kasaligang Tinubdan

Tinuod kini, tungod kay ang bisan kinsa mahimong mag-usab sa kadaghanang mga artikulo ug makadugang og bisan unsa nga ilang ganahan. Usahay ang dili maayong mga pag-usab mabilin sa dapit sulod sa dugay nga panahon. Mga giya sa Wikipedia sama sa Wikipedia:Pagpamatuod ug Wikipedia:Walay orihinal nga panukiduki ug ang dugang nga mga pagdili alang sa mga buhing tawo sa Wikipedia:Biyograpiya sa mga buhing tawo aron makatabang sa pagpugong niini.

Kining mga giya naa tungod sa duha ka hinungdan:

• Gitabangan nila nga masiguro nga ang kasayuran nga gidugang tinuod, o labing gamay nga wala kini gibutang sa maong dapit.
• Gipakita nila kanamo nga ang usa ka hilisgotan nakadawat og pagtagad gikan sa ubang mga tawo, ug makatabang kini sa pagpakita ug paglantugi sa pagkatalagsaon.

Bisan pa, daghang mga tinubdan ang dili angay gamiton sa Wikipedia tungod kay dili kini masaligan.

Usa kini ka giya bahin sa mga matang sa mga tinubdang kasaligan. Ang mga artikulo sa Wikipedia kinahanglang mogamit og kasaligan, third-party, mga tinubdan nga gimantala. (Ang usa ka artikulo kay usa ka panid sa nag-unang namespace. Kadaghanan sa ubang mga panid, sama sa mga palisiya ug giya sa Wikipedia, wala magkinahanglan og mga tinubdan.) Kining mga tinubdan mahimong sa bisan unsang mga pinulongan, dili lamang sa atong pinulongan nga Sinugboanon.

Ang mga tinubdan nga ginagamit sa Wikipedia kinahanglan nga gipatik. Ang ubang gipatik nga mga dokumento gisulat sa usa lang ka tawo, ug wala’y laing nagsusi niini sa wala pa kini mamantala. Sayon alang niini nga mga tinubdan nga may mga sayop o dili tinuod nga kasayuran. Ang ubang mga dokumento gisulat sa mga tawo nga nagtuon sa maong ulohan sulod sa daghang katuigan, ug daghang ubang mga tawo ang nagbasa niini pag-pag-ayo aron masegurohan nga tukma ang impormasyon. Bisan tuod ang duha ka mga matang sa mga dokumento mahimong adunay sulod nga mga butang nga dili tinuod, ang mga dokumento nga ginasusi sa mga tawo mas lagmit nga may tukmang kasayuran ug aron mapakita ang labing kasagarang mga panan-aw sa usa ka hilisgotan. Ginatawag kini og reliable sources.

Unsa ka kasaligan ang usa ka tinubdan nag-agad sa konteksto. Ang ubang mga magmamantala sama sa Rappler nabantog tungod sa pagkabaton og kasaligang proseso sa pagmantala. Buot ipasabot nga mopatik na lang sila og mga dokumento human nila kini susihon pag-ayo. Isip usa ka giya, ang daghang mga tawo nga motabang sa pagsusi sa mga kamatuoran, pagtuki-tuki sa ligal nga mga isyu, ug pagsusi sa sinulat, aron masaligan ang pagmantala.

Wiki: Ang pagkutlo sa mga tinubdan adunay tabang kon unsaon sa pagdugang og mga tinubdan sa ngadto sa usa ka artikulo. Kon naggamit ka og Firefox, ang Cite4wiki usa ka mapuslanong himan nga makapasayon sa pagdugang og mga tinubdan.

Ang mga tinubdan kinahanglang diretso nga mosuporta sa kasayuran isip nga mapakita kini sa usa ka artikulo ug kinahanglang mohaom sa mga pangangkon nga gihimo; kon ang usa ka hilisgotan sa artikulo wala'y kasaligang tinubdan, ang Wikipedya kinahanglan nga wala'y artikulo bahin niini.

Ang mga artikulo sa Wikipedia kinahanglan maglangkob sa tanang kinadak-an ug mahinungdanong-minoridad nga mga panan-aw nga gipatik sa kasaligang mga tinubdan. Tan-awa ang Wikipedia:Dili mapihigon nga panglantaw.

Ang labing maayong matang sa mga tinubdan alang sa Wikipedia mao ang kasaligan, mga tinubdan nga third-party (wala gimantala o may kalabotan sa hilisgotan sa artikulo). Ikasubo, ang Sinugboanong Wikipedya aduna'y daghang mga artikulo nga wala niining mga matang sa mga tinubdan, o sa pagkatinuod bisan unsa nga mga tinubdan sa tanan.

Ania ang pipila ka mga pananglitan sa mapuslanong mga dapit aron makapangita og mga tinubdan sama niini:

• Ang BBC ug National Geographic, ug kadtong sa ubang mga respetadong pagmantala.
• Mga database sa akademiko sama sa JSTOR, apan kini sa kasagaran magamit lamang sa mga mga estudyante sa pipila nga mga unibersidad.
• Ang Google Books ug Google Scholar sa kasagaran aduna'y daghang mapuslanong mga basahon ug mga sinulatan.
• Ang mga mantalaan sama sa The Wall Street Journal ug The Daily Telegraph, apan pag-amping nga likayan ang mga artikulo nga nagpahayag sa mga pagbati ug mga opinyon sa magsusulat (o writer), dili mga kamatuoran.

Makatabang kanunay ang pagpangita gamit ang search engine, ug likayan ang mga websityo nga dili masaligan. Kasagaran kini giulohan og "editoryal", "op-ed" o "opinyon".

Internet

Daghang mga websityo wala masaligang tinubdan. Kon ang usa ka websityo gisulat sa usa lang ka tawo, kasagaran ang opinyon sa tawo o ang ilang kaugalingong panglantaw. Mahimong dili kini hingpit nga tukma. Kon ang usa ka websityo nagbaligya og usa ka produkto o gipasiugda ang usa ka butang, dili kini masaligang tinubdan, tungod kay ang kasayuran nga gihatag naa aron makatabang sa pagpangita og salapi. Ang kinakamaayong mga websityo mao kadtong gipadagan sa mga pamantalaan o uban pang ahensya sa mediy nga nahibal-ang kasaligan, o kadtong adunay dungog sa paghatag og maayong kasayuran.

Ang pipila ka mga websityo nga kinahanglan likayan mao ang:

• Mga websityo nga social media sama sa Facebook ug Twitter
• Mga websityo nga nagbaligya'g mga produkto

Ang usa ka mapuslanong butang nga tan-awon mao ang gidaghanon sa mga pulong nga makapadasig nga ginagamit sa usa ka tinubdan. Kung mogamit sila daghang mga pulong sama sa "maanindot" o "pangit", mahimong wala sila'y neutral nga punto sa panglantaw. Ang mga tinubdan nga dili neyutral usahay nagpakita lamang sa usa ka bahin sa mga kamatuoran, nga dili mapuslanon gawas kon ikaw nagsulat mahitungod sa mga opinyon sa mga tawo.

Basahon

Kabahin sa problema mao ang kamatuoran nga daghang kasaligan, akademikong mga tinubdan wala magsulat bahin sa mga hilisgotan sa yano nga paagi nga gikinahanglan alang niining Wikipedya. Usahay lisod kaayo hubaron ang kahulogan niining mga lisod nga teksto ngadto sa Sinugboanon. Kon ang usa ka tiggamit sa Wikipedya mosulat pag-usab sa kasayuran niining mga tinubdan sa ilang kaugalingong mga pulong, ang kahulogan mahimong lahi sa unsa ang tinuod.

Mga tinubdan nga nalambigit sa hilisgotan

Pag-amping sa mga tinubdan nga gisulat sa usa ka tawo nga nagrepresentar o mao ang hilisgutan. Kining mga tawo aduna'y usa ka panagsumpaki sa interes. Sa kinatibuk-an, kung ang usa ka tawo o kahugpongan nagsulat bahin sa iyang kaugalingon, kini nga pagsulat dili usa ka maayong tinubdan. Bisan pa, wala kana magpasabut nga kini nga mga tinubdan kinahanglan likayan, tungod kay kasagaran ang mga tawo nga duol sa hilisgotan lamang ang nahibal-an ang pipila ka mga kamatuoran bahin niini. Mahimong gamiton ang usa ka tinubdan nga gipatik sa kaugalingon kung tinuod ang tanang mga mosunod:

1. dili kaayo bias ang materyal sa hilisgotan;
2. wala kini naglakip sa mga pag-angkon mahitungod sa mga ikatulong partido (sama sa mga tawo, kahugpongan, o uban pang mga entidad);
3. wala kini nag-apil sa mga pag-angkon bahin sa mga panghitabo nga dili direktang may kalabotan sa hilisgotan;
4. wala'y makatarunganon nga pagduhaduha kon gisulat ba kini sa hilisgotan;
5. ang artikulo sa Wikipedya wala gibasehan sa kadaghanan sa mga tinubdan.

• (Ininglis) How to Read a Primary Source, Reading, Writing, and Researching for History: A Guide for College Students, Patrick Rael, 2004.
• (Ininglis) How to Read a Secondary Source, Reading, Writing, and Researching for History: A Guide for College Students, Patrick Rael, 2004.