ამერიკის შეერთებული შტატები

ქვეყნის ტერიტორიის ძირითადი ნაწილი მდებარეობს ჩრდილოეთ ამერიკის ცენტრალურ ნაწილში, უშუალოდ კონტინენტზე მდებარეობს ორმოცდაცხრა შტატი, შეერთებულ შტატებს ჩრდილოეთიდან ესაზღვრება კანადა, ხოლო სამხრეთიდან მექსიკა. ქვეყანა მოქცეულია ორ ოკეანეს შორის. შტატი ალასკა მდებარეობს კონტინენტის უკიდურეს ჩრდილოეთ ნაწილში, კანადის დასავლეთით და რუსეთის აღმოსავლეთით; რუსეთსა და აშშ-ს ბერინგის სრუტე აკავშირებს. ორმოცდამეათე შტატი ჰავაი არის არქიპელაგი წყნარი ოკეანის ცენტრალურ ნაწილში. აშშ აგრეთვე ფლობს ტერიტორიებს კარიბის ზღვასა და წყნარ ოკეანეში.

ამერიკის შეერთებული შტატები United States of America აშშ
დროშა გერბი
დევიზი: E Pluribus Unum; In God We Trust
ჰიმნი: The Star-Spangled Banner
დედაქალაქი		ვაშინგტონი 38°53′ ჩ. გ. 77°02′ დ. გ. / 38.883° ჩ. გ. 77.033° დ. გ. / 38.883; -77.033
უდიდესი ქალაქი		ნიუ-იორკი
ოფიციალური ენა		ინგლისური (დე ფაქტო)
მთავრობა		ფედერალური საპრეზიდენტო რესპუბლიკა
-	პრეზიდენტი	ჯო ბაიდენი
-	ვიცე-პრეზიდენტი	კამალა ჰარისი
ფართობი
-	სულ	9 833 520 კმ2 (მე-3)
-	წყალი (%)	6.97
მოსახლეობა
-	2018 შეფასებით	327 167 434 (მე-3)
-	2010 აღწერა	308 745 538
-	სიმჭიდროვე	35 კაცი/კმ2 (180-ე)
მშპ (მუპ)		2020 შეფასებით
-	სულ	$22.321 ტრილიონი (მეორე)
-	ერთ მოსახლეზე	$67,426 (მე-11)
აგი (2018)		0.920 (ძალიან მაღალი) (მე-15)
ვალუტა		აშშ დოლარი (USD)
დროის სარტყელი		დზკ UTC-5-დან UTC-10:00-მდე
-	ზაფხულის (DST)	ზდ სხვადასხვა (UTC)
ქვეყნის კოდი		USA
Internet TLD		.gov, .edu, .mil, .us
სატელეფონო კოდი		1

ქვეყნის ფართობი შეადგენს 9,83 მილიონ კვადრატულ კილომეტრს და ცხოვრობს 327 მილიონი ადამიანი (2018 წლის შეფასებით). შეერთებული შტატები ფართობისა და მოსახლეობის სიდიდის მიხედვით მსოფლიოს პირველ ათ სახელმწიფოს შორის შედის. აშშ მსოფლიოში ერთ-ერთი ყველაზე ეთნიკურად მრავალფეროვანი და მულტიკულტურული ქვეყანაა, სადაც მრავალი იმიგრანტი ცხოვრობს. ეკონომიკის მაჩვენებლებით აშშ-ს მსოფლიოში პირველი ადგილი უკავია.

ქვეყნის მკვიდრი მოსახლეობა აზიური წარმოშობისაა, ისინი აქ მრავალი ათასი წინ დასახლდნენ. შეერთებული შტატები დააარსა ცამეტმა ბრიტანულმა კოლონიამ. 1776 წლის 4 ივლისს მათ თავი დამოუკიდებლად გამოაცხადეს. ამას მოჰყვა დამოუკიდებლობის ომი ბრიტანეთის იმპერიასთან, სადაც აშშ-მ გაიმარჯვა. 1787 წლის 17 სექტემბერს მიიღეს ამერიკის შეერთებული შტატების კონსტიტუცია.

XIX საუკუნეში, ამერიკის შეერთებულმა შტატებმა შეიერთა ტერიტორიები: საფრანგეთისგან, ესპანეთისგან, გაერთიანებული სამეფოსგან, მექსიკისგან, რუსეთისგან; მოახდინა ტეხასის რესპუბლიკისა და ჰავაის ანექსია. 1861 წელს ქვეყანაში დაიწყო სამოქალაქო ომი, რომელშიც ერთმანეთს ჩრდილოეთისა და სამხრეთის შტატები დაუპირისპირდნენ, საბოლოო გამარჯვება კი ჩრდილოეთს დარჩა. სამოქალაქო ომის დასრულების შემდეგ მთელი ქვეყნის მასშტაბით მონობა გაუქმდა, რის შემდეგაც შეერთებული შტატების ეკონომიკა სწრაფი ტემპებით განვითარდა. აშშ მონაწილეობდა როგორც პირველ, ასევე მეორე მსოფლიო ომში. აშშ გახდა პირველი სახელმწიფო, რომელმაც ბირთვული იარაღი შექმნა. ქვეყანა არის გაეროს უშიშროების საბჭოს მუდმივი წევრი.

• ეტიმოლოგია: სახელი ეწოდა ამერიკის კონტინეტის მიხედვით, რომელიც თავის მხრივ მიღებულია იტალიელი მკვლევარისა და კარტოგრაფის ამერიგო ვესპუჩის სახელისაგან. არაფორმალურ ურთიერთობებში ქვეყანას ამერიკად მოიხსენიებენ, ხოლო მის მცხოვრებთ — ამერიკელებად.
• ოფიციალური სახელწოდება: ამერიკის შეერთებული შტატები, შემოკლებით — აშშ.
• ეროვნული სახელწოდება: United States of America, შემოკლებით — USA.

  მთავარი სტატია: აშშ-ის გეოგრაფია.

სახელმწიფო ჩრდილოეთ ამერიკაში. იგი გადაჭიმულია ატლანტის ოკეანიდან წყნარ ოკეანემდე, მოიცავს ტერიტორიულად დაშორებულ ალასკისა და ჰავაის შტატებს. აშშ-ს ეკუთვნის აგრეთვე რიგი კუნძულებისა წყნარ ოკეანეში (გუამი, პუერტო-რიკო და სხვა).

• ფართობი: 9 833 520 კვ. კმ. აშშ სიდიდით მე-3 ქვეყანაა რუსეთისა და კანადის შემდეგ.
• საზღვრები: ჩრდილოეთით ესაზღვრება კანადა, სამხრეთით — მექსიკა. ალასკის მონაკვეთზე, ბერინგის სრუტეზე გადის მისი საზღვარი რუსეთთან. საზღვაო საზღვრების სიგრძე — ალასკისა და ჰავაის ჩათვლით 19 928 კმ; სახმელეთო — 9656 კმ.
• მთიანი სისტემები: როკი-მაუნთინი, სიერა ნევადა, აპალაჩები; უმაღლესი მწვერვალი — მაკ-კინლი 6194 მ;
• ჰიდროგრაფია: მთავარი მდინარეები — არკანზასი, კოლორადო, მისისიპი, მისური, რიო გრანდე; ტბები — ერი, ჰურონი, მიჩიგანი, ონტარიო, ზემო ტბა.

მთები და უდაბნოები

ალასკა და აშშ-ის დასავლეთის მესამედი ნაწილი უმეტესად მთიანია. კლდოვანი მთები რომელიც, ალასკიდან მექსიკამდეა გადაჭიმული, რამდენიმე ქედისაგან შედეგბა და მათ ზეგნები და აუზები ყოფს. სამხრეთ-დასავლეთის შტატები, მაგალითად, არიზონა, ცხელი უდაბნოა, ხოლო ჩრდილო-დასავლეთისა, მაგალითად, ორეგონი, ქვეყნის ყველაზე ტენიანი მხარეა. დიდმა მდინარეებმა (კოლორადომ და სნეიკმა) ქედებში ღრმა კანიონები და ხეობები გათხარეს. ალაგ-ალაგ მდინარეებზე კაშხლებია აგებული და წყალს სარწყავად და ქალაქების ელექტრომომარაგებისთვისაც იყენებენ.

აშშ თითქმის ყველა სახის სასოფლო — სამეურნეო და სამრეწველო პროდუქციას აწარმოებს. აქ მსოფლიოში ყველაზე მეტი სიმინდი, სოია, პომიდორი, ფორთოხალი, ატამი, ყველი და საქონლისა თუ ფრინველის ხორცი იწარმოება. აშშ-ში მოიპოვება თითქმის ყველა ის ბუნებრივი რესურსი, რაც აუცილებელია თანამედროვე საზოგადოებისათვის. აქ იმაზე მეტ ქვანახშირს, სპილენძს, თაბაშირს, მარილს, ფოსფატებსა და გოგირდს მოიპოვებენ, ვიდრე რომელიმე სხვა ქვეყანაში. ალასკა და მექსიკის ყურის მიმდებარე შტატები ქვეყანას თითქმის მთლიანად უზრუნველყოფს ნავთობითა და ბუნებრივი აირით.

ამერიკულია მსოფლიოს სამი უდიდესი კომპანია: „ჯენერალ მოტორსი“, „ფორდი“ (საავტომობილო) და „ექსონი“(ნავთობმომპოვებელი). ქვეყანა აწარმოებს მრეწველობის ძველ, განვითარებულ, ქიმიურ და საფეიქრო დარგებთან დაკავშირებულ მრავალნაირ პროდუქციას, თუმცა მრეწველობის ისეთ ახალ დარგებშიც ლიდრეობს, როგორიც ელექტრონიკა, პროგრამული უზრუნველყოფა და ბიოტექნოლოგიაა. ამ დარგებში ბევრი მნიშვნელოვანი გამოგონება აშშ-ის კოსმოსური და თავდაცვის მრეწველობის განვითარების შედეგად მოხდა.

  მთავარი სტატია: აშშ-ის პოლიტიკური მოწყობა.

• პოლიტიკური სისტემა: ფედერაციული რესპუბლიკა. კონსტიტუცია მიღებულია 1787 წელს.
• სახელმწიფოს მეთაური: პრეზიდენტი. აშშ-ის პრეზიდენტი არის სახელმწიფოს და მთავრობის მეთაური, შეიარაღებული ძალების მთავარსარდალი. 2021 წლიდან პრეზიდენტია ჯო ბაიდენი
• საკანონმდებლო ორგანო: ორპალატიანი კონგრესი, რომელიც შედგება სენატისაგან (ზედა პალატა, 100 წევრი) და წარმომადგენელთა პალატისაგან (ქვედა პალატა, 435 წევრი).
• პოლიტიკური პარტიები: დემოკრატიული პარტია (დაარსებულია 1828 წელს), რესპუბლიკური პარტია (დაარსებულია 1854 წელს).

  მთავარი სტატია: აშშ-ის ადმინისტრაციული დაყოფა.

 

 

აშშ ფედერალური რესპუბლიკაა, რომლის სუბიექტებია 50 შტატი (State). გარდა ამისა, არსებობს 1 ფედერალური ოლქი (კოლუმბია) და 14 დამოკიდებული ტერიტორია (პუერტო-რიკო და სხვ.). ფედერაციის სუბიექტები გეოგრაფიულად 9 რეგიონს ქმნიან. ესენია:

• ახალი ინგლისის რეგიონი (N.E) :

მენი – ნიუ-ჰემპშირი – ვერმონტი – მასაჩუსეტსი – როდ-აილენდი – კონექტიკუტი

• შუა ატლანტიკური რეგიონი (M.A.) :

ნიუ-იორკი – ნიუ-ჯერსი – პენსილვანია

• ჩრდილო-აღმოსავლეთის ცენტრალური რეგიონი (E.N.C.) :

ოჰაიო – ინდიანა – ილინოისი – მიჩიგანი – უისკონსინი

• ჩრდილო-დასავლეთის ცენტრალური რეგიონი (W.N.C.) :

მინესოტა – აიოვა – მისური – ჩრდილოეთი დაკოტა – სამხრეთი დაკოტა – ნებრასკა – კანზასი

• სამხრეთ ატლანტიკური რეგიონი (S.A.) :

დელავერი – მერილენდი – კოლუმბიის ოლქი – ვირჯინია – დასავლეთი ვირჯინია – ჩრდილოეთი კაროლინა – სამხრეთი კაროლინა – ჯორჯია – ფლორიდა

• სამხრეთ-აღმოსავლეთის ცენტრალური რეგიონი (E.S.C.) :

კენტუკი – ტენესი – ალაბამა – მისისიპი

• სამხრეთ-დასავლეთის ცენტრალური რეგიონი (W.S.C.) :

არკანზასი – ლუიზიანა – ოკლაჰომა – ტეხასი

• მთიანი რეგიონი (Mt) :

მონტანა – აიდაჰო – უაიომინგი – კოლორადო – ნიუ-მექსიკო – არიზონა – იუტა – ნევადა

• წყნარი ოკეანის რეგიონი (Pac) :

ვაშინგტონი – კალიფორნია – ორეგონი – ალასკა – ჰავაი

აშშ-ის მფლობელობაშია აგრეთვე 14 სხვადასხვა სტატუსის ტერიტორია:

1. აშშ-ის ვირჯინის კუნძულები
2. ამერიკის სამოა
3. კუნძული ბეიკერი
4. გუამი
5. რიფი კინგმენი
6. მიდუეი
7. ნავასა
8. პალმირა
9. პუერტო რიკო
10. უეიკი
11. ჩრდილოეთ მარიანას კუნძულები
12. ჯერვისი
13. ჯონსტონი
14. ჰოულენდი

მოსახლეობა

  მთავარი სტატია: აშშ-ის მოსახლეობა.

აშშ-ის სტატისტიკური აღწერის ბიუროს 2019 წლის პირველი ივლისის მონაცემების მიხედვით ქვეყნის მოსახლეობა 328,239,523-ია. აღნიშნული ბიურო ამერიკის 50-ივე შტატის მოსახლეობის რაოდენობას მუდმივად ანახლებს და სტატისტიკას აშშ-ის მოსახლეობის სააათის სახით წარმოგვიდგენს. საათის მიხედვით, 2020 წლის 23 მაისის მონაცემებით აშშ-ის მოსაქლეობამ 329 მილიონს გადააჭარბა, ანუ ყოველდღიურად მოსახლეობა 4,547-ით იზრდებოდა. მოსახლეობის რაოდენობით აშშ მსოფლიოში მესამე უდიდესი სახელმწიფოა (პირველი ჩინეთი, ხოლო მეორე ინდოეთია). 2018 წელს ქვეყნის მოსახლეობის საშუალო ასაკი 38.1 წელი იყო.

2018 წლის მონაცემებით, აშშ-ში დაახლოებით 90 მილიონი ემიგრანტი ან ემიგრანტის შთამომავალი (ემიგრანტების მეორე თაობა) ცხოვრობდა, რაც მთლიანი მოსახლეობის დაახლოებით 28%-ია. ქვეყნის მოსახლეობა მეტად მრავალფეროვანია; ვხვდებით ისეთ 37 ეთნიკურ ჯგუფს, რომელსაც მილიონზე მეტი წევრი ჰყავს. უდიდეს ეთნიკურ ჯგუფს გერმანელი ამერიკელები ქმნიან (50 მილიონზე მეტი მცხოვრები); მას მოსდევს ირანელი ამერიკელები (დაახლოებით 37 მილიონი), მექსიკელი ამერიკელები (დაახლოებით 31 მილიონი) და ინგლისელი ამერიკელები (დაახლოებით 28 მილიონი).

რასის მიხედვით მთლიანი მოსახლეობის 73.1%-ით უდიდეს ჯგუფს თეთრკანიანები ქმნიან; რასის კუთხით ქვეყნის უმცირესობებს შორის პირველ ადგილს აფრიკელი ამერიკელები იკავებენ,; უმცირესობებს შორის მეორე ადგილს აზიელი ამერიკელების ეთნიკური ჯგუფი წარმოადგენს, რომელიც ძირითადად ჩინელი, ფილიპინელი და ინდოელი ამერიკელებისგან შედგება. ევროპელების წინაპრებს შორის უდიდეს ჯგუფს გერმანელები აყალიბებენ, რომელთა რაოდენობა ქვეყნის მთლიანი მოსახლეობითს 14%-ზე მეტია. 2010 წელს, აშშ-ის მოსახლეობაში ამერიკელი ინდოელების ან ადგილობრივი ალასკელების შთამომავლების რიცხვი დაახლოებით 5.2 მილიონს უტოლდებოდა, ხოლო ადგილობრივი ჰავაიელების ან წყნარი ოკეანის კუნძულების მკვიდრი ხალხის შთამომავლები 1.2 მილიონ მცხოვრებს შეადგენდა. 1980-2017 წლებში ქვეყანაში ჩამოსულ ლტოლვილებს შორის 55% აფრიკიდან, 27% ევროპიდან, 13% აფრიკიდან, ხოლო 4% ლათინური ამერიკიდან ჩამოვიდა.

ენა

ინგლისური (განსაკუთრებით, ამერიკული ინგლისური) არის არაოფიციალური ეროვნული ენა აშშ-ში. მიუხედავად იმისა, რომ ფედერალურ დონეზე ქვეყანას საერთაშორისო ენა არ აქვს, ზოგიერთი კანონი, მაგალითად, აშშ-ის ნატურალიზაციის მოთხოვნები, ითხოვს ინგლისური ენის ცოდნას. 2010 წელს, დაახლოებით 230 მილიონი ადამიანი, ანუ ქვეყნის 5 წელზე უფროსი მოსახლეობის 80%-სთვის მშობლიური ენა ინგლისური იყო. მეორე ყველაზე გავრცელებული ენა აშშ-ში ესპანურია, რომელიც მშობლიური ენა მოსახლეობის 12%-სთვის არის.

ჰავაის ორი ოფიციალური ენა აქვს, ჰავაიური და ინგლისური. მიუხედავად იმისა, რომ ქვეყანის ოფიციალური ენა არცერთია, ნიუ-მექსიკო კანონით ითხოვს ინგლისური ან ესპანური ენის ცოდნას, ხოლო ლუიზიანა - ინგლისური და ფრანგულის.

რელიგია

2013 წლის გამოკითხვის თანახმად, ამერიკელთა 56% ამბობს, რომ რელიგია „ძალიან მნიშვნელოვანი როლს თამაშობს მათ ცხოვრებაში“; სხვა ნებისმიერ დასავლურ ერთან შედარებით აღნიშნული მაჩვენებელი ბევრად უფრო მაღალია. 2009 წლის გალუპის (Gallup) გამოკითხვის თანახმად, ამერიკელთა 42% ამბობს, რომ ისინი ყოველ კვირას ან რამდენიმე კვირაში ერთხელ მაინც დადიან ეკლესიაში; გამოკითხვაში ყველაზე დაბალი მაჩვენებელი ვერმონტში (23%), ხოლო ყველაზე მაღალი მაჩვენებელი მისისიპიში (63%) დაფიქსირდა.

2014 წელს ჩატარებული გამოკითხვით, აშშ-ის ზრდასრულთა 70.6% თავს ქრისტიანებად თვლიდა; პროტესტანტები (46.5%) და კათოლიკეები (20.8%) აყალიბებენ უდიდეს ქრისტიანულ ჯგუფებს. 2014 წელს აშშ-ის ზრდასრული მოსახლეობის 5.9% აცხადებდა თავს არა ქრისტიანობის, არამედ სხვა რელიგიის მიმდევრად; ესენია იუდაიზმი (1.9%), ისლამი (0.9%), ინდუიზმი (0.7%) და ბუდიზმი (0.7%). კვლევაში ასევე ნათქვამია, რომ ამერიკელთა 22.8% საკუთარ თავს, აგნოტისტად, ათეისთად ან ურელიგიო ადამიანად აღიქვამდა - მაჩვენებელი 1990 წლის შემდეგ 8.2%-ით გაიზარდა.

პროტესტანტიზმი არის უდიდესი ქრისტიანული რელიგიური დაჯგუფება შეერთებულ შტატებში, რომლის მიმდევარი აშშ-ის მოსახლეობის თითქმის ნახევარია. ბაპტისტები ერთობლივად ქმნიან პროტესტანტების უმსხვილეს ქვეჯგუფს (15.4%).

დასავლეთის სხვა ქვეყნების მსგავსად, აშშ-ს მოსახლეობაც თანდათან ნაკლებად რელიგიური ხდება. ურელიგიობა განსაკუთრებით სწრაფად იზრდება 30-წლამდე ამერიკელებში. კვლევები აჩვენებს, რომ ამერიკაში რელიგიისადმი ნდობამ კლება 1980-იანი წლებიდან დაიწყო და პროცესის სისწრაფე სულ უფრო და უფრო იზრდება, განსაკუთრებით ახალგაზრდებში. ურელიგიო ამერიკელებს საშუალოდ 1.7 შვილი ყავთ, ხოლო ქრისტიანებს - 2.2. აგრეთვე, ურელიგიო მოსახლეობა უფრო ნაკლებადაა მიდრეკილი ქორწინებისკენ (37%), ვიდრე ეს რელიგიის მიმდევართა შემთხვევაშია (52%).

ოჯახური მდგომარობა

2018 წლის მონაცემებით, აშშ-ის მოსახლეობის 15 წლის, ან უფრო მეტი ასაკის ხალხიდან 52% დაქორწინებული იყო, 6% - ქვრივი, 10% - განქორწინებული, ხოლო 32% არასოდეს ყოფილა დაქორწინებული. დღესდღეობით, ქალების უმეტესი ნაწილი სახლის გარეთ მუშაობს; ბაკალავრის ხარისხის უმეტესობას სწორედ ქალები იღებენ.

აშშ-ის მოსახლეობაში თინეიჯერების ორსულობის მაჩვენებლი 1000 ქალზე 26.5-ია. 1991 წლის შემდეგ ეს მაჩვენებელი 57%-ით შემცირდა. აბორტი კანონიერია მთელ ქვეყანაში. აბორტის სიხშირე 1000 ახალდაბადებულ სიცოცხლეზე 254-ია, ხოლო 15-44 ასაკში მყოფ ყოველ 1000 ქალში 15 შემთხვევა ფიქსირდება. აშშ-ში აბორტის სიხშირე კლებას განაგრძობს, თუმცა მაინც ინარჩუნებს დასავლეთის ქვეყნებს შორის მოწინავე პოზიციას. 2013 წელს, ქალებში პირველი ბავშვის გაჩენის საშუალო ასაკი 26 წელია; მათ შორის, ქალების 41% დაუქორწინებელი იყო.

2016 წელს შობადობის საერთო მაჩვენებელი 1000 ქალზე 1820.5 იყო. აშშ-ში შვილად აყვანა ფართოდაა გავერცელებული და კანონიერი თვალსაზრისით მარტივიც არის. 2001 წლის მდგომარეობით, 127 000-ზე მეტ შვილად აყვანილი ბავშვით, აშშ–ს მაჩვენებელმა შეადგენდა მთელ მსოფლიოში შვილად აყვანის მთლიანი რაოდენობის თითქმის ნახევარი. ერთსქესიანთა ქორწინება ქვეყნის მასშტაბით კანონიერია; აგრეთვე კანონიერია ერთსქესიანი წყვილის მიერ ბავშვის აყვანა. პოლიგამია აშშ-ს მთელს ტერიტორიაზეა აკრძალული.

2019 წელს აშშ-ში ყველაზე მეტი ბავშვი იზრდებოდა მარტოხელა ოჯახში.

  მთავარი სტატია: აშშ-ის ქალაქები.

• დედაქალაქი: ვაშინგტონი (~659 ათასი).
• ქალაქები: ნიუ-იორკი (8,108), ლოს-ანჯელესი (3,903, აგლომერაცია - 16.810), ჩიკაგო (2,940), ჰიუსტონი (2,088, აგლომერაცია - 4.710), დეტროიტი (966), ფილადელფია (1,520), ფინიქსი (1,457, აგლომერაცია - 3.159), სან დიეგო (1,292).

აშშ-ს უდიდესი ქალაქების სია
№	ქალაქი	შტატი	მოსახლეობა	Metro area rank	მეტროპოლიის მოსახლეობა	რეგიონი		ნიუ-იორკი   ლოს-ანჯელესი
1	ნიუ-იორკი	ნიუ-იორკი	8 175 133	1	18 897 109	ჩრდილო-აღმოსავლეთი
2	ლოს-ანჯელესი	კალიფორნია	3 792 621	2	15 250 000	დასავლეთი
3	ჩიკაგო	ილინოისი	2 695 598	3	9 461 105	ცენტრალური
4	ჰიუსტონი	ტეხასი	2 099 451	6	6 108 060	სამხრეთი
5	ფილადელფია	პენსილვანია	1 526 006	5	6 385 461	ჩრდილო-დასავლეთი
6	ფინიქსი	არიზონა	1 445 632	13	4 192 887	დასავლეთი
7	სან-ანტონიო	ტეხასი	1 327 407	29	2 142 508	სამხრეთი
8	სან-დიეგო	კალიფორნია	1 307 402	17	3 095 313	დასავლეთი
9	დალასი	ტეხასი	1 197 816	4	6 477 315	სამხრეთი
10	სან-ხოსე	კალიფორნია	945 942	30	1 975 342	დასავლეთი
2010 წლის მონაცემები

  მთავარი სტატია: აშშ-ის ეკონომიკა.

აშშ — უპირველესი ეკონომიკური და სამხედრო სახელმწიფოა. იგი მდიდარია ბუნებრივი და მინერალური რესურსებით — ქვანახშირი, სპილენძი, ტყვია, მოლიბდენი, ფოსფატები, ურანი, ბოქსიტები, ოქრო, რკინა, ვერცხლისწყალი, ნიკელი, ვერცხლი, ვოლფრამი, თუთია, ნავთი, ბუნებრივი აირი, საშენი ხე-ტყე.

• ვალუტა: აშშ დოლარი (USD).
• ეროვნული პროდუქტი: 14.657 მლრდ $ (2010), ერთობლივი ეროვნული პროდუქტის მოცულობით 1-ელ ადგილზეა მსოფლიოში.
• ექსპორტი: თვითმფრინავები, ავტომობილები, ქიმიკატები, ქვანახშირი, სამანქანო მოწყობილობები, ნავთობი, სიმინდი, ხორბალი.
• ბიუჯეტი: 18.558 ტრილიონი $ (2016). ეროვნული შემოსავალი ერთ სულზე შეადგენს 57 220 $-ს.

  მთავარი სტატია: აშშ-ის ისტორია.

 

აშშ-ს ისტორია 1776 წლიდან იწყება, როდესაც მიღებული იქნა დამოუკიდებლობის დეკლარაცია. 1787 წელს მიღებული იქნა მსოფლიოში პირველი კონსტიტუცია. პირველი პრეზიდენტი ჯორჯ ვაშინგტონი გახდა. 1963 წელს მოკლეს პრეზიდენტი ჯონ კენედი. ომი ვიეტნამში 1964-1975. 1969 წელს პირველი ამერიკელი გადავიდა მთვარეზე. 1973-1974 წლების უოტერგეიტის სკანდალის შედეგად გადადგა პრეზიდენტი რიჩარდ ნიქსონი. სსრ კავშირის დაშლის შემდეგ ერთადერთი ზესახელმწიფოა. სათავეში უდგას ტერორიზმისა და ტოტალიტარიზმის წინააღმდეგ ბრძოლას. 2001 წლის ოქტომბერში წამოიწყო სამხედრო კამპანია თალიბანის მოძრაობის წინააღმდეგ ავღანეთში, ხოლო 2003 წლის მარტში - სადამ ჰუსეინის რეჟიმისა ერაყში.

  მთავარი სტატია: აშშ-ის კულტურა.

აშშ მნიშვნელოვანწილად განაპირობებს დანარჩენი მსოფლიოს ცხოვრების წესს. ამერიკამ შვა ტელეფონი, ელექტრობა, ტელევიზია, კომპიუტერი, ინტერნეტი, ატომური ბომბი, ასევე მასობრივი ავტოინდუსტრია, სწაფი კვების რესტორნები, საკრედიტო ბარათები, ჯინსები და სხვა. ამერიკული ტელევიზია, ჰოლივუდის კინო, ჯაზი, ბლიუზი, როკი და რეპი თანამედროვე მასობრივი კულტურის საფუძველია, რომელიც დიდ ზეგავლენას ახდენს მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყნების და ხალხების კულტურებზე.

• ბუნებრივი ძეგლები: იელოუსტონის პარკი, დიდი კანიონის ეროვნული პარკი, იოსემაიტის ეროვნული პარკი;
• ღირსშესანიშნაობები: დამოუკიდებლობის დარბაზი ფილადელფიაში, თავისუფლების ქანდაკება ნიუ-იორკში;
• ხალხური შემოქმედება: ჩრდილო-ამერიკული ეპოსი - სიმღერა ჰაიავატზე (1855).

ლიტერატურა, ფილოსოფია და ვიზუალური ხელოვნება

 

XVIII და XIX საუკუნეების დასაწყისში ამერიკულმა ხელოვნებამ და ლიტერატურამ მისი დიდი ნაწილი ევროპისგან მიიღო. XIX საუკუნის შუა წლებში მწერლებმა, როგორებიც იყვნენ: ვაშინგტონ ირვინგი, ნათანიელ ჰოთორნი, ედგარ ალან პო, ჰენრი დევით თორეა, ჩამოაყალიბეს ადგილობრივი ამერიკული ლიტერატურა. საუკუნის პირველ ნახევარში ძირითადი ფიგურები მარკ ტვენი და პოეტი უოლტ უიტმენი იყვნენ; სიცოცხლის განმავლობაში თითქმის უცნობი მწერალი, ემილი დიკინსოსი ახლა აღიარებულია, როგორც ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ამერიკელი მწერალი. ისეთი ნაწარმოებებს, რომლებშიც ეროვნული ხასიათი და გამოცდილება გამოვლინდა, ეწოდათ „დიდი ამერიკული რომანები“; მათ შორისაა: ჰერმან მელვილის მობი დიკი, ტვენის „ჰეკლბერი ფინის თავგადასავალი“, ფრენსის სკოტ ფიცჯერალდის „დიდი გეტსბი“ და ჰარპერ ლის „ნუ მოკლავ ჯაფარას“.

თორმეტ აშშ-ს მოქალაქეს მიღებული აქვს ნობელის პრემია ლიტერატურის დარგში; უკანასკნელად ეს ბობ დილანმა, 2016 წელს შეძლო. უილიამ ფოლკნერს, ერნესტ ჰემინგუეის, ჯონ სტეინბეკს ხშირად მოიხსენიებენ XX საუკუნის ყველაზე გავლენიან მწერლებს შორის. ამერიკაში განვითარდა ისეთი პოპულარული ჟანრები, როგორიცაა დასავლური ლიტერატურა („ვესტერნი“).

ტრანსცენდენტალისტებმა, ტორეასა და რალფ უალდო ემერსონის მეთაურობით, ჩამოაყალიბეს პირველი მნიშვნელოვანი |ამერიკული ფილოსოფიური მიმდინარეობა. სამოქალაქო ომის შემდეგ, პრაგმატიზმის განივთარებას ჯერ ჩარლზ სანდერს პირსი, ხოლო შემდგომ უილიამ ჯეიმზი და ჯონ დიუი წინამძღოლობდნენ. XX საუკუნეში, ჯერ ვ. ვ. ო. ქუინმა და რიჩარდ როთიმ, ხოლო შემდეგ ნოამ ჩომსკიმ ანალიტიკური ფილოსოფია ამერიკის ფილოსოფიური აკადემიის წინა პლანზე წამოსწია. ჯონ რაულსი და რობერტ ნოზიცკი აგრეთვე ხელმძღვანელობდნენ პოლიტიკური ფილოსოფიის აღორძინებას.

საკვები

ძირითადი ამერიკული სამზარეულო დასავლეთის სხვა ქვეყნების მსგავსია. ძირითადი მარცვლეული ხორბალია. ადგილობრივი ამერიკელები და ადრეული ევროპული მოახალშენეები საკვებად იყებდნენ ისეთ ინგრედიენტებს, როგორებიცაა: ინდაური, ირმის ხორცი, კარტოფილი, ტკბილი კარტოფილი, სიმინდი. ამერიკელების ნაწილი ისეთი დღესასწაულების აღსანიშნავად, როგორიცაა მადლიერების დღე, ადგილობრივი ინგრედიენტებისგან სხვადასხვა კერძს ამზადებენ.

მსოფლიოში უდიდესია ამერიკის სწრაფი კვების ინდუსტრია, რომელიც 1940-იან წლებში გამოჩნდა. ისეთი დამახასიათებელი კერძები, როგორებიცაა: ვაშლის ღვეზელი, შემწვარი ქათამი, პიცა, ჰამბურგერი და ჰოთ-დოგი, სხვადასხვა შემოტანილი რეცეპტებისგანაა შექმნილი. ქვეყანაში ფართოდაა გავრცელებული მექსიკური სამზარეულოს წარმომადგენელი ბურიტო და ტაკო და იტალიური პასტა. ამერიკელები სვამენ სამჯერ მეტ ყავას, ვიდრე ჩაის.

კინო

 

ჰოლივუდი, რომელსაც ლოს-ანჯელესის (კალიფორნია) ჩრდილოეთი ნაწილი უკავია, მოძრავი სურათებით მიღებული პროდუქტის წარმოებაში ერთ-ერთ მოწინავე ადგილს იკავებს. ტომას ალვა ედისონის კინეტოსკოპის გამოყენებით 1994 წელს ნიუ-იორკში შედგა მსოფლიოს პირველი კომერციული მოძრავი სურათების ჩვენება. XX საუკუნიდან მოყოლებული აშშ-ის კინოინდუსტრია ძირითადად ჰოლივუდის მიმდებარედ დაფუძნდა.

უხმო ფილმების პერიოდში ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი ამერიკელი რეჟისორი, დეივიდ უორკ გრიფითის, ფილმის სტრუქტურის ჩამოყელიბებას უძღვებოა, ხოლო ანიმაციურ ფილმებსა და ფილმებით ვაჭრობას პროდიუსერ-მეწარმე უოლტ დისნეი წინამძღოლობდა. რეჟისორებმა, როგორიც იყო ჯონ ფორდი, შეცვალეს კინოგადაღებაში ამერიკის ძველდასავლური სახე და ჯონ ჰიუსტონის მსგავსად ადგილმდებარეობის გადაღებით ფილმის შესაძლებლობები გააფართოვეს.

ამერიკის ფილმების ინსტიტუტის „AFI 100“ საუკეთესო ფილმების ჩამონათვალში შედის შემდეგი ფილმები: ორსონ უელსის მოქალაქე კეინი, რომელსაც ხშირად ყველა დროის საკუეთესო ფილმად მოიხსენიებენ, კასაბლანკა (1942), ნათლია (1972), ქარწაღებულნი (1939), ლოურენსი არაბეთიდან (1962), ოზის ჯადოქარი (1939), კურსდამთავრებულები (1967), შინდლერის სია (1993), მღერა წვიმაში (1952), ეს მშვენიერი ცხოვრება (1946), სანსეტ ბულვარი (1950). აკადემიის პრიზებს, ცნობილი როგორც ოსკარი, 1929 წლიდან მოყოლებული ყოველწლიურად გასცემს კინემატოგრაფიული ხელოვნებისა და მეცნიერების აკადემია, ხოლო ოქროს გლობუსი გაიცემა 1944 წლიდან.

სპორტი

 

 

აშშ-ში ამერიკული ფეხბურთი გულშემატკივრის დასწრების მხრივ ყველაზე პოპულარული სპორტია; ნაციონალურ საფეხბურთო ლიგაში (NFL) გულშემატკივართა საშუალო მაჩვენებელი მსოფლიოში უმაღლესია, ხოლო სუპერ თასს ათობით მილიონი ადამიანი ადევნებს თვალს მსოფლიოში. XIX საუკუნის მიწურულიდან აშშ-ის ეროვნული სპორტი ბესიბოლია. პროფესიონალურ საგუნდო სპორტის სახეობებს შორის ამერიკაში შემდგომ ადგილებს კალათბურთი და ყინულის ჰოკეი იკავებენ; კალათბურთში ძირითადი ლიგა ნაციონალური საკალათბურთო ასოციაციაა (NBA), ხოლო ჰოკეიში - ბეისბოლის მთავარი ლიგა (NHL). დიდი რაოდენობის მაყურებელს იზიდავს საკოლეჯო, ახალგაზრდული ფეხბურთი და კალათბურთი. 1994 წელს ამერიკამ ფიფას მსოფლიო საფეხბურთო თასს უმასპინძლა. ძირითადი საფეხბურთო ლიგა არის ფეხბურთის უმაღლესი ლიგა ამერიკაში (მოიცავს 23 ამერიკულ და კანადურ გუნდს). აშშ-ში პროფესიონალური სპორტის ბაზარი დაახლოებით 69 მილიარდია, დაახლოებით ორჯერ მეტი, ვიდრე ერთად აღებული ევროპის, შუა აზიისა და აფრიკის.

აშშ-ში ოლიმპიური თამაშები სულ რვაჯერ არის გამართული. 1904 წლის ზაფხულის ილიმპიადა იყო პირველი ოლიმპიადა, რომელიც ევროპის საზღვრებს გარეთ, სენტ-ლუისში, მისურის შტატში ჩატარდა. 2017 წლის მდგომარეობით, ამერიკას მოგებული ჰქონდა 2522 მედალი ზაფხულის ოლიმპიურ თამაშებზე და 305 მედალი ზამთრის ოლიმპიადებზე. ამერიკის ორი ყველაზე პოპულარული სპორტი, ბეისბოლი და ამერიკული ფეხბურთი, მის საზღვრებს გარეთ არიან ჩამოყალიბებულნი, მაგრამ ისეთი სპორტის სახეობები, როგორებიცაა: კალათბურთი, ფრენბურთი, სკეითბორდი და სნოუბორდი ამერიკაში გამოიგონეს, ხოლო შემდგომ მთელ მსოფლიოში გახდნენ პოპულარულები. ყველაზე ყურებადი ინდივიდუალური სპორტი გოლფი და ავტორბოლაა, განსაკუთრებით NASCAR.

	ვიქსიკონში
	ვიკისაწყობში

• ამერიკის შეერთებული შტატების საელჩო საქართველოში
• საქართველოს საელჩო აშშ, კანადასა და მექსიკაში დაარქივებული 2011-05-01 საიტზე Wayback Machine.