کاتالیزور (به فرانسوی: Catalyseur) یا کاتالیست (به انگلیسی: Catalyst) یا کنشیار، مادهای است که اگر به مخلوط واکنشی افزوده شود، سرعت رسیدن ماده به حالت تعادل در سامانه را، بدون آنکه خود دستخوش تغییر شیمیایی پایدار شود، تغییر میدهد و معمولاً آن را افزایش میدهد.
برای تأییدپذیری کامل این مقاله به منابع بیشتری نیاز است. (فوریه ۲۰۱۹) |
کاتالیزورها ممکن است همگن یا ناهمگن باشند ولی معیارهای زیر در تمامی آنها صدق میکند:
کاتالیزورها مواد شیمیایی هستند که در فرایندهای شیمیایی باعث افزایش سرعت واکنش میشوند. شناخت عمیق از فاکتورهای تبدیل شیمیایی در هر واکنش تبدیلی و ایجاد شرایط بهینه باعث افزایش بازدهی و عملکرد واحد و به طبع آن باعث صرفه جویی اقتصادی میشود. کاتالیست در هر واکنش شیمیایی که سرعت و شرایط بهینه مورد نظر باشد کاربرد دارند.
کاتالیزور تنها واکنشهایی که از نظر ترمودینامیکی انجام میشوند را سرعت میبخشد. کاتالیزور در مرحله اول واکنش مصرف و در مرحله بعد تولید میشود و فقط راه تازه برای پیشرفت واکنش میگشاید.
در کاتالیزورهای همگن، مادهای که به عنوان کاتالیزور به کار میرود با مواد واکنش دهنده در یک فازند؛ ولی در یک کاتالیزور ناهمگن یا کاتالیزور سطحی، مواد واکنش دهنده و کاتالیزور در دو فاز مجزا در کنار هم هستند و واکنش در سطح کاتالیزور صورت میگیرد. نمونهای از کاتالیزور همگن در فاز گازی اثر کلر در تجزیه دی نیتروژن اکسید است. گاز دی نیتروژن اکسید در دمای اتاق گاز نسبتاً بی اثری است؛ اما در دماهای نزدیک به صد درجه طبق معادله زیر تجزیه میشود 2N2O(g) ⟶ 2N2 (g) + O2 (g)
کاتالیزورها به دو نوع مرغوب و نامرغوب تقسیم میشوند. کاتالیزور مرغوب کاتالیزوری است که فقط اجازه تشکیل یک نوع محصول را بدهد و اگر در حضور کاتالیزور محصولات متفاوتی امکان تشکیل داشته باشند آن کاتالیزور، نامرغوب تلقی میشود. فعالیت کاتالیزورها عمدتاً بسیار اختصاصی است. در پارهای موارد کاتالیزور معین موجب سنتز محصولات کاملاً متفاوت دیگری از همان مواد میشود. البته در این موارد امکان وقوع هر دو واکنش از لحاظ ترمودینامیکی میسر است مثلاً کربن مونوکسید و هیدروژن برهم اثر میکنند و بسته به شرایط واکنش و نوع کاتالیزور مصرف شده محصولات بسیار متنوعی ایجاد میکنند. اگر کبالت یا نیکل به عنوان کاتالیزور به کار برده شود، مخلوطی از هیدروکربنها را به وجود میآورد. در اینجا نیکل به عنوان یک کاتالیزور نامرغوب عمل میکند. CO(g) + 3H2 (g) ⟶ CH4 (g) + H2O و اگر مخلوطی از روی و اکسید کرم به عنوان کاتالیزور مصرف شود از واکنش متانول تولید میشود. CO(g) +2H2 (g) ⟶ CH3OH(g) برای این واکنش نیکل یک کاتالیزور مرغوب است. کاتالیزور مرغوب کاتالیزوری است که انتخابی عمل کند.
کاتالیزورها دارای عمر مفید و معین هستند و با گذشت زمان از فعالیت و تأثیر آن در واکنش کاسته میشود یعنی نقاط فعالی روی کاتالیزور وجود دارد که این نقاط به مرور زمان مسموم میشوند. مسمومیت میتواند: - ایجاد لایه ضخیم از ماده واکنش دهنده بر روی کاتالیزور دهد. - باعث تغییر آرایش بلوری کاتالیزور شود. - باعث جذب ناخالصیها در نقاط فعال شود.
فرایند تصفیه در پالایش نفت دارای اهمیت زیادی است. به علت گرانی هیدروژن این روش تا مدتها توسعه چندانی نیافته بود؛ ولی از زمانی که توانستند هیدروژن ارزان قیمت از واحد رفرمینگ بهدست بیاورند در پالایشگاهها گسترش یافت. هدف عملیات تصفیه با هیدروژن حذف یا کاهش ترکیبات گوگردی، نیتروژندار و اکسیژندار فلزات و ترکیبات سیر نشده است. کاتالیزورهایی که در عملیات تصفیه با هیدروژن به کار میروند اکسیدها یا سولفیدهای فلزاتی چون Co,Ni,Fe بر روی پایه اکویین میباشند.
کاتالیزور انتقال فاز یا PTC کاتالیزوری است که انتقال واکنشدهنده را از یک فاز به فاز دیگری که در آن واکنش رخ میدهد، تسهیل میکند. کاتالیز انتقال فاز شکل خاصی از کاتالیز است و بسته به کاتالیزور مورد استفاده میتواند از طریق روشهای کاتالیز همگن یا کاتالیز ناهمگن عمل کند. با استفاده از فرآیند PTC، میتوان به واکنشهای سریعتری دست یافت، تبدیلها یا بازدههای بالاتری به دست آورد، محصولات جانبی کمتری تولید کرد، نیاز به حلالهای گرانقیمت یا خطرناک را که همه واکنشدهندهها را در یک فاز حل میکنند، از بین برد، نیاز به مواد خام گرانقیمت را برطرف کرد و/یا مشکلات ضایعات را به حداقل رساند. اونواع کاتالیزورهای انتقال فاز برای واکنشدهندههای آنیونی اغلب نمکهای آمونیوم چهارتایی هستند. کاتالیزورهای مهم تجاری عبارتند از بنزیل تری اتی اتیل آمونیوم کلرید، متیل تری آکریل آمونیوم کلرید و متیل تری بوتیل آمونیوم کلرید. نمکهای آلی فسفونیوم نیز استفاده میشوند، به عنوان مثال، هگزادسیل تری بوتیل فسفونیوم بروماید. نمکهای فسفونیوم دماهای بالاتری را تحمل میکنند، اما نسبت به پایه ناپایدار هستند و به اکسید فسفین تجزیه میشوند. به عنوان مثال، واکنش جایگزینی نوکلئوفیلیک محلول آبی سیانید سدیم با محلول اتری 1-بروموکتان به آسانی رخ نمی دهد. 1-bromooctane در محلول آبی سیانید محلول ضعیفی دارد و سیانید سدیم به خوبی در اتر حل نمی شود. با افزودن مقادیر کمی هگزادسیل تریبوتیل فسفونیوم بروماید، یک واکنش سریع به دست می آید و نونیل نیتریل می دهد.
ویکی پدیا انگلیسی
در ویکیانبار پروندههایی دربارهٔ کاتالیزور موجود است. |
This article uses material from the Wikipedia فارسی article کاتالیزور, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). محتوا تحت CC BY-SA 4.0 در دسترس است مگر خلافش ذکر شده باشد. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki فارسی (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.