Ali Hamenei: 2. İran dini lideri

17 Temmuz 1939; Meşhed), İranlı din ve siyaset adamı, Şii merci-i taklid ve 1989'dan beri İran'ın ikinci yüce lideri. 1981-1989 yılları arasında İran'ın üçüncü cumhurbaşkanı olarak görev yapmıştır. Hamenei, Orta Doğu'da en uzun süre görev yapan devlet başkanı ve Şah Muhammed Rıza Pehlevi'den sonra geçen yüzyılın en uzun süre görev yapan ikinci İran lideri olmuştur.

Ayetullah Seyyid Ali Hamenei سید علی حسینی خامنه‌ای
2024'te Hamenei
2. İran yüce lideri
Görevde
Makama geliş 4 Haziran 1989
Cumhurbaşkanı	Haşimi Rafsancani Muhammed Hatemi Mahmud Ahmedinejad Hasan Ruhani İbrahim Reisi
Başbakan	Mir Hüseyin Musavi
Yerine geldiği	Ruhullah Humeyni
3. İran Cumhurbaşkanı
Görev süresi 13 Ekim 1981 - 3 Ağustos 1989
Başbakan	Muhammed Rıza Mehdevi Kani (Geçici) Mir Hüseyin Musavi
Dini Lider	Ruhullah Humeyni
Yerine geldiği	Muhammed Ali Recai
Yerine gelen	Haşimi Rafsancani
Kişisel bilgiler
Doğum	17 Temmuz 1939 (84 yaşında) Meşhed, İran Şahlığı
Partisi	Militan Ruhban Derneği (1977-)
Diğer siyasi bağlantıları	İslami Cumhuriyet Partisi (1979-1987)
Evlilik(ler)	Mansure Hüceste Bakırzade (1964-)
Çocuk(lar)	6
Dini	Şii İslam (Caferilik)
İmzası

Resmi web sitesine göre Hamenei, Muhammed Rıza Pehlevi'nin saltanatı sırasında üç yıl sürgüne gönderilmeden önce altı kez tutuklandı ve cezaevlerinde kaldı. İran Devrimi'nin Şah'ı devirmesinden sonra, Haziran 1981'de sağ kolunu felç eden bir suikast girişiminin hedefi oldu. Hamenei, 1980'lerde İran-Irak Savaşı sırasında İran'ın liderlerinden biriydi ve şimdi kontrol ettiği ve komutanlarını kendisinin atadığı Devrim Muhafızları ile yakın ilişkiler geliştirdi. Devrim Muhafızları, ona karşı gelişen muhalefeti bastırmak için görevlendirildi. Hamenei 1981'den 1989'a kadar İran'ın üçüncü cumhurbaşkanı olarak görev yaptı ve ilk Dini Lider Ruhullah Humeyni'nin yakın müttefiki oldu. Ölümünden kısa bir süre önce Humeyni, vekil olarak seçtiği yerine gelecek olan Hüseyin Ali Muntazeri ile bir anlaşmazlık yaşadı, bu yüzden Humeyni öldüğünde halefi üzerinde anlaşmaya varılmadı. Uzmanlar Meclisi, 4 Haziran 1989'da 50 yaşındayken Hamenei'yi dini lider olarak seçti. Ekber Haşimi Rafsancani'ye göre Hamenei, Humeyni'nin ölmeden önce halefi olarak seçtiği adamdı. Hamenei, 14 Nisan 1979'dan beri Şah İsmail zamanında kurulan bir vakıf olan Astan Kuds Razavi'nin hizmetkarlarının başında bulunuyor.

Dini lider olarak Hamenei, İslam Cumhuriyeti'ndeki en güçlü siyasi otoritedir. İran devletinin başı, silahlı kuvvetlerinin başkomutanıdır ve İran'da hükûmetin ekonomi, çevre, dış politika, ulusal planlama ve benzeri birçok alanda temel politikaları hakkında kararnameler çıkarabilir ve nihai kararları alabilir. Kerim Secadpur'a göre, dini lider olarak Hamenei, hükûmetin yürütme, yasama ve yargı organlarının yanı sıra ordu ve medya üzerinde doğrudan veya dolaylı kontrole sahip. Uzmanlar Meclisi, cumhurbaşkanlığı ve İran Parlamentosu için seçilecek olan tüm adayların başvuruları, üyeleri doğrudan veya dolaylı olarak İran Dini Lideri tarafından seçilen Anayasa Koruma Konseyi tarafından incelenir. Ayrıca, Anayasa Koruma Konseyi'nin Hamenei tarafından emir verildikten sonra belirli kişilere yönelik yasağını tersine çevirdiği durumlar da oldu.

Hamenei'nin saltanatı sırasında 1994 Kazvin protestoları, 1999 öğrenci protestoları, 2009 cumhurbaşkanlığı seçimi protestoları, 2011-12 protestoları, 2017-18 protestoları, 2018-19 genel grev ve protestoları, 2019-20 protestoları, 2021-23 protestoları ve Mehsa Emini protestoları gibi büyük protestolar yaşandı. İran'da gazeteciler, blog yazarları ve diğerleri Dini Lider Hamenei'ye hakaret ettikleri gerekçesiyle, genellikle dine hakaret suçlamasıyla birlikte hapse atıldı. Verilen cezalar arasında kırbaçlanma ve hapis cezası da yer almaktadır; bazıları gözaltında hayatını kaybetti. İran'ın nükleer programı ile ilgili olarak Hamenei, 2003 yılında her türlü kitle imha silahının üretilmesini, stoklanmasını ve kullanılmasını yasaklayan bir fetva yayınladı.

 

Necef doğumlu bir Alim ve Müçtehit olan Seyid Cevad Hamenei ile Hatice Mirdamadi'nin (Haşim Mirdamadi'nin kızı) Meşhed'de dünyaya gelen Hamenei, sekiz çocuktan ikincisidir. İki erkek kardeşi de din adamıdır; küçük erkek kardeşi Hadi Hamenei bir gazete editörü ve din adamıdır. Ablası Fatemeh Hosseini Khamenei 2015 yılında 89 yaşında öldü. Babası Hameneli bir Azerbaycanlı, annesi ise Yezdli bir Fars'tır. Atalarının bir kısmı bugünkü Merkezi Eyaleti'ndeki Tefriş'ten olup, Tefriş'teki asıl evlerinden Tebriz yakınlarındaki Hamene'ye göç etmiştir. Hamenei'nin büyük atası, soyu Şii dördüncü İmam Ali bin Hüseyin'in torunu Sultan Seyyid olarak bilinen Sultan ul-Ulema Ahmed'e ulaştığı varsayılan Aftasi Seyyidlerinin soyundan gelen Seyyid Hüseyin Tafreşi'dir.

Eğitim

Hamenei'in eğitimi dört yaşında, Mektep'te Kur'an öğrenerek başladı; temel ve ileri düzeydeki ilahiyat eğitimini Meşhed'deki Havza'da Şeyh Haşim Kazvini ve Ayetullah Milani gibi hocaların yanında geçirdi. Daha sonra 1957'de Necef'e gitti, ancak babasının orada kalmasına izin vermemesi nedeniyle kısa süre sonra Meşhed'e döndü. 1958'de Kum'a yerleşti ve burada Seyyid Hüseyin Borujerdi ve Ruhullah Humeyni'nin derslerine katıldı. O dönemde siyasi olarak aktif olan diğer pek çok din adamı gibi Hamenei de dini ilimlerden çok siyasetle ilgileniyordu.

 

Hamenei, İran Devrimi'nin kilit isimlerinden biri ve Ruhullah Humeyni'nin yakın bir sırdaşıydı. İslam Cumhuriyeti'nin kuruluşundan bu yana Hamenei, birçok hükûmet görevinde bulundu.

Muhammed Sahimi, siyasi kariyerinin İran Devrimi'nden sonra, Humeyni'nin sırdaşı olan eski İran Cumhurbaşkanı Ekber Haşimi Rafsancani'nin Hamenei'yi Humeyni'nin yakın çevresine sokmasıyla başladığını iddia etmektedir. Daha sonra, o zamanlar parlamento üyesi olan Hasan Ruhani, Hamenei'nin geçici devrim hükümetinde savunma bakan yardımcısı olarak ilk önemli görevini almasını sağladı.

 

Humeyni, Hüseyin Ali Muntazeri'nin istifasının ardından 1980 yılında Hamenei'yi Tahran Cuma Namazı İmamlığı görevine atadı. Temmuz sonundan 6 Kasım 1979'a kadar kısa bir süre Millî Savunma Bakan yardımcılığı ve Devrim Muhafızları komutanlığı yaptı. Ayrıca parlamentonun savunma komisyonunun bir temsilcisi olarak savaş alanına gitti.

Suikast girişimi

 

Hamenei, Halkın Mücahitleri Örgütü tarafından düzenlenen bir suikast girişiminden, bir ses kayıt cihazına gizlenmiş bombanın yanında patlamasıyla kıl payı kurtuldu.

27 Haziran 1981'de Hamenei cepheden döndükten sonra, Cumartesi günkü programına uygun olarak Aboozar Camii'ne gitti. İlk namazdan sonra, sorularını kâğıtlara yazmış olan cemaate bir konuşma yaptı. Bu sırada bir düğmeye basan genç bir adam, Hamenei'nin önündeki masanın üzerine kağıtlarla birlikte bir ses kayıt cihazı koydu. Bir dakika sonra kayıt cihazı ıslık çalmaya başladı, ardından aniden patladı. Kayıt cihazının iç duvarında "Furkan Grubu'nun İslam Cumhuriyeti'ne hediyesi" yazıyordu. Ayetullah Hamenei'nin tedavisi birkaç ay sürdü ve kolu, ses telleri ve akciğerleri ciddi şekilde yaralandı. Kalıcı olarak yaralandı ve sağ kolunu kullanamaz hale geldi.

Başkanlık

 

1981 yılında Muhammed Ali Recai'nin bir suikast sonucu öldürülmesinin ardından Hamenei, sadece dört adayın Koruyucular Konseyi tarafından onaylandığı Ekim 1981 İran cumhurbaşkanlığı seçimlerinde ezici bir oy oranıyla (%97) İran Cumhurbaşkanı seçildi. Ruhullah Humeyni, başlangıçta din adamlarını cumhurbaşkanlığından uzak tutmak istiyordu ancak daha sonra görüşlerini değiştirdi. Hamenei, sadece üç adayın Koruyucular Konseyi tarafından onaylandığı 1985 İran cumhurbaşkanlığı seçimlerinde oyların %87'sini alarak yeniden seçildi. Koruyucular Konseyi tarafından onaylanan aday sayısının daha az olduğu tek İran cumhurbaşkanlığı seçimi, Koruyucular Konseyi tarafından sadece iki adayın adaylığının onaylandığı ve Rafsancani'nin oyların %96'sını kolaylıkla kazandığı 1989 İran cumhurbaşkanlığı seçimidir.^{[kaynak belirtilmeli]}

Hamenei, cumhurbaşkanlığı açılış konuşmasında "sapmayı, liberalizmi ve Amerikan etkisindeki solcuları" ortadan kaldırma sözü verdi. İran Meclisi'ne göre, şiddet içermeyen ve şiddet içeren protestolar, suikastlar, gerilla faaliyetleri ve ayaklanmalar da dahil olmak üzere hükümete karşı şiddetli muhalefet, 1980'lerin başında, Hamenei'nin cumhurbaşkanlığı öncesinde ve sırasında devlet baskısı ve terörle yanıtlandı. İsyancı grupların binlerce rütbeli üyesi, genellikle devrim mahkemeleri tarafından öldürüldü. 1982 yılına gelindiğinde hükümet mahkemelerin dizginleneceğini açıklasa da 1980'lerin ilk yarısında çeşitli siyasi gruplar hükümet tarafından baskı altına alınmaya devam etti.

İran-Irak savaşı sırasında

 

Hamenei, 1980'lerde İran-Irak Savaşı sırasında İran'ın liderlerinden biriydi ve şu anda güçlü olan Devrim Muhafızları ile yakın ilişkiler geliştirdi. Cumhurbaşkanı olarak askeri, bütçe ve idari ayrıntılarla yakından ilgilenmesiyle ün yaptı.

Savaştan sonra

Alman mahkemesi, 10 Nisan 1997'de Mikonos restoran suikastlarıyla ilgili olarak verdiği kararda, İran İstihbarat Bakanı Ali Fallahian'ın suikast emrini Hamenei ve Rafsancani'nin bilgisi dahilinde verdiğini açıkladıktan sonra hakkında uluslararası tutuklama emri çıkardı. Ancak İranlı yetkililer bu suikasta karıştıklarını kesin bir dille reddetti. Dönemin İran Meclis Başkanı Ali Akbar Nategh-Nouri kararı siyasi, gerçek dışı ve asılsız olarak nitelendirdi. Karar, İran ve bazı Avrupa ülkeleri hükûmetleri arasında Kasım 1997'ye kadar süren diplomatik bir krize yol açtı. Suikast zanlıları Darabi ve Rhayel nihayet 10 Aralık 2007'de hapisten çıkarıldı ve ülkelerine geri gönderildi.

Hamenei, cumhurbaşkanlığı kabinesindeki atamaları görevden aldı ve görevlerine iade etti. Hamenei tarafından atanan İran Başyargıcı Sadık Laricani, İran Cumhurbaşkanı'nı Hamenei'ye muhalefet etmemesi konusunda uyardı.

Dini lider olarak seçilmesi

1989 yılında Ruhullah Humeyni, Hüseyin Ali Muntazeri'yi siyasi halefi olarak görevden aldı ve yerine Hamenei'yi getirdi. Hamenei ne hoca ne de ayetullah olduğu için Uzmanlar Meclisi anayasayı değiştirerek Hamenei'yi İran'ın yeni Dini Lideri olarak atamak zorunda kaldı. Seçilmesine hocalarından olan eniştesi Şeyh Ali Tahrani ve Hüseyin Ali Muntazeri karşı çıktı.

Humeyni'nin ölümünden sonra Ruhullah Humeyni'nin yerine resmen geçen Hamenei, 4 Haziran 1989 tarihinde Uzmanlar Meclisi tarafından yeni Dini Lider olarak seçildi.

Liderlik konseyi teklifi

 

Başlangıçta Uzmanlar Meclisi'nin bazı üyeleri, bir liderlik konseyi fikrini ortaya attı. Çeşitli listeler önerildi ve hepsinde Hamenei'nin adı geçti. Örneğin Ali Meşkini, Musavi Erdebili ve Hamenei'den oluşan üç kişilik bir konseyin İran'ı yönetmesi önerildi. Rafsancani'ye göre kendisi ve Hamenei bu öneriye karşı çıkarken, Ayetullah Hayri Şirazi ve Ayetullah İbrahim Amini öneriyi destekliyordu. Konsey önerisini destekleyenler, bir konseye sahip olmanın toplumda daha yüksek derecede birlik yaratacağına ve konseyde daha olumlu özellikler bulunacağına inanıyordu. Buna karşılık karşı çıkanlar ise Yargı Konseyi örneğinde olduğu gibi geçmiş tecrübelere dayanarak bireysel bir liderin daha etkili olduğuna inanıyordu.

Siyasi strateji ve felsefe

 

Hamenei'nin dönemi selefinin döneminden farklı oldu. Ancak Humeyni'nin "bir grubu diğerine karşı dengeleme, tek bir tarafın çok fazla güç kazanmamasını sağlama" politikasını sürdürdü. Ancak Humeyni'nin karizması ve ruhani konumundan yoksun olarak, Kum ve Meşhed'deki büyük bonyad ve seminerleri yönetirken önce silahlı kuvvetler içinde, sonra da din adamları arasında kişisel ağlar geliştirdi. Otuz yıldır Dini Lider olan Hamenei, "kendisine hizmet eden ve onu koruyan bir sistem inşa ederek" İran'ın başlıca kurumlarına çok sayıda sadık adam yerleştirdi. Eski din adamı Mehdi Khalaji ve Saeid Golkar, Hamenei'nin sistemini, ülkenin her bir kurumu için (ordu, istihbarat teşkilatları vb.) bu kurumları zayıf tutmak amacıyla "paralel bir yapı" oluşturmak olarak tanımlamaktadır.

Johns Hopkins İleri Uluslararası Çalışmalar Okulu'ndan Vali Nasr'a göre, "Hamenei, cumhurbaşkanlığının birçok yetkisini yanına aldı ve dini liderlik makamını İran'ın siyasi sahnesinin her şeye gücü yeten denetleyicisi haline getirdi". Nasr'a göre Hamenei, "alışılmadık türden bir diktatör"dür. Hamenei'ye bağlı yetkililer, "parlamento, cumhurbaşkanlığı, yargı, Devrim Muhafızları, ordu, istihbarat servisleri, polis teşkilatları, din adamları eliti, Cuma namazı liderleri ve medyanın büyük bölümü" ile çeşitli "hükümet dışı vakıflar, kuruluşlar, konseyler, seminerler ve iş grupları" dahil olmak üzere ülkenin çeşitli güçlerini ve bazen de çekişen kurumlarını etkilemektedir.

Hamenei, İran'da ekonomi, çevre, dış politika ve diğer her konuda kararnameler çıkarmakta ve nihai kararları vermektedir. Hamenei düzenli olarak cumhurbaşkanı, kabine üyeleri, yargı erki başkanı ve yetkilileri, parlamenterler ve diğerleriyle bir araya gelerek, onlara ne yapmaları gerektiğini söylemektedir. Hamenei ayrıca cumhurbaşkanlığı kabinesindeki atamaları da görevden alıp yeniden göreve getirdi. Hamenei, yabancı devlet adamlarıyla görüşmeler yapmaktadır ancak yurt dışına seyahat etmemektedir; kendisini görmek isteyen bir kişi İran'a gelmek zorundadır. Necef'te öğrenciyken geçirdiği zaman dışında Hamenei, cumhurbaşkanı olduğu dönemde Libya'ya seyahat etti.

 

Bazıları, Hamenei'yi ülkenin muhafazakâr yapısının kuklası olarak görmektedir.

Hamenei, 2007 yılında hükümet yetkililerinden İran'ın ekonomik özelleştirmeye doğru ilerlemesini hızlandırmalarını istedi. Bu yöndeki son adım 2004 yılında anayasanın 44. maddesinin kaldırılmasıyla atılmıştı. 44. madde, İran'ın temel altyapısının devlet tarafından işletilmeye devam etmesini emrediyordu. Hamenei ayrıca mülkiyet haklarının Adalet Bakanlığı tarafından kurulan mahkemelerde korunmasını önerdi; bu yeni korumanın özel yatırımlara bir ölçüde güvenlik sağlayacağı ve onları teşvik edeceği umuluyordu. 2007 yılında Hamenei yönetimindeki İran polisi, bir "Kamu Güvenliği Planı" başlatarak kamu güvenliğini arttırmak için düzinelerce "haydutu" tutukladı.

Ailesi

Mansoureh Khojasteh Bagherzadeh ile evli olan Hamenei'nin altı çocuğu vardır; dört oğlu (Mostafa, Mojtaba, Masoud ve Meysam) ve iki kızı (Boshra ve Hoda). Oğullarından biri olan Mojtaba, Gholam-Ali Haddad-Adel'in bir kızıyla evlendi. En büyük oğlu Mostafa, Azizollah Khoshvaght'ın bir kızıyla evlidir. Diğer oğlu Masoud ise Mohsen Kharazi'nin kızıyla evlidir. Aralarında Muhammed Hamenei ve Hadi Hamenei'nin de bulunduğu üç erkek kardeşi vardır. Dört kız kardeşinden biri olan Bedri Hamenei (muhalif Ali Tehrani'nin eşi), 1980'lerde sürgüne gitti.