа гва (16,7 трлн доллар 2013-лагьай йисуз, вири дуьньядин КъВпдикай 23 % ава, маса къачунин алакьун глобал паритетдикай 19%-дилай пара ава). Гьар инсандал акъатзавай къазанжидин кьадардал гьалтайла Америка Дуьньяда 7-лагьайди я.
АСШ — Садхьанвай Миллетрин Тешкилатдин ва Кеферпатан Атлантикадин Альансдин диб эцигай гьукумат я, СМТдин Хата авачирвилин Советда абурув гьамишан чка гва.
АСШдив къудратар авай яракьламишнавай къуватар гва, гьабурун арада дуьньяда виридалайни чӀехи гьуьлуьн дяведин къуватарни. Чилел абуруз виридалайни чӀехи, вири сад-садал гьалчна, «хвехуьнин» потенциал ава.
Планетадал виридалайни чӀехи экономикадин, политикадин, культурадин ва дяведин таъсир гваз, АСШ кьилди сад тир акьалтӀай гьукумат хьиз гьисабзава.
1507 йисуз германиядин картаяр кхьидайди Мартин Вальдземюллерди дуьньядин карта туькӀуьрна. РагъакӀидайпатан зурэлкъверда авай чилериз ада садлагьай сеферда «Америка» (America) гана, флоренциядин сифте жугъурайди ва картаяр кхьидайди Америго Веспуччидин гьуьрметдай. 1776-лагьай йисуз виликан британиядин колоностри АСШдин аслу туширвилин декларацияда садлагьай сеферда уьлкведин гилан тӀвар кардик кутуна — «unanimous Declaration of the thirteen united States of America». Са арадлай United States of America тӀвар — Америкадин Садхьанвай Штатар — 1776-лагьай йисуз официал рекьелди кьабулна II Америкадин Континентал Конгрессда кьабул хьанва (1775-лагьай йисан 7-лагьай кьамугдиз кьабулнавай «Садхьанвай колонияр» тӀварцӀин чкадал). 1778-лагьай йисан франциядинни америкадин икьрарра Кеферпатан Америкадин Садхьанвай Штатар (United States of North America) кӀвалахарзава.
Са арадлай тӀварцӀин куьруьн къайдани, гила мукьвал-мукьвал кардик кутадай, арадал акъатна: United States (Садхьанвай Штатар). И тӀварни адалай куьруь къайда — Штатар (States) — Континентал конгрессдин протоколра кардик кутазвай тир. «U.S.» аббревиатура Джордж Вашингтондин 1791-лагьай йисан чарарра гьалтзава, «U.S.A.» аббревиатура 1795-лагьай йисуз сифтени-сифте арадал акъатна.
Лезги чӀала са шумуд уьлкведин тӀвар ава: АСШ, Садхьанвай Штатар, Штатар, Америка ва мсб.
СССГ-дин статистикадин документра ва журналра Кеферпатан Америкадин Садхьанвай Штатар тӀвар гегьеншдаказ кардик кутазвай тир.
АСШдин гьукуматдин пайдах — 13 яруни цӀиргъидалди (нубатдалди) дегиш жезвай лацу зулуникай (7 яру ва 6 лацу зул) ибарат тир парча я. Пайдахдин вини чапла пипӀе лацу вад пипӀен гъетер квай дуьз пипӀерин кьудпипӀенди ала. Гъетерин кьадарни штатрин кьадар сад хьиз я — 50.
13 зулуни 13 виликан колония къалурзава. И колонийри, 1776-лагьай йисан 4-лагьай чиледиз тухванвай Кеферпатан Америкада авай англиядин колониярин векилрин континентдин конгрессда кьабулнавай АСШдин аслу туширвилин декларациядив кьурвал, сад хьайила Америкадин Садхьанвай Штатар тещкил авуна (Вирджиния, Делавэр, Джорджия, Массачусетс, Мериленд, Нью-Гемпшир, Нью-Йорк, Нью-Джерси, Пенсильвания, Род-Айленд, Коннектикут, Кьиблепатан ва Кеферпатан Каролина).
АСШдин миллетдин гимн — «Гъетерни зулар авай пайдах» официал рекьелди 1931 лагьай йисуз кьабулнава. Гафар гимндин патал 1814-лагьай йисуз кхьенва.
Гьукуматдин герб — ахъа лувар квай лекьрен суьрет я, лекьре вичин пацара зейтунд таран бицӀи хел ва 13 хьел кьазва. Лекьрен хурал гьукуматдин пайдахдин рангар тикрарзавай щит ала. КӀуфа багъ кьазва, а багъунин винел «E pluribus unum» кхьенвайди я. Лекьрен кьилин винелай — 13 (садлагьай штатрин кьадардиз килигайвал) вад пипӀен гъед цавун ранг авай цифеда
АСШ Кеферпатан Америкадин юкьван пата ала. Чилин виридан кьадар — 9 826 675 км² я. Уьлкведин чил пуд паюникай ибарат я:
АСШ — чилин кьадардин чӀехивилел гьалтайла дуьньяда пудлагьайди тахьайтӀа кьудлагьайди я (къурамат ва гьуьлуьн мулкар кваз). Америка Урусатдинни Канададин гуьгъуьнлай ава, гьакӀни са кӀус Китайдилай алудиз тахьайтӀа адаз пудлагьай чка гуз ава. Садхьанвай Штатрин виридан чилерин майдан алцумунин тегьердилай аслу я (гьисабунин нетижаяр — 9 522 055 км², 9 629 091 км² тахьайтӀа 9 826 676 км²). ГьакӀни Китайдинни Индиядин арада авай гьуьжет алай чилер гьисабдиз къачузва. Кьилди са къураматдин чилер гьисабдиз къачуртӀа, Америкади Канададилай алудзава, АСШдин вилик кьилди са Урусатдини Китайди чка кьунва.
АСШ — федератив республика; 50 штатарни (инг. state) 1 федерал округ (District Federal) акатзава.
|
|
|
|
|
This article uses material from the Wikipedia Лезги чІал (Lezgi č’al) article Америкадин Садхьанвай Штатар, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Къене авайбур CC BY-SA 4.0 лицензиядалди гъил агакьдай я (муькуь затl къалурнавачтlа). Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Лезги чІал (Lezgi č’al) (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.