Chad: Oraylıq Afrikadaǵı suveren mámleket

Maydanı − 1284 mıń km². Xalqı − 9 mln.ǵa jaqın adam (2002). Paytaxtı - Njamena qalası. Basqarıw jaǵınan 28 prefekturaǵa bólinedi.

Chad Respublikası arabsha جمهورية تشاد francuzsha République du Tchad
Bayraq Gerb
Uranı:  «Unité, Travail, Progrès» (francuzsha) الاتحاد، العمل، التقدم (arabsha) («Birlik, Miynet, Progress»)
Gimni:  «La Tchadienne» (francuzsha) نشيد تشاد الوطني (arabsha) «Chad qosıǵı»
Chadtıń Afrikada jaylasqan ornı (qoyıw jasıl)
Paytaxtı	Ndjamena 12°06′N 16°02′E / 12.100°N 16.033°E / 12.100; 16.033 G O
Iri qalaları	Ndjamena, Mundu, Sarx, Minotontas
Rásmiy tilleri	arab, francuz
Etnikalıq quramı (2009 (sanaq))	26.6% sara 12.9% arab 8.5% kanembu 7.2% masalit 6.9% tubu 4.8% masa 3.7% bidiyya 3.7% bilala 3.0% maba 2.6% dago 2.5% mundang 2.4% gabri 2.4% zagava 2.1% fula 2.0% tupuri 1.6% tama 1.4% karo 1.3% bagirmi 1.0% masmadje 2.6% basqa chadlılar 0.7% sırt elliler
Diniy quramı (2020)	55.1% musılman 41.1% xristian 2.4% dinsiz 1.3% dástúriy dinler 0.1% basqalar
Etnoxoronim	chad, chadlı
Basqarıw forması	áskeriy diktatura jaǵdayındaǵı yarım prezidentlik respublika
• Ótiw dáwiri prezidenti	Maxamat Debi
• Premyer-ministr	Syukses Masra
Nızam shıǵarıwshı organ	Milliy Ótiw Keńesi
Franciyadan ǵárezsizlik
• Koloniyaǵa aylandı	5-sentyabr 1900-jıl
• Avtonomiya berildi	28-noyabr 1958-jıl
• Ǵárezsizlikke eristi	11-avgust 1960-jıl
Maydanı
• Ulıwma	1284000  km2 (20-orın)
• Suw (%)	1.9
Xalıq sanı
• 2023-jıl (shama)	18,523,165 (66-orın)
• Xalıq tıǵızlıǵı	14.4 adam/km2
JIÓ (SAUP)	2023-jıl (esap)
• Jámi	▲ $32.375 milliard (147-orın)
• Jan basına	▲ $1,806 (179-orın)
JIÓ (nominal)	2023-jıl (esap)
• Jámi	▲ $12.596 milliard (145-orın)
• Jan basına	▲ $702 (183-orın)
Djini (2018)	37.5 ortasha
IRI (2021)	▼ 0.394 tómen · 190-orın
Pul birligi	Oraylıq Afrika franki (XAF)
Waqıt zonası	UTC+1
Avtomobil háreketi	oń
Telefon prefiksi	+235
ISO kodı	TCD
XOK kodı	CHA
Internet domeni	.td
18°41′E / 15.267°N 18.683°E / 15.267; 18.683 G O

Chad - respublika. Ámeldegi Konstituciyası 1996-jıl 31-martta qabıl etilgen. Mámleket baslıǵı prezident (1991-jıldan Idriss Depi), ol ulıwma tuwrı hám jasırın dawıs beriw jolı menen 5 jıl múddetke saylanadı. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı 2 palatalı (Milliy jıynalıs hám Senat) parlament, atqarıwshı hákimiyattı prezident hám húkimet ámelge asıradı. Prezident bas ministrdi tayınlaydı.

Chad aymaǵınıń kóp bólegi biyikligi 250-400 m bolǵan tegis tegislikten ibarat. Mámleket arqa bólegi Sahrai Kabir shólinde jaylasqan, qubla Jaǵa dep atalatuǵın shól hám shala shól landshaftlı savanna hám Sudan tábiyiy oblastınıń bir bólegin iyeleydi. Shet arqada Tibasti tawlıǵı bar (eń biyik noqatı 3415 m, Emi-Kusi tawı). Mámleket arqa-shıǵısında Ennedi hám Erdi platoları, qubla-arqa bóleginde Vadai dizbegi jaylasqan. Chadta boksit, diatomit, kaolin, neft, qalayı, uran, altın kánleri bar; Chad kúlinen soda hám duz alınadı. Íqlımı arqada tropikalıq shól ıqlımı. Yanvardıń ortasha temperaturası 15°, iyuldiki 30° qa shekem (ayırım jaǵdaylarda 50° qa shekem barıwı múmkin). Ortasha jıllıq jawın 100-250 mm. Qublada Ekvatorial mussonlı ıqlım. Qıs máwsimi (oktyabr-noyabrden aprel-mayǵa shekem) qurǵaq. Ortasha temperatura eń suwıq ayda 21°, eń ıssı ayda 33°, ortasha jıllıq jawın (250-1000 mm) arqadan qubla tárepke artıp baradı. Arqada hár dayımǵıday aǵar dáryalar joq. Qublada keme qatnaytuǵın iri dáryası - Sharı. Mámlekettiń batıs shegarasında Chad kóli jaylasqan. Arqadaǵı taslaq shóllerde tikenekli yarım puta hám putalar, oazislerde tok, xurma ósiriledi. Shet qublada qızıl qońır topıraqlarda savannalar bar, baobab teregi de ushıraydı. Savannalarda iri sút emiziwshi haywanlar - pıl, jirafa, kiyik, buyvol, nosorog; jırtqıshlardan - arıslan, leopard, sırtlan, shaǵal bar. Sharı dáryasınıń joqarǵı aǵımında maymıllar ushıraydı. Quslardan túyequs, birqazan, qızılǵaz bar. Jılan, kesirtke hám shıbın-shirkey kóp. Haywanlardı qorǵaw hám úyreniw ushın Zakuma milliy baǵı shólkemlestirilgen. Xalqınıń 1/3 bóleginen kóbin sharinil tillerinde sóylesiwshi xalıqlar, 1/3 bólegin arablar quraydı. Chad kóliniń qublada chad tillerinde sóylesiwshi mubi, xausa, massa xalıqları, Kamerun menen shegaraǵa jaqın orınlarda mbum xalqı jasaydı. Rásmiy tilleri - francuz hám arab tilleri. Xalıqtıń yarımınan kóbi jergilikli dinlerge sıyınadı, qalǵanları musılman suniyler; xristianlar da bar. Iri qalaları - Njamena, Mundu, Abeshe.

Chad aymaǵında adam áyyemnen jasap kelgen. IX ásirde Chad kóli basseyninde Kanem mámleketi payda bolǵan. Kanem mámleketi páseńlewge ushıraǵannan soń, XIV ásir aqırında Bornu mámleketi dúzildi. XIX ásir aqırına shekem házirgi Chad aymaǵınıń túrli bólimlerinde Vadai (XIV ásir), Bagirmi (XVI ásir), Rabbah (XIX ásir) mámleketleri júzege keldi. XIX ásir aqırı - XX ásir baslarında Chad kóli basseynin Ullı Britaniya, Germaniya, Franciya iyelep alıwǵa umtıldı. 1900-jıl Chad Franciyanıń áskeriy aymaǵı dep daǵazalandı. Onıń ayırım bólimlerin basıp alıw 1914-jılǵa shekem dawam etti. 1904-jıl Chad aymaǵı UbangiShari - Chad koloniyaları federaciyası (1910-jıldan Franciya Ekvatorial Afrikası) (FEA) quramına kirgen. 1914-jıl Chad UbangiShariden ajıratıp alınıp, FEAning bólek koloniyasına aylantırildi. Ekinshi jáhán urısı jılları (1939-45) Chad „Azat Franciya“ áskeriy bólimleri dúziletuǵın aymaqqa aylandı. Urıstan keyingi jıllarda Chadta milliy azatlıq háreketi háwij aldı. 1946-jıl Chad FEA quramında Franciyanıń „teńiz artındaǵı aymaǵı“ na aylandı. 1947-jıl dúzilgen Chad aldıńǵı partiyası Chad ǵárezsizligi ushın alıp barılǵan gúreske basshılıq etti. 1957-jıl Chadta Afrikalıqlardan ibarat húkimet keńesi dúzildi. 1958-jıl 28-noyabrde Chad Franciya Jámiyetshiligi quramındaǵı respublika dep daǵaza etti. Milliy azatlıq háreketi kúsheyiwi nátiyjesinde Franciya húkimeti Chadqa ǵárezsizlik berdi. 1960-jıl 11-avgustta Chad ǵárezsiz mámleket dep daǵazalandı. 1975-jıl áskeriy tónkerilis bolıp, húkimet tarqatıp jiberildi. Sol waqıttan baslap mámlekettegi túrli áskeriy siyasiy toparlar ortasında bir neshe márte qurallı dúgilisler bolıp ótti. 1990-jıl dekabrde húkimet tóbesine Idriss Debi basshılıǵındaǵı Milliy qutqarıw patriotlıq háreketi keldi hám ol kóp partiyalı-demokratiyalıq basqarıw principin engiziw jolın tańladı. Chad 1960-jıldan BMSh aǵzası. Ózbekstan Respublikası suverenitetin 1993-jıl 12-yanvarda tán alǵan, 1994-jıl 16-sentyabrden diplomatiya múnásibetlerin ornatqan. Milliy bayramı - 11-avgust - Ǵárezsizlik kúni (1960).

Demokratiya hám rawajlanıw ushın milliy awqam, 1992-jıl dúzilgen; Rawajlanıw hám jańalanıw milliy awqamı; Milliy qutqarıw patriotlıq háreketi, 1990-jıl dúzilgen; Jańalanıw hám demokratiya ushın awqam, 1992-jıl tiykar salınǵan; Chad milliy azatlıq fronta, 1965-jıl shólkemlestirilgen. Chad kásiplik awqamları birlespesi, 1988-jıl dúzilgen.

Chad - ekonomikalıq jaqtan hálsiz rawajlanǵan mámleket. Jalpı ishki ónimde awıl xojalıǵınıń úlesi 39%, sanaat hám qurılısta 15%, xizmet kórsetiw tarawında 46% ti quraydı. Awıl xojalıǵı - ekonomikanıń tiykarı. Chadtıń tiykarǵı tarmaǵı - diyqanshılıq. Ónimi shetke shıǵarılatuǵın tiykarǵı egini paxta. Sonıń menen birge, ǵoza, salı, biyday, tarı, mákke egiledi; xurma ósiriledi. Xalıqtıń 1/3 bólegi kóshpeli hám yarım kóshpeli shárwashılıq penen shuǵıllanadı. Shárwashılıǵında qaramal, qoy hám eshki baǵıladı. Dáryaları hám de Chad hám basqa kólde balıq awlanadı. Sanaatı jaqsı rawajlanbaǵan. Onıń tiykarǵı tarmaǵı - toqımashılıq. Azıq-awqat sanaatında gósh, un, salı aqlaw, may, qumsheker qant, pivo pisiriw zavodları bar. Chad kólinen palaw duzı hám soda qazıp alınadı. Jılına ortasha 92 mln. kVt saat elektr energiya payda etiledi. Avtomobil jolları uzınlıǵı - 32,7 mıń km, temirjol joq. Logone hám Shari dáryalarında 1 jılda 3 ay keme qatnaydı. Njamenada xalıq aralıq aeroport bar. Chad shetke paxta, qaramal, gósh, teri shıǵaradı; shetten neft ónimleri, azıq-awqat, transport quralları aladı. Sırtqı sawdada Portugaliya, Franciya, AQSh, Germaniya, Yaponiya menen sheriklik etedi.

Chadta 8 jastan 14 jasqa deyingi balalar ushın baslanǵısh tálim májburiy. Tálim francuz tilinde alıp barıladı. Baslanǵısh mektepke balalar 6 jastan qabıl etiledi. Baslanǵısh mektep 6 jıllıq. Orta mektepte oqıw 7 jıl Orta texnika tálimi tolıqsız orta mektep negizinde mektep hám internatlarda ámelge asırıladı. Joqarı tálimdi Njamenadaǵı Chad universiteti beredi. Chad mákemeleri: Paxta hám toqıw institutı, Milliy gumanitar pánler institutı, planetariy, awıl xojalıǵı byurosı, ilimiy texnika byurosı, geografiya izertlew stanciyası hám basqalar.

Chadta francuz tilinde „InfoChad“ („Chad informaciyası“) kúndelik byulleten shıǵadı (1964-jıldan). Chad informaciya agentligi 1964-jılda shólkemlestirilgen. Chad milliy radiosı húkimet radiostanciyası esaplanadı; 1955-jıl dúzilgen. Chad televideniesi, húkimet xızmeti.

Chad aymaǵınan paleolit hám neolit dáwirine tiyisli kryataslarǵa islengen súwretler tabılǵan. Chadtıń otırıqshı xalqı Logone hám Shari dáryaları oypatlıqlarındaǵı kishi qalashalarda jasaydı. Xalıq awıllarda tóbesi shıń tárizli, diywalları ılay menen sıbalǵan dóńgelek hám tuwrı múyeshli ılashıqlar quradı. Qalalarda ishki háwlili, tegis tóbeli, átirapi diywal menen oralǵan úyler quradı. Chad qublada VIII-X ásirlerge tiyisli áyyemgi mádeniyat estelikleri (keramika buyımları, adam hám haywan súwretleri túsirilgen ılaydan islengen ıdıs hám bronza háykelsheler, adamnıń ılaydan tayarlanǵan basları) tabılǵan. Chadta áyyemnen ámeliy bezew kórkem óneriniń toqımashılıq, kesteshilik, naǵıs oyıwshılıq, gúzeshilik sıyaqlı túrleri rawajlanǵan.

Chad xalıqlarınıń xalıq qosıqları pentatonikaǵa tiykarlanadı; ayaq oyınlardan mdomlang (ańshılar ayaq oyını), ndon mbessi, bayyan, n'dason (máresim ayaq oyını), sai, basaka (bayram ayaq oyını) túrleri keń tarqalǵan. Saz ásbapları: udarlı - baraban (3 barabannan ibarat ansambl ataqlı), toqpaq, qońırawsha, ksilofonlar; úflep shertiletuǵın sazlar - algaita (goboy túri), kamigstan islengen klarnet hám basqalar. Professional ansambllerde úflep shertiletuǵın sazlar barabanlar menen birge isletiledi. 1970-jıl Milliy rake ansambli shólkemlestirilgen.

Mámleket 14 prefekturaǵa bólingen. Eń úlken qalaları:

• Njamena (687,000 adam)
• Sarh (129,600 adam)
• Mundu (117500 adam)
• Abeshe (95,800 adam).

Eń úlken xalıqları: saralar hám arablar (jámi 200 etnikalıq topar jasaydı). Xalıqtıń 50% i musılman, 30% i xristian, 20% i - butparast.

• 1977 - 4,16 mln. adam
• 2003 - 9,25 mln. adam