होन्डूरस
होन्डूरस, उत्तर अमेरिकेंतलो देस आसा। ताची राजधानी टेग्यूसिगॅल्पा नगर आसा।
देवनागरी |
.gif)
मध्य अमेरीकेंतलो एक ल्हान देश. केळीं उत्पादनांत ताची खूब नामना आसा. लॅटीन अमेरिकेंतलें तें सगळ्यांत ल्हान प्रजासत्ताक. क्षेत्रफळ ११२,०८८ चौ. किमी. उदेंत-अस्तंत देशाची चडांत चड लांबाय ६५२ किमी. आनी दक्षिण-उत्तर रुंदाय ३८६ किमी. देशाचे अस्तंतेक गौतेमाला आनी एल् सालावदोर देश; दक्षिण आनी उदेंतेक निकारागुआ; उत्तरेक कॅरिबियन दर्या आनी ईशान्येक पॅसिफिक म्हासागराची ल्हान देग आसा. तेगुसिगाल्पा हें देशाचें राजपाटण.
भुंयावर्णन: देशाची लागींलागीं ७५% भूंय पर्वतीय आसा. सपाट भूंय वा सखल प्रदेश चडकरून दर्यादेगांनी वा मध्य भागांतल्या न्हंयांच्या देगणांनी मेळटा. भूंयरचणुकेचे नदरेन देशाचे चार सैमीक वांटे केल्यात, ते अशे –
१) मध्य पर्वतीय भाग; २) उत्तरेकडची दर्यादेग; ३) आग्नेयेकडचो सपाट प्रदेश आनी ४) दक्षिणेकडची दर्यादेग.
मध्यवर्ती पर्वतीय भागान देशाची सुमार ६०% भूंय रेवाडिल्ल्या. सेर्रोस दे सेलाके हें देशांतलें सगळ्यांत उंचेलें तेमूक. ताची दर्यातळासावन उंचाय २८४९ मीटर. पूण देशांतले चडशे पर्वत कमी उंचायेचे आसात. उत्तरेकडची दर्यादेग ही मुखेलपणान गाळ सांचून तयार जाल्ली सपाट भूंय आनी ल्हान ल्हान दोंगुल्ल्यांनी मेळून तयार जाल्या. देशाचो सुमार १३% वांटो हे दर्यादेगेन रेवडिला. अर्थीक नदरेन हो देशाचो चड म्हत्वाचो प्रदेश. आगुआन आनी हेर अशीर देगणां ह्या भागांत सांपडटात. आग्नेयेकडच्या मळान देशाचो सुमार २०% प्रदेश रेवडिला. होन्डूरसांतलो हो सगळ्यांत चड फाटीं आशिल्लो भाग. हो चडसो भाग उश्णकटीबंधीय पावशी रानान व्यापला. देशाची दक्षिणेकडची दर्यादेग म्हळ्यार पॅसिफिक म्हासागराची अशीर देग. ताची लांबाय फकत ७७ किमी. इतली आसा.
होन्डूरंसांत मुखेलपणान उश्णकटीबंधीय प्रकारचें हवामान आसा. पूण पर्वतीय भागांत उचायेप्रमाण तें शितळ जायत वता. दर्यादेगांतलें वर्सुजी सरासरी हवामान ३१ ० से. जाल्यार पर्वतीय भागांत तें सादारणपणान २३ ० से. उरता. मे हो देशांतलो चड उश्णतायेचो, जाल्यार डिसेंबर हो शितळ म्हयनो. पावसाळो मे म्हयन्याचे निमाणेकडेन सुरू जावन तो नोव्हेंबर मेरेन उरता. उंचायेप्रमाण पावस ७५ ते १५० सेंमीं. इतलो पडटा. उत्तर दर्यादेगेर ऑगस्ट-सप्टेंबर म्हयन्यांत केन्ना केन्नाय व्हड मोडां जातात.
होन्डूरसाच्या उदेंत दर्यादेगांनी आनी न्हंयांदेगांनी उदकांत जावपी झोंपां चड. ह्या भागांत माडांच्योय बागो खूब आसात. अस्तंतेकडच्या रानांनी मुखेलपणान पायन-सवाना प्रकारची रूखावळ मेळटा. मध्यवर्ती पर्वतीय भागांत ओक आनी पायन रुखावळ चड आसा. जाल्यार उत्तरेकडच्या पिकाळ दर्यादेगेर केळींची खूब प्रमाणांत लागवड केल्या. हांगाच्या रानांनी मुखेलपणान माहोगॅनी, लिग्नम वायटे, स्पॅनिश सिडार बाल्सा, रोसवूड, सेबा, सापोटा आनी कास्तिला रबर ही वनस्पत चड आसा.
देशाचे मोनजातींत मुखेलपणान तरेकवार सवणीं, सरपटपी मोनजात आनी वेगवेगळ्या किटकांचो आस्पाव जाता. किटकांत तरेकवार पारवे, पिसोळीं, म्होंवामूस, वायटी, मुयांचे वेगवेगळे प्रकार, जळार आनी कोळी हांचो आस्पाव जाता. पाणकोंबे चडकरून न्हंयांदेगांनी मेळटात. सरपटपी मोनजातींत मानगें, तरेकवार सोरोप, शेड्डे आनी कांसवांचो आस्पाव जाता.
इतिहास: सोळाव्या शेंकड्याचे सुरवेक स्पेनीश लोक हांगा पावले. ताच्या आदल्या इतिहासाची म्हायती स्पश्टपणान मेळना. ‘माया इंडियन’ ही लॅटीन अमेरिकेंतली प्रसिद्द संस्कृती ८०० च्या सुमाराक ‘कोपान’ शारांत नांदताली. त्या वेळार कोपान शारांत सोबीत राजवाडे पिरामीड आनी देवळां आशिल्लीं. तशेंच थंयचे लोक विज्ञान आनी साहित्यीक मळार खूब मुखार आशिल्ले अशें म्हण्टात. पूण स्पेनीश लोक थंय पावले तेन्ना कोपान शार तांकां विध्वंस केल्ले अवस्थेंत सांपडलें. थळावे इंडियन लोकय तें शार विसरून गेल्ले.
क्रिस्तोफर कोलंबस हो स्पेनिश खालाशी १५०२ त काबो दे होन्डूरास भूयशिराचेर पावलो. ताणें आपले कांय सांगाती थंय दवरून त्या भागाचेर स्पेनिश शेक बसयलो. उपरांत नव्या गजालींचो सोद घेवपाखातीर साबार स्पेनिश संशोधक आनी भोंवडेकारांनी थंय वचून आपलो राबितो केलो. स्पेनिश लोकांनी ल्हव ल्हव करून थळाव्या इंडियन लोकांक आपल्या शेकातळा हाडले. होन्डूरसाचेर ताबो मेळयतना स्पॅनिशांनी खूब इंडियनांक मारून उडयले. कांय इंडियन रोगाच्यो धामी येवन काबार जाले, जाल्यार कांय जाणांक गुलाम म्हूण वेस्ट इंडिसाक धाडले. भांगर आनी रूपें हांचो सोद लागल्याउपरांत चड आनी चड स्पॅनीश लोक हांगा येवन स्थायीक जावपाक लागले. तशेंच भांगर आनी रूपें खणून काडपाखातीर आफ्रिकेंतल्यान खाप्री लोकांक गुलाम म्हूण हाडले. पूण हिन्डूरसांतलो खण उद्देग स्पॅनियार्डांखातीर केन्नाच फायदेशीर थरलो ना.
१५ सप्टेंबर १८२१ ह्या दिसा होन्डूरात आनी मध्य अमेरिकेंतल्या हेर चार राज्यांनी मेळून आपलें स्वातंत्र्य जाहीर केलें. सुरवेक तो मेक्सिको साम्राज्याचो एक वांटो जालो. पूण १८३३ त होन्डूरस वेगळो जावन तांणी मध्य अमेरिकेंतल्या हेर राज्यांक मेळून संयुक्त प्रांताची स्थापना केली. संयुक्त प्रांताच्या सरकारान सगळ्या थरांच्या लोकांखातीर समान कायदे चालीक लावपाचे यत्न केले. तेखातीर ताणें हक्क काडून घेतले. आपले हक्क परतून मेळोवपाखातीर जमीनदार आनी पाद्रींनीं संयुक्त प्रांताक खर विरोध केलो. हाचो परिणाम म्हळ्यार १८३८ त होन्डूरस संयुक्त प्रांतांतल्यान भायर सरलो.
एकुणिसाव्या शेंकड्यांत होन्डूरस हो मध्य अमेरिकेंतलो सगळ्यांत अशक्त देश आशिल्लो. हाका लागून ताच्या शेजारच्या देशांनी ताचेर चेंपण हाडून आपलो स्वार्थ सादून घेतलो. चड करून गौतेमालान होन्डूरसांतल्या विरोधी पक्षांक फाटबळ दिवन थंय साबार अठाव घडोवन हाडले.
एकुणिसाव्या शेंकड्यांत निमाणेकडेन अमेरिकेंतल्या कांय कंपन्यांनी होन्डूरसांत गुंतवणूक करपाक सुरवात केली. होन्डूरसाची भूंय आनी हवामान केळींची लागवड करपाक बरें आशिल्ल्यान चडशा कंपन्यांणी केळीच्या बागांनीच गुंतवणूक केल्ली. तेखातीर देशाचे उत्तरेकडची भूंय, रानां आनी झोंपां मारून नितळ केल्ली. केळ्यांची हाड-व्हर करपाखातीर तांणीं रेल्वेमार्ग आनी बंदरय बांदिल्लें. केळ्यांच्या उत्पन्नांत वाड जायत रावलीं तशें तांणीं शार उबारून कामगारांखातीर थंय शाळा आनी हॉस्पिटलांय बांदलीं. विसाव्या शेंकड्य़ाचे सुरवेक होन्डूरसाची अर्थवेवस्था मुखेलपणान केळी-उत्पन्नाचेरच आदारिल्ली. हाका लागून होन्डूरस सरकारान ते कंपनीक केळ्यांचें उत्पन्न आनीक वाडोवपाखातीर कांय खाशेल्यो सवलती दिल्ल्यो. केळ्यांच्या वाडट्या उत्पन्नाक लागून त्या काळांत ताचो ‘केळ्या प्रजासत्ताक’ म्हण उल्लेख जातालो.
विसाव्या शेंकड्याच्या तिसर्या दसका मेरेन देशांतली राजकीय स्थिती खूब इबाडिल्ली. त्या तेंपार देशांत क्रांतिकारी वातावरण पातळिल्लें. हाका लागून राष्ट्राध्यक्ष पदाचेर चड तेंप कोणच तिगूंक शकलोना. पूण १९३३ त जनरल तिबूसिओ कारियास हो राष्ट्राध्यक्ष जाल्याउपरांत तो सोळा वर्सां त्या पदाचेर तिगून उरलो. कारियास हाणें हुकूमशाय पद्दतीन राजवट चलयली. ताका सत्तेभायरो करपाखातीर खूब उठाव जालो. पूण कारियासान ते मोडून उडयले. १९४८ त ताणें अध्यक्ष पदाक सोडचीट दिली. उपरांत राजकीय स्थिती परतून हिंसक स्वरुपाची जाली. पूण १९५७ त रामोन विलेडा मोराल्स राष्ट्राध्यक्ष जाल्या उपरांत, ताणें राजकीय मळार कांय प्रमाणांत स्थिरता हाडून साबार शाळा, हॉस्पिटलां आनी रस्ते बांदले. १९६३ त कोलोनल ओस्वाल्डो लोपेझ हाच्या फुडारपणाखाल सैमिकी उठाव जावन ताणें विडेला सरकार मोडून उडयलें. उपरांत वेंचून काडिल्ले समितीन नवें संविधान बरोवन लोपेझाक राष्ट्राध्यक्ष केलो. १९७१ तले वेंचणुकेंत लोकांनी रामोन अर्नेस्टो क्रुझ हाका राष्ट्राध्यक्ष म्हूण वेंचून काडलो. पूण १८७२ त सैमीकी उठाव जावन लॉपेझ हो परतून राष्ट्राध्यक्ष जालो.
होन्डूरसाच्या १९६९ च्या जमीन सुदारणा कायद्याक लागून होन्डूरसांत रावपी साबार एल् साल्वादोरच्या लोकांक आपल्या देशांत वचचें पडलें. हाका लागून जुलय १९६९ त साल्वादोरचें सैन्य होन्डूरसांत रिगलें. १९७० त अमेरिका आनी खंडांतल्या हेर देशांचे मध्यस्थीन होन्डूरस आनी एल् साल्वादोरचो शिमे प्रश्न सोडयलो.
१९७५ त लांच प्रकरणावयल्यान होन्डूरसाच्या सैन्यान लोपेझाक सत्तेभायरो केलो. ताचे सुवातेर कोलोनेल अल्बेर्टो कास्ट्रो राष्ट्राध्यक्ष जालो. १९७८ त आल्बेर्टो हाकाय काडून उडयलो. १९८१ त भौशिक वेंचणूक घेवन सुआझो कोरदोवा हाका राष्ट्राध्यक्ष म्हूण वेंचून काडलो. ताचे उपरांत १९८५ त जोसे आझाकोना होयो राष्ट्राध्यक्ष जालो. १९८० सावन निकाराग्वांतल्या विद्रोह्यांनी होन्डूरसांत शरण घेवन थंयच्यान निकाराग्वांतल्या सांदिनिस्ता सरकाराआड झूज उबारिल्लें. हीं झगडीं सुमार धा वर्सां चालूच आशिल्लीं. १९९० चे वेंचणुकेंत सांदिनिस्ता सरकार गडगडलें, तेन्ना होन्डूरसांत शरण घेतिल्ले विद्रोही परत निकाराग्वांत गेले. देशाचो राज्यकारभार १९८२ त आपणायल्ल्या कायद्याप्रमाण चलता. राष्ट्राध्यक्ष आनी विधिमंडळ भौशिक मतदानान वेंचून काडटात. कॅबिनेट नेमणूक करपाचे हक्क राष्ट्राध्यक्षाक दिल्ल्यात. होन्डूरसाच्या राजकारभारांत सैन्याक चड म्हत्व आसा.
अर्थवेवस्था: अर्थीक मळार होन्डूरस हो लॅटीन अमेरिकेंतलो सगळ्यांत फाटासार देश. शेतवड हो देशांतलो चड म्हत्वाचो वेवसाय. देशांतले अर्दावयर लोक शेतवडींत वावूरतात. देशाक चडशी येणावळ केळीं आनी काफी निर्यातीसावन मेळटा. विसाव्या शेंकड्याचे सुरवेक केळ्यांचो उद्देग अमेरिकी कंपन्यांनी सुरू केलो. त्या उद्देगांत तांणी व्हड गुंतवणूक केल्ली. पूण सद्या हो उद्देग होन्डूरन कंपन्यांनी घेतला. मको हें होन्डूरी लोकांचें मुखेल अन्न मक्याचे पिकावळीखाला हेर पिकावळीपरस चड जमीन आसा. चवळी, कापूस, ऊंस आनी तंबाकू हांचींय पिकां कांय प्रमाणांत घेतात. सद्या गोरवां पोसपाच्या वेवसायाकय म्ह्त्व फाव जालां. नुस्तें, मदेर आनी मांस हांचीय कांय प्रमाणांत निर्यात जाता.
वट्ट कामगारांतले सुमार तिसरो वांटो कामगार सर्वीस उद्देगांत वावुरतात. घाऊक (wholesale) आनी किरकोळ वेव्हार हो देशांतलो मुखेल सर्वीस उद्देग. देशांतलो म्हत्वाचो वेपार म्हळ्यार शेतकी म्हालाची वेगवेगळ्या सुवातींचेर पुरवण करप. निर्मिती उद्देगांत वट्ट कामगारांतले फक्त सातवो वांटो कामगार वावुरतात. निर्मिती उद्देगांत अन्न प्रक्रिया, सोरो आनी शितपेय, कपडो, कागद हांचो आस्पाव जाता.
येरादारीच्या मळारय हो देश फाटींच आसा. डांबरी रस्ते खूब उणे फक्त २% लोकांकडेन मोटारी आसात. शारांतले चडशे लोक बसींनी जाल्यार गांवगिर्या वाठारांतले चडशे लोक टांग्यांनी यो वच करतात. होन्डूरान रेल्वे मुखेलपणान फळ कंपन्यो चलयतात. तेगुसिगाल्पा आनी सान पेद्रो सुला ह्या शारांत आंतरराष्ट्रीय विमानतळ आसात. देशांत स दिसाळीं उजवाडा येतात. तातुंतलें ‘ला त्रिबूना’ हें चड म्हत्वाचें. चडशीं रेडिओ आनी दुरचित्रवाणी केंद्रा खाजगी मालकेचीं. तेगुसिगाल्पा आनी सान पेद्रो सुला शारांतल्या सगळ्या टेलीफोन मार्गांचेर सरकारी नियंत्रण, जाल्यार केळीं उत्पादन भागांत फळ कंपन्यांचें नियंत्रण आसा.
समाजजीण: होन्डूरसांतले ९५% वयर लोक ‘मिस्तिझोस’ (स्पेनिश आनी रेड इंडियन हांची भरसण) आसात. सगळें मिस्तिझोस स्पेनिश भास उलयतात. ते रोमन कॅथलीक धर्मीय. उत्तरेकडच्या केळीं उत्पादन वाठारांनी वेव्हाराखातीर इंग्लीश भाशेचो वापर करतात. होन्डूरसाचे आग्नेयेक सुमार २०,००० मिस्कितो इंडियनांचो राबितो आसात. हो समाज थळावे इंडियन, खाप्री आनी हेर लोकांची भरसण जावन तयार जाला. गारिफ्युना हे लोक देशाच्या वायव्य भागांत रावतात. ही जात सेंट विंसेट ह्या कॅरिबी जुंव्यावयल्या खाप्री आनी आरावाक इंडियन हांची भरसण जावन तयार जाल्या. १७९७ त सेंट विंसेट जुंव्यावयल्या ब्रिटीश अधिकार्यानी ह्या विद्रोही लोकांक होन्डूरस जुंव्याचेर हाडून सोडिल्ले. गारिफ्युना लोक चडकरून आरावाक भास उलयतात. ते स्पेनिश आनी इंग्लीश भाशेचोय वापर करतात होन्डूरसाचे उत्तरेकडच्या बे जुंव्याचेर इंग्लीश भास उलोवपी प्रोटेस्टंट पंथीय लोक रावतात. हे लोक गातिफ्युना, इंग्लीश आनी खाप्री लोकांची भरसण जावन तयार जाल्यात. देशांतले सुमार ६०% लोक गांवगिर्या वाठारांनी रावतात. हातूंत मुखेलपणान गरीब शेतकामत्यांचो आस्पाव जाता. ते मातयेच्या घरांनी रावतात.
शिक्षणीक मळारय हो देश खूब फाटीं आसा. देशांतले सुमार अर्द्यावयर लोक अशिक्षीत. कायद्यान सात ते बारा वर्सां पिरायेच्या भुरग्यांक शिक्षण सक्तीचें आसा. पूण ह्या कायद्याचें पालन जायना. गांवगिर्या वाठारांनी शाळांची संख्या खूब उणी आसा. देशांत एकच वोश्र्वविद्यालय आसा. तशेंच शेतकी, विज्ञान आनी थळावे संस्कृतायेक प्रोत्साहन वा फाटबळ दिवपाखातीर खाशेलीं विद्यापिठां उबारल्यांत.
संदर्भ
- कों. वि. सं. मं.
This article uses material from the Wikipedia गोंयची कोंकणी / Gõychi Konknni article होन्डूरस, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). हातूंतलो मजकूर CC BY-SA 4.0च्या अंतर्गत उपलब्ध आसा जे मेरेन हेर नोंदी करूक नात. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki गोंयची कोंकणी / Gõychi Konknni (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.