Crefydd: Set o gredoau

Fodd bynnag, nid oes consensws ysgolheigaidd ynghylch beth yn union yw crefydd.

Crefydd

Symbolau crefyddol
Enghraifft o'r canlynol	math o farn bydeang
Math	system gred, ideoleg, barn y byd, crefydd neu olwg ar y byd, traddodiad
Y gwrthwyneb	gwrthgrefydd
Rhan o	lledrith a chrefydd
Yn cynnwys	list of saints
Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia

Crefyddau Abrahamig

Dyma'r grŵp mwyaf o grefyddau gyda 3.8 biliwn o ddilynwyr yn fyd-eang.

Cristnogaeth

Mae Cristnogaeth neu Gristionogaeth yn grefydd undduwiaeth sy'n seiliedig ar ddysgeidiaeth Iesu Grist. Gosodir allan prif egwyddorion Cristnogaeth yn y Testament Newydd, casgliad o lyfrau a llythyrau a ysgrifennwyd yn yr iaith Roeg yn wreiddiol ac sy'n rhan, gyda'r Hen Destament Iddewig (ac weithiau'r Apocryffa), o'r Beibl. Mae'r enw 'Crist' yn dod o'r gair Groeg Χριστός (Christos), sy'n golygu "yr Eneiniog".

Iddewiaeth

Crefydd undduwiaeth yw Iddewiaeth, â thua 14 miliwn o ddilynwyr (Iddewon) byd-eang.

Islam

Un o grefyddau mwyaf poblogaidd a gwasgaredig y byd yw Islam. Ystyr y gair 'Islam' yw "ymostyngiad i ewyllys Duw" (Allah) a'r cyflwr tangnefeddus o fod yn un â Duw a phopeth a grëwyd ganddo. Mae'r gair yn gyfuniad o ddau air, sef salām sy'n golygu "tangnefedd" a'r gair slm sy'n golygu "ymostyngiad." Mae dilynwr Islam yn Fwslim, sef "un sy'n ymostwng i ewyllys Duw."

Paganiaeth

Crefydd lle addolir Duw(iau) a/neu Dduwies(au) yw Paganiaeth, sydd hefyd yn ffurf o amldduwiaeth. Mae'n grefydd sydd yn credu mewn natur a phweroedd naturiol. Un o lwybrau modern o Baganiaeth yw Wica.

Crefyddau dwyreiniol

Siciaeth

Crefydd un Duw yw Siciaeth neu Sikhiaeth sydd yn seiliedig ar athrawiaeth y deg Guru a drigai yng ngogledd India yn yr 16g a'r 17g. Mae'n un o brif grefyddai'r byd gyda dros 23 miliwn o ddilynwyr.

Bwdhaeth

Crefydd ddi-dduw yn ei hanfod yw Bwdhaeth neu "Bwdïaeth." Gellir ei ystyried hefyd yn athroniaeth gymhwysol neu'n ffurf o seicoleg. Canolbwynt Bwdhaeth yw'r hyn a ddysgodd Gotama Buddha, ac annwyd yn Kapilavastu (sydd yn Nepal erbyn hyn), gyda'r enw Siddhattha Gotama oddeutu'r 5g CC. Lledaenodd Bwdhaeth trwy isgyfandir India yn y 5g nesaf, ac i ardaloedd ehangach o Asia wedi hynny. Er ei fod yn grefydd neu athroniaeth ddi-dduw, ceir nifer o "dduwiau" a bodau goruwchnaturiol eraill ym Mwdhaeth Mahayana ("Y Cerbyd Mawr"), e.e. ym Mwdhaeth Tibet.

Hindŵaeth

Hindŵaeth yw crefydd gynhenid isgyfandir India a phrif grefydd India ei hun heddiw.

Cyn-grefyddau

 

Yn debyg i bobloedd eraill Ewrop yn ystod Oes yr Haearn, mythos a chrefydd amldduwiol oedd gan y Celtiaid. Roedd amldduwiaeth Geltaidd yn cynnwys nifer fawr o dduwiau. Duwiau lleol oedd llawer o'r rhain, a'u dylanwad wedi ei gyfyngu i lecyn arbennig. Ar y llaw arall roedd rhai duwiau oedd yn cael eu haddoli dros ardal eang iawn. Er enghraifft mae Lleu yng Nghymru yn cyfateb i Lugh yn Iwerddon a Lugos yng Ngâl. Mae'r "Dinlle" yn yr enw Dinas Dinlle yn ei hanfod yr un enw â Lugdunum, hen enw dinas Lyon. Ymddengys fod Epona, duwies ceffylau'r Galiaid (cymharer y gair "ebol" yn Gymraeg) yr un dduwies a Macha yn Iwerddon a Rhiannon yng Nghymru. Mae nifer o'r cymeriadau ym Mhedair Cainc y Mabinogi, fel Lleu a Rhiannon, i bob golwg yn dduwiau Celtaidd wedi eu troi yn gymeriadau o gig a gwaed. Esiampl arall yw Manawydan fab Llŷr, sy'n cyfateb i dduw'r môr, Manannán mhac Lir, yn Iwerddon. Uniaethir Mabon fab Modron yn chwedl Culhwch ac Olwen a'r duw Maponos, a enwir ar nifer o arysgrifau yng Ngâl a Phrydain. Un o'r prif dduwiau oedd y duw corniog, Cernunnos, efallai duw hela ac arglwydd y fforest. Elfen arall oedd yn adnabyddus trwy'r byd Celtaidd oedd y triawd o fam-dduwiesau.

Mae awduron Rhufeinig yn cysylltu'r Celtiaid a'r Derwyddon ac yn cyfeirio at seremonïau crefyddol mewn llwyni coed sanctaidd. Ceir cyfeiriad at hyn yn hanes Tacitus am ymosodiad y Rhufeiniad dan Suetonius Paulinus ar Ynys Môn yn 60 OC. Yn ôl Poseidonius ac awduron eraill roedd tri dosbarth yn gyfrifol am grefydd a diwylliant Gâl, y derwyddon, y beirdd a'r vates. Dywed rhai awduron Rhufeinig, er enghraifft Iŵl Cesar a Plinius yr Hynaf, fod y Celtiaid yn aberthu bodau dynol i'r duwiau. Yn ôl Cesar, roedd Derwyddiaeth wedi dechrau ym Mhrydain ac wedi lledaenu i Gâl.

Gall gwahanol grefyddau gynnwys neu beidio â chynnwys elfennau amrywiol: pethau dwyfol, pethau cysegredig, ffydd, bod / bodau goruwchnaturiol neu "ryw fath o eithafiaeth a throsgynoldeb a fydd yn darparu normau a pŵer am weddill bywyd". Gall arferion crefyddol gynnwys defodau, pregethau, coffau neu barchu duwiau a / neu seintiau, aberthu, gwyliau, gwleddoedd, gwasanaethau angladdol, bedydd a phriodasol, myfyrdod, gweddi, cerddoriaeth, celfyddyd, dawns, gwasanaeth cyhoeddus, neu agweddau eraill ar ddiwylliant dynol. Mae gan grefyddau hanesion a naratifau cysegredig, y gellir eu cadw mewn ysgrythurau cysegredig, a symbolau a lleoedd sanctaidd, sy'n anelu'n bennaf at roi ystyr i fywyd. Gall crefyddau gynnwys straeon symbolaidd, a ddywedir weithiau gan ddilynwyr eu bod yn wir, ac sy'n ymgais i esbonio tarddiad bywyd, y bydysawd, a ffenomenau eraill. Yn draddodiadol, mae ffydd, yn ogystal â rheswm, wedi cael ei ystyried yn ffynhonnell credoau crefyddol.

Amcangyfrifir bod 10,000 o grefyddau gwahanol ledled y byd. Mae tua 84% o boblogaeth y byd yn gysylltiedig â Christnogaeth, Islam, Hindŵaeth, Bwdhaeth, neu ryw fath o grefydd werin. Mae'r demograffig digrefydd yn cynnwys y rhai nad ydynt yn uniaethu ag unrhyw grefydd benodol, anffyddwyr, ac agnostig.

Mae astudio crefydd yn cynnwys amrywiaeth eang o ddisgyblaethau academaidd, gan gynnwys diwinyddiaeth, crefydd gymharol ac astudiaethau gwyddonol cymdeithasol. Mae damcaniaethau crefydd yn cynnig esboniadau amrywiol am darddiad a gweithrediad crefydd, gan gynnwys seiliau ontolegol bod a chred grefyddol.

 

Crefydd a chrefyddau

Mae'r cysyniad modern o grefydd, fel haniaeth sy'n cynnwys setiau gwahanol o gredoau neu athrawiaethau, yn ddyfais ddiweddar yn y Gymraeg a'r Saesneg. Dechreuodd defnydd o'r fath gyda thestunau o'r 17g oherwydd digwyddiadau fel y Diwygiad Protestannaidd a'r globaleiddio diweddar, a oedd yn cynnwys cyswllt â diwylliannau tramor niferus ag ieithoedd nad ydynt yn Ewropeaidd. Mae rhai yn dadlau nad yw'n briodol cymhwyso'r term crefydd i ddiwylliannau nad ydynt yn Orllewinol. Mae eraill yn dadlau bod defnyddio crefydd ar ddiwylliannau nad ydynt yn Orllewinol yn ystumio'r hyn y mae pobl yn ei wneud ac yn ei gredu.

Er enhgraifft, mae Hindŵaeth yn dharma, sef ffordd o fyw. Mae'r gair Hindŵ yn tarddu o'r gair Sansgrit Sindhu sef Afon Indus. Tra bod Hindŵaeth wedi cael ei alw'n grefydd hyna'r byd, mae llawer o ymarferwyr yn cyfeirio at eu crefydd fel Sanātana Dharma (Sansgrit: सनातन धर्म; y Dharma Tragwyddol), sy'n cyfeirio at y syniad bod ei darddiad y tu hwnt i hanes dyn, fel sy'n cael ei ddatgan yn y testunau Hindŵaidd. Oherwydd yr ystod eang o draddodiadau a syniadau a gwmpesir gan y term Hindŵaeth, mae'n anodd dod o hyd i ddiffiniad cynhwysfawr. Mae'r grefydd "yn gwadu ein hawydd i'w diffinio a'i chategoreiddio". Diffiniwyd Hindŵaeth yn amrywiol fel crefydd, fel traddodiad crefyddol, ac fel set o gredoau crefyddol, ac fel "ffordd o fyw". O safbwynt geirfa'r Gorllewin, cyfeirir at Hindŵaeth fel 'crefydd', ond yn India, caiff ei diffionio'n amlach fel dharma, sy'n ehangach na chrefydd y Gorllewin.

Ffurfiwyd y cysyniad o grefydd yn yr 16g a'r 17eg ganrif, er gwaethaf y ffaith nad oedd gan destunau cysegredig hynafol fel y Beibl, y Qur'an, ac eraill air na hyd yn oed cysyniad o grefydd yn yr ieithoedd gwreiddiol. Er enghraifft, nid oes yr un peth yn union â chrefydd yn Hebraeg, ac nid yw Iddewiaeth yn gwahaniaethu'n glir rhwng hunaniaethau crefyddol, cenedlaethol, hiliol neu ethnig. Un o'i gysyniadau canolog yw halakha, sy'n golygu'r llwybr neu'r llwybr a gyfieithir weithiau yn gyfraith, sy'n llywio arfer a chred grefyddol a llawer o agweddau ar fywyd bob dydd. Er bod credoau a thraddodiadau Iddewiaeth i'w cael yn yr hen fyd, roedd Iddewon hynafol yn gweld hunaniaeth Iddewig fel rhywbeth sy'n ymwneud â hunaniaeth ethnig neu genedlaethol ac nid oedd yn golygu system gred orfodol na defodau rheoledig. Yn y ganrif 1af roedd Josephus wedi defnyddio'r term Groeg ioudaismos (Iddewiaeth) fel term ethnig ac nid oedd yn gysylltiedig â chysyniadau haniaethol modern o grefydd na set o gredoau. Dyfeisiwyd yr union gysyniad o "Iddewiaeth" gan yr Eglwys Gristnogol. ac yn y 19g y dechreuodd Iddewon weld diwylliant eu hynafiaid fel crefydd sy'n cyfateb i Gristnogaeth. Mae'r gair Groeg threskeia, a ddefnyddiwyd gan ysgrifenwyr Groeg fel Herodotus a Josephus, i'w gael yn y Testament Newydd. Mae Threskeia weithiau'n cael ei gyfieithu fel "crefydd" yng nghyfieithiadau heddiw, fodd bynnag, roedd y term yn cael ei ddeall fel "addoli" generig ymhell i'r cyfnod canoloesol. Yn y Quran, mae'r gair Arabeg din yn aml yn cael ei gyfieithu fel crefydd mewn cyfieithiadau modern, ond hyd at ganol y 1600au cyfieithwyd y gair din yn "gyfraith".

Mae'r gair Sansgrit dharma, a gyfieithir weithiau fel crefydd, hefyd yn golygu cyfraith. Ledled De Asia glasurol, roedd yr astudiaeth o'r gyfraith yn cynnwys cysyniadau megis penyd trwy dduwioldeb a phenyd seremonïol yn ogystal â thraddodiadau ymarferol. Ar y dechrau roedd gan Japan yr Oesoedd Canol undeb tebyg rhwng y gyfraith imperialaidd a chyfraith gyffredinol neu gyfraith Bwdha, ond daeth y rhain yn ddiweddarach yn ffynonellau pŵer annibynnol.

Er bod traddodiadau, testunau cysegredig, ac arferion wedi bodoli trwy gydol amser, nid oedd y rhan fwyaf o ddiwylliannau'n cyd-fynd â chysyniadau crefyddau'r Gorllewin gan nad oeddent yn gwahanu bywyd bob dydd oddi wrth y sanctaidd. Yn y 18g a'r 19g, daeth y termau Bwdhaeth, Hindŵaeth, Taoaeth, Conffiwsiaeth, a chrefyddau'r byd i mewn i'r iaith Gymraeg a'r Saesneg gyntaf. Credid hefyd nad oedd gan Americanwyr Brodorol grefyddau ac nid oedd ganddynt air am grefydd yn eu hieithoedd ychwaith. Ni nododd neb ei hun fel Hindŵ neu Fwdhydd neu dermau tebyg eraill cyn y 1800au. Yn hanesyddol, defnyddiwyd "Hindw" fel dynodwr daearyddol, diwylliannol, a chrefyddol diweddarach ar gyfer pobl frodorol i is-gyfandir India. Drwy gydol ei hanes hir, nid oedd gan Japan unrhyw gysyniad o grefydd gan nad oedd gair Japaneaidd cyfatebol, nac unrhyw beth yn agos at ei ystyr, ond pan ymddangosodd llongau rhyfel Americanaidd oddi ar arfordir Japan ym 1853 a gorfodi llywodraeth Japan i lofnodi cytundebau yn mynnu, ymhlith eraill pethau, rhyddid crefyddol, yr oedd yn rhaid i'r wlad ymryson â'r syniad hwn.

 

Mae ysgolheigion wedi methu â chytuno ar ddiffiniad o grefydd. Fodd bynnag, mae dwy system gyffredinol: y gymdeithasegol/swyddogaethol a'r ffenomenolegol/athronyddol.

Tarddodd y cysyniad o grefydd yn y cyfnod modern yn dod o'r Gorllewin. Ni cheir cysyniadau cyfochrog mewn llawer o ddiwylliannau'r presennol na'r gorffennol; nid oes term cyfatebol am grefydd mewn llawer o ieithoedd. Mae ysgolheigion wedi'i chael hi'n anodd datblygu diffiniad cyson, gyda rhai yn rhoi'r gorau i'r posibilrwydd o greu diffiniad. Mae eraill yn dadlau, waeth beth yw ei ddiffiniad, nad yw'n briodol ei gymhwyso i ddiwylliannau nad ydynt yn Orllewinol.

Diffinnir "crefydd" yng Ngeiriadur y Brifysgol fel:

 

Ar ddiwedd y 18g diffiniodd Friedrich Schleiermacher crefydd fel das schlechthinnige Abhängigkeitsgefühl, a gyfieithir yn gyffredin fel "y teimlad o ddibyniaeth absoliwt".

Roedd ei gyfoeswr Georg Wilhelm Friedrich Hegel yn anghytuno'n llwyr, gan ddiffinio crefydd fel "yr Ysbryd Dwyfol yn dod yn ymwybodol ohono'i Hun trwy'r ysbryd meidrol."

Diffiniodd Edward Burnett Tylor grefydd yn 1871 fel "y gred mewn bodau ysbrydol". Dadleuodd y byddai culhau’r diffiniad i olygu’r gred mewn duwdod goruchaf neu farn ar ôl marwolaeth neu eilunaddoliaeth ac yn y blaen, yn eithrio llawer o bobloedd o’r categori crefyddol. Dadleuodd hefyd fod y gred mewn bodau ysbrydol yn bodoli ym mhob cymdeithas y gwyddom amdani.

Yn ei lyfr The Varieties of Religious Experience, diffiniodd y seicolegydd William James grefydd fel "teimladau, gweithredoedd, a phrofiadau dynion unigol yn eu hunigedd, i'r graddau y maent yn tybio eu bod yn sefyll mewn perthynas â beth bynnag a ystyriant yn ddwyfol". Wrth y term dwyfol, roedd James yn golygu "unrhyw wrthrych sy'n debyg i dduw, boed yn dduwdod concrid ai peidio" y mae'r unigolyn yn teimlo ei fod yn cael ei orfodi i ymateb yn ddifrifol.

Diffiniodd y cymdeithasegydd Émile Durkheim, yn ei lyfr arloesol The Elementary Forms of the Religious Life, grefydd fel “system unedig o gredoau ac arferion mewn perthynas â phethau cysegredig”. Wrth bethau cysegredig yr oedd yn golygu pethau “wedi eu gosod ar wahân ac yn waharddedig – credoau ac arferion sy'n uno yn un gymuned foesol sengl a elwir yn Eglwys, pawb sy'n glynu wrthynt”.

Pan welir crefydd yn nhermau pethau cysegredig, dwyfol, dwys, neu o'r pryder eithaf, yna mae modd deall pam nad yw canfyddiadau gwyddonol a beirniadaethau athronyddol (e.e. y rhai a wneir gan Richard Dawkins) o reidrwydd yn tarfu dim.

Mytholeg

Mae sawl ystyr i'r gair myth.

1. Stori draddodiadol am ddigwyddiadau hanesyddol yn ôl pob golwg sy'n gwasanaethu rhan o fyd-olwg pobl neu esbonio arfer, cred, neu ffenomen naturiol;
2. Person neu beth sydd â bodolaeth ddychmygol neu anwiriadwy yn unig; neu
3. Trosiad o botensial ysbrydol y bod dynol.

Mae crefyddau amldduwiol hynafol, megis rhai Celtaidd, Groeg, Rhufain, a Sgandinafia, fel arfer yn cael eu categoreiddio o dan y pennawd mytholeg. Gelwir crefyddau pobloedd cyn-ddiwydiannol, neu ddiwylliannau sy'n datblygu, yn chwedlau o fewn anthropoleg crefydd. Gall y term myth gael ei ddefnyddio mewn modd arwynebol gan bobl grefyddol ac anghrefyddol. Trwy ddiffinio straeon a chredoau crefyddol person arall fel mytholeg, mae rhywun yn awgrymu eu bod yn llai real neu wir na'ch straeon a'ch credoau crefyddol chi eich hun. Dywedodd Joseph Campbell, "Mae chwedloniaeth yn aml yn cael ei hystyried yn grefyddau pobl eraill, a gellir diffinio crefydd fel mytholeg sydd wedi ei gamddehongli."

Arferion

Gall arferion crefydd gynnwys defodau, pregethau, coffáu, moliannu duw (duwdod neu dduwies), aberthau, gwyliau, gwleddoedd, myfyrdod, ynydiadau, gwasanaethau angladdol, gwasanaethau priodasol, myfyrdodgweddi, cerddoriaeth grefyddol, celf crefyddol, dawns sanctaidd neu agweddau eraill ar ddiwylliant dynol.

Sefydliad cymdeithasol

Mae sail gymdeithasol i grefyddau, naill ai fel traddodiad byw a gludir gan gyfranogwyr lleyg, neu gyda chlerigwyr cyfundrefnol, a diffiniad o beth yw ymlyniad neu aelodaeth.

Mae nifer o ddisgyblaethau yn astudio ffenomen crefydd: diwinyddiaeth, crefydd gymharol, hanes crefydd, tarddiad esblygiadol crefyddau, anthropoleg crefydd, seicoleg crefydd (gan gynnwys niwrowyddoniaeth crefydd a seicoleg esblygiadol crefydd), y gyfraith a chrefydd, a chymdeithaseg crefydd . crefydd.

Damcaniaethau

Yn gyffredinol, mae damcaniaethau cymdeithasegol ac anthropolegol crefydd yn ceisio egluro tarddiad a swyddogaeth crefydd. Mae'r damcaniaethau hyn yn diffinio'r hyn a gyflwynir ganddynt fel nodweddion cyffredinol credoau ac arferion crefyddol.

 

Mae tarddiad crefydd yn ansicr, ond mae'n hen iawn. Mae yna nifer o ddamcaniaethau ynghylch tarddiad arferion crefyddol.

Mae datblygiad crefydd wedi cymryd gwahanol ffurfiau mewn gwahanol ddiwylliannau. Mae rhai crefyddau yn rhoi pwyslais ar gred, tra bod eraill yn pwysleisio ymarfer. Mae rhai crefyddau'n canolbwyntio ar brofiad goddrychol yr unigolyn crefyddol, tra bod eraill yn ystyried mai gweithgareddau’r gymuned grefyddol sydd bwysicaf. Mae rhai crefyddau'n honni eu bod yn gyffredinol, gan gredu bod eu cyfreithiau a'u cosmoleg yn rhwymol i bawb, tra bod eraill wedi'u bwriadu i gael eu hymarfer gan grŵp sydd wedi'i ddiffinio'n agos neu wedi'i leoleiddio yn unig. Mewn sawl man, mae crefydd wedi bod yn gysylltiedig â sefydliadau cyhoeddus megis addysg, ysbytai, y teulu, llywodraeth, a hierarchaethau gwleidyddol.

Beirniadaeth ar y syniadau, y gwirionedd, neu arfer crefydd, gan gynnwys ei goblygiadau gwleidyddol a chymdeithasol, yw'r feirniadaeth o grefydd.

• Crefydd Geltaidd

Cynradd

• Sant Awstin ; The Confessions of Saint Augustine (John K. Ryan cyfieithydd); Delwedd (1960), ISBN 0-385-02955-1.
• Lao Tzu; Tao Te Ching (cyfieithydd Victor H. Mair); Bantam (1998).
• Y Bibl Sanctaidd, Fersiwn y Brenin Iago; Llyfrgell America Newydd (1974).
• Y Koran; Pengwin (2000), ISBN 0-14-044558-7.
• Tarddiad Byw a Marwolaeth, Mythau Creu Affrica; Heinemann (1966).
• Cerddi Nefoedd ac Uffern o'r Mesopotamia Hynafol; Pengwin (1971).
• Gwaith Dethol Marcus Tullius Cicero
• Cyfansoddiad yr Unol Daleithiau

• Crefyddau Abrahamig
• Grŵp ethnogrefyddol
• Rhestr crefyddau