چرخه قاعدگی

«چرخه تخمدانی» تشکیل اووسیت و ترشح دوره‌ای استروژن و پروژسترون را کنترل می‌کند و «چرخهٔ رحمی» در آماده‌سازی و نگهداری پوشش داخلی رحم برای دریافت سلول تخم و لانه‌گزینی جنین نقش دارد. این چرخه‌ها همزمان و هماهنگ بوده و معمولاً بین ۲۱ تا ۳۵ روز در زنان بالغ (با متوسط ۲۸ روز) به طول می‌انجامند و حدود ۳۰ تا ۴۵ سال ادامه می‌یابند.

هورمون‌ها، چرخه‌های قاعدگی را ایجاد می‌کنند. افزایش و کاهش دوره‌ای هورمون محرک فولیکولی موجب تولید و رشد سلول‌های فولیکولی و اووسیت‌ها (سلول‌های جنسی نابالغ) می‌شود. هورمون استروژن نیز پوشش داخلی رحم (آندومتر) را ضخیم نموده تا در صورت لقاح، رویان را در خود جای دهد و تسهیل خون‌رسانی به این پوشش ضخیم شده، مواد مغذی را برای جنینی که با موفقیت لانه‌گزینی شده است فراهم می‌کند. اگر لانه‌گزینی اتفاق نیفتد، پوشش داخلی از بین رفته و خون‌ریزی آغاز می‌شود. قاعدگی که با کاهش سطح استروژن و پروژسترون ایجاد می‌گردد (در اصطلاح رایج «پریود») تخریب دوره‌ای آندومتر را به همراه دارد و نشانه‌ای از عدم بارداری است.

هر چرخه بر اساس رویدادهای تخمدان (چرخه تخمدان) یا رحم (چرخه رحم) به فازهای مختلفی تقسیم می‌شود. چرخهٔ تخمدان از فاز فولیکولی، تخمک‌گذاری و فاز لوتئال تشکیل شده و چرخهٔ رحم نیز شامل قاعدگی، فاز تکثیری و ترشحی است. نخستین روزِ چرخه قاعدگی، ابتدای فرایند قاعدگی است که حدود پنج روز به طول می‌انجامد، سپس آندومتر مجدداً ضخیم شده (فاز تکثیری) و با ثبات آندومتر، فاز ترشحی که معمولاً لانه‌گزینی در آن اتفاق می‌افتد آغاز می‌شود. چرخهٔ تخمدان با رشد و تولید فولیکول‌ها شروع و در حدود روز چهاردهم، با تخمک‌گذاریِ معمولاً یک اووسیت، به فاز دوم خود می‌رود. فاز لوتئال که با فاز ترشحی رحم همزمان است، با تشکیل جسم زرد همراه بوده و در صورت عدم بارداری، قاعدگی را ممکن می‌سازد. منارک (شروع اولین قاعدگی) معمولاً در حدود سن دوازده سالگی رخ می‌دهد.

چرخه قاعدگی در برخی از زنان با سندرم پیش از قاعدگی همراه است که علائمی همچون درد در پستان‌ها و خستگی دارد. علائم شدیدتری که بر زندگی روزمره تأثیر می‌گذارد به عنوان اختلال ناخوشی پیشاقاعدگی طبقه‌بندی می‌شوند و ۳ تا ۸ درصد از زنان آن را تجربه می‌کنند. در چند روز نخست قاعدگی، برخی از زنان دچار درد پریود می‌شوند که گاهی از شکم به پشت و بالای ران‌ها گسترش یابد. چرخه قاعدگی را می‌توان با داروهای ضدبارداری هورمونی تغییر داد.

 

چرخه قاعدگی شامل چرخه تخمدان و چرخه رحم است. چرخهٔ تخمدان، تغییرات صورت گرفته در فولیکول‌های تخمدان و چرخهٔ رحم، تغییرات صورت گرفته در پوشش آندومتر رحم را توصیف می‌کند. هر دو چرخه به فازهای مختلفی تقسیم می‌شوند. چرخه تخمدانی شامل فازهای فولیکولی، تخمک‌گذاری، لوتئال و چرخه رحمی شامل قاعدگی، فاز تکثیری و ترشحی است. چرخه قاعدگی توسط هیپوتالاموس و هیپوفیز پیشین کنترل می‌شود. هیپوتالاموس هورمون آزاد کننده گنادوتروپین (GnRH) ترشح می‌کند که باعث تحریک هیپوفیز پیشین برای ترشح هورمون محرک فولیکولی (FSH) و هورمون لوتئینی (LH) می‌شود. قبل از بلوغ، GnRH در مقادیر کم و با سرعت ثابت آزاد می‌گردد؛ پس از بلوغ، مقدار آن افزایش یافته و بسته به تواتر و میزان پیام‌های عصبی هیپوتالاموس، مقدار تولید FSH و LH توسط هیپوفیز تعیین می‌شود.

طول هر چرخه قاعدگی متفاوت بوده اما به‌طور متوسط هر ۲۸ روز، از روز اول یک قاعدگی تا روز اول قاعدگی بعدی، رخ می‌دهد. این چرخه اغلب در آغاز و پایانِ دوران باروریِ زن چندان منظم نیست. با آغاز بلوغ، بدن کودک، توانایی تولید سلول‌های زایا و امکان تولیدمثل را می‌یابد. نخستین چرخه قاعدگی (منارک) حوالی ۱۲ سالگی رخ می‌دهد و حدود ۳۰–۴۵ سال پس از آن ادامه می‌یابد. چرخه‌های قاعدگی با یائسگی، که معمولاً بین ۴۵ تا ۵۵ سالگی رخ می‌دهد، به پایان می‌رسند.

چرخه تخمدان

مابین قاعدگی و یائسگی، تخمدان‌های انسان در طول چرخه قاعدگی ماهانه، به‌طور منظم فازهای لوتئال و فولیکولی را ایجاد می‌کنند. با افزایش تدریجی مقدار استروژن در فاز فولیکولی، خونرَوی متوقف و پوشش رحم ضخیم می‌گردد. فعل و انفعالات پیچیده هورمون‌ها رشد فولیکول‌های تخمدان را در پی دارد. پس از چند روز، یکی از فولیکول‌ها که از بقیه رشد بیشتری داشته است، باقی مانده و فولیکول‌های کوچک‌تر از بین می‌روند. تقریباً در میانهٔ چرخه، حدود ۱۰ تا ۱۲ ساعت پس از افزایش ناگهانی هورمون لوتئینی (LH), در رویدادی به نام تخمک‌گذاری، فولیکولِ غالب یک اووسیت به درون لوله رحم آزاد می‌کند.

پس از تخمک‌گذاری، اووسیت به مدت ۲۴ ساعت یا کمتر بدون لقاح به بقای خود ادامه می‌دهد، باقی‌ماندهٔ فولیکول غالب در تخمدان به جسم زرد تبدیل می‌شود و وظیفه اصلی تولید مقادیر زیادی هورمون پروژسترون را بر عهده می‌گیرد. تحت تأثیر پروژسترون، پوشش رحم تغییر می‌کند تا برای لانه گزینی احتمالی رویان و ایجاد بارداری آماده شود. ضخامت آندومتر در پاسخ به سطوح فزاینده استروژن که توسط فولیکول‌های تخمدانی به‌درون خون ترشح می‌گردد، همچنان افزایش می‌یابد. حداکثر سطح استروژن در حدود روز سیزدهمِ چرخه و همزمان با تخمک‌گذاری به ثبت می‌رسد. اگر لانه‌گزینی در عرض حدود دو هفته اتفاق نیفتد، جسم زرد به جسم سفید (آلبیکَنس) تبدیل می‌شود که هورمون تولید نمی‌کند و باعث افت شدید سطح پروژسترون و استروژن می‌گردد. در اثر این کاهش، پوشش داخلی رحم به مرور زمان تخریب می‌شود، به گونه‌ای که در کمترین ضخامت آن، سطح هورمون استروژن نیز در کمترین میزانِ خود قرار دارد. جسم سفید تا انتهای چرخه قبلی و آغاز چرخه جدید به‌طور کامل از بین می‌رود.

در یک چرخه قاعدگی، چرخه‌های تخمدان و رحم همزمان و هماهنگ هستند و بین ۲۱ تا ۳۵ روز با میانگین جمعیتی ۲۷ تا ۲۹ روز رخ می‌دهند. اگرچه میانگین طول دوره قاعدگی انسان به صورت گام‌های ماهیانه است، اما بین این دو رابطه علت و معلولی وجود ندارد.

فاز فولیکولی

تخمدان‌ها حاوی تعداد محدودی اووگونی، سلول‌های گرانولوزا و سلول‌های تِکا هستند که با هم فولیکول‌های بدوی یا نیایی را تشکیل می‌دهند. تا هفته ۲۰ بارداری حدود ۷ میلیون اووسیت در هر تخمدان جنینِ دختر تشکیل می‌شود. این رقم در زمان تولد به حدود ۲ میلیون کاهش می‌یابد و تا اولین دوره قاعدگی به ۳۰۰۰۰۰ اووسیت می‌رسد. پس از قاعدگی به‌طور معمول هر ماه، یک اووسیت بالغ در طی تخمک‌گذاری آزاد می‌شود. با شروع بلوغ، این اووسیت‌های مستقل از چرخه قاعدگی به صورت فولیکول‌های اولیه در می‌آیند. فرایند رشدی اووسیت، از زمان تقسیم اووگونی تا تخمک‌گذاری، اووژنز نامیده می‌شود که در پایان آن تنها یک اووسیت از تقسیمات سلولی باقی می‌ماند تا لقاح را صورت دهد. سلول‌های دیگر که توانایی باوری ندارند به شکل اجسام قطبی دور ریخته می‌شوند. فاز فولیکولی نخستین قسمت از چرخه تخمدان است و با تشکیل فولیکول بالغ (گرآف) به پایان می‌رسد. نخستین میوزِ اووسیت تا زمانی که فولیکول غالب تشکیل نشود همچنان ناقص می‌ماند. در طی این مرحله معمولاً فقط یک فولیکول تخمدانی به‌طور کامل بالغ و و آمادهٔ تخمک‌گذاری می‌شود. فاز فولیکولی با افزایش سن به‌طور قابل توجهی کوتاه می‌گردد، به گونه‌ای که حدود ۱۴ روز در زنان ۱۸ تا ۲۴ ساله و حدود ۱۰ روز در زنان ۴۰ تا ۴۴ ساله به طول می‌انجامد.

در اثرِ افزایش هورمون محرک فولیکولی (FSH) در روزهای اولیه چرخه، چند فولیکول اولیه تخمدانی تحریک می‌شود. این فولیکول‌ها که در طول یک سال در فرآیندی به نام فولیکولوژنز رشد می‌کنند، برای رشد حداکثری به رقابت با یکدیگر می‌پردازند. در پایان فرایند، جز یکی از این فولیکول‌های ثانویه (آنترال)، مابقی از رشد بازمی‌مانند و فولیکول بزرگ‌تر، فولیکولی که دارای بیشترین گیرنده FSH است، به تکامل خود ادامه می‌دهد. فولیکول‌های باقی‌مانده (فولیکول‌های اولیه و ثانویه دیگر)، در فرآیندی به نام آترزی فولیکولی می‌میرند. هورمون لوتئینی (LH) نیز رشد بیشتر فولیکول تخمدان را تحریک و فولیکول حاوی اووسیت را به بلوغ می‌رساند.

سلول‌های تِکا گیرنده‌هایی ایجاد می‌کنند که LH به آن‌ها متصل می‌شود و در پاسخ به این هورمون، مقادیر زیادی آندروستندیون ترشح می‌کنند؛ همزمان با سلول‌های تکا، سلول‌های گرانولوزای اطراف فولیکول‌های در حال بلوغ (فولیکول‌های ثانویه) نیز گیرنده‌هایی برای اتصال FSH به وجود می‌آورند و در پاسخ به این هورمون، آندروستندیون ترشح می‌کنند که توسط آنزیم آروماتاز به استروژن تبدیل می‌شود. استروژن از تولید بیشتر FSH و LH توسط غده هیپوفیز جلوگیری و این بازخورد منفی، سطوح FSH و LH را تنظیم می‌کند. فولیکول بالغ همچنان به ترشح استروژن ادامه می‌دهد و افزایش سطح استروژن باعث پاسخ‌دهی بیشتر هیپوفیز نسبت به GnRH هیپوتالاموس می‌شود. با افزایش استروژن و گذر از میزان مشخصی، سیگنالِ تنظیمی، به صورت بازخورد مثبت در می‌آید و هیپوفیز را به ترشح بیشتر FSH و LH ترغیب می‌کند. افزایش FSH و LH معمولاً یک تا دو روز قبل از تخمک‌گذاری رخ می‌دهد و دلیلِ پارگی فولیکول غالب و آزادسازی اووسیت است.

تخمک‌گذاری

 

در حدود روز چهاردهم، اووسیت از تخمدان آزاد می‌شود که به این عمل «تخمک‌گذاری» می‌گویند. این رخداد حدود ۱۰ تا ۱۲ ساعت پس از اوج ترشح LH رخ می‌دهد و به‌معنای رهاشدن یک اووسیت بالغ از فولیکول‌های تخمدان به‌درونِ لوله رحم است. به‌طور معمول تنها یکی از ۱۵ تا ۲۰ فولیکولِ تحریک‌شده، به بلوغ کامل می‌رسد و در هر چرخه معمولاً یک اووسیت آزاد می‌شود. طی دو سال اول پس از منارک، تخمک‌گذاری تنها در ۱۰ درصد از چرخه‌های تخمدانی رخ می‌دهد و در سن ۴۰ تا ۵۰ سالگی، تعداد فولیکول‌های تخمدان کاهش می‌یابد. هورمون LH سبب آغاز تخمک‌گذاری در حدود روز ۱۴ شده و تشکیل جسم زرد را میسر می‌کند. به دنبال تحریک بیشتر توسط LH، از جسم زرد استروژن، پروژسترون، ریلَکسین (که رحم را با مهار انقباضات میومتر شل می‌کند) و اینهیبین (که از ترشح بیشتر FSH جلوگیری می‌کند) تولید و آزاد می‌شود.

ترشح LH اووسیت را بالغ و دیواره فولیکول موجود در تخمدان را ضعیف می‌کند تا فولیکول غالب، اووسیت خود را رها کند. اگر این اووسیت توسط اسپرم بارور شود، ابتدا به‌سرعت به یک تخمک نابالغ (اوتید) تبدیل شده و ورود اسپرماتوزون‌های دیگر را مسدود می‌کند، سپس به تخمکِ لقاح‌یافته تبدیل شده و سلول تخم را به وجود می‌آورد. اگر اووسیت توسط اسپرم بارور نشود، به مرور زمان تحلیل و از بین می‌رود. تخمک بالغ قطری در حدود ۰٫۱ میلی‌متر (۰٫۰۰۳۹ اینچ) دارد و بزرگ‌ترین سلول مشاهده‌شده انسانی است.

اینکه کدام یک از تخمدان‌های راست یا چپ تخمک‌گذاری می‌کنند، پدیده‌ای تصادفی است و شواهدی از هماهنگی بین تخمدان چپ و راست وجود ندارد. برای مثال در برخی از اوقات هر دو تخمدان، تخمک‌گذاری می‌کنند و اگر هر دو اووسیت بارور شوند، دوقلوهای غیرهمسان به وجود می‌آیند. اووسیت پس از رهاسازی از تخمدان، توسط رشته‌های فیمبریا که در حاشیه بافت و پایان هر یک از لوله‌های رحم قرار دارند، به داخل لوله رحم رانده می‌شوند. اووسیت بارورنشده پس از حدود یک روز در لوله رحم متلاشی یا حل و اووسیت بارورشده در عرض سه تا پنج روز به رحم می‌رسد.

لقاح معمولاً در گسترده‌ترین بخش لوله‌های رحم موسوم به «آمپولا» انجام می‌شود. تخمک بارورشده بلافاصله پس از لقاح، فرایند جنین‌زایی (تکامل) را آغاز می‌کند؛ سلولِ در حال تقسیم (مورولا و بلاستولا) پس از سه روز با پیمایش لوله رحم، وارد رحم شده و طی سه روز دیگر، به لانه‌گزینی در آندومتر می‌پردازد. در جریانِ لانه‌گزینی، سلول تخم به مرحله بلاستوسیست رسیده و در این زمان بارداری آغاز می‌شود. اگر لقاح انجام بگیرید، سینسیتیوتروفوبلاست (لایه خارجی بلاستوسیست که بعدها به لایه خارجی جفت تبدیل می‌شود) هورمون اچ‌سی‌جی را تولید می‌کند که بسیار شبیه LH است و جسم زرد را حفظ می‌کند. در چند ماه نخست بارداری، جسم زرد به ترشح پروژسترون و استروژن در سطوح کمی بالاتر از زمان تخمک‌گذاری ادامه می‌دهد. پس از تشکیل جنین و در بقیه دوران بارداری، جفت وظیفه ترشح اچ‌سی‌جی را بر عهده می‌گیرد تا جسم زرد پروژسترون و استروژن بیشتری ترشح و وقوع چرخه قاعدگی در دوران بارداری را مهار کند. این هورمون‌ها همچنین غدد پستانی را به تولید شیر وامی‌دارند.

فاز لوتئال

فاز لوتئال که حدود ۱۴ روز به طول می‌انجامد و مرحله نهایی چرخه تخمدان بوده، با فاز ترشحیِ چرخه رحم همزمان است. در طول فاز لوتئال، هورمون‌های هیپوفیز، FSH و LH، باعث می‌شوند که قسمت‌های باقی‌مانده از فولیکول غالب به جسم زرد تبدیل شده و پروژسترون تولید کند. هورمون‌های ترشح شده توسط جسم زرد، در یک بازخورد منفی، تولید FSH و LH را که برای بقای جسم زرد ضروری است سرکوب می‌کنند. سطح FSH و LH به‌سرعت کاهش یافته و جسم زرد دچار زوال می‌شود. کاهش پروژسترون در اثر نبود جسم زرد، قاعدگی و چرخه بعدی را ایجاد می‌کند. از زمان تخمک‌گذاری تا زمانی که قطع پروژسترون باعث شروع قاعدگی بعدی شود، معمولاً حدود دو هفته طول می‌کشد. مدت زمان فاز فولیکولی در هر زن، از چرخه‌ای به چرخه دیگر متفاوت بوده؛ اما طول فاز لوتئال تقریباً در تمام چرخه‌های قاعدگی ثابت و بین ۱۰ تا ۱۶ روز (به‌طور متوسط ۱۴ روز) است.

چرخه رحم

 

چرخه رحم دارای سه فاز قاعدگی، تکثیری (پرولیفراتیو) و ترشحی است که رحم را آماده پذیرش بلاستوسیست و بارداری می‌کند.

قاعدگی

قاعدگی (که با نام‌های خونریزی قاعدگی، عادت ماهیانه یا پریود نیز شناخته می‌شود) نخستین و واضح‌ترین مرحله چرخه رحم است که نخستین بار در دوران بلوغ روی می‌دهد. اولین چرخه آن که «منارک» نامیده می‌شود در حدود سنین دوازده یا سیزده سالگی رخ می‌دهد. میانگین سنی عموماً در کشورهای در حال توسعه دیرتر و در کشورهای توسعه‌یافته زودتر است. در بلوغ زودرس، منارک ممکن است در سن هشت سالگی اتفاق بیفتد که لزوماً غیرعادی قلمداد نمی‌شود.

قاعدگی هر ماه با کاهش سطح استروژن و پروژسترون و آزاد شدن پروستاگلاندین‌ها آغاز می‌شود که سرخرگ‌های مارپیچی را منقبض می‌کنند. این رویداد باعث اسپاسم، انقباض و پارگی در این سرخرگ‌ها شده و خون‌رسانی به آندومتر را قطع می‌کند، در نتیجه سلول‌های لایه بالایی آندومتر (لایهٔ عملکردی بافت داخلی رحم) که از اکسیژن محروم شده‌اند، می‌میرند. تدریجاً کل این لایه از بین رفته و فقط لایه زیرین (لایه پایه یا بازالیس) باقی می‌ماند. آنزیمی به نام پلاسمین، لخته‌های خون در مایع قاعدگی را هیدرولیز کرده و موجب تسهیل جریان خون و تجزیه پوشش داخل رحم می‌شود. خونریزی به‌مدت ۲ تا ۶ روز و با از دست رفتن ۳۰ تا ۶۰ میلی‌لیتر خون ادامه می‌یابد که نشانهٔ عدم بارداری است.

خونریزی ماهیانه معمولاً نشانه‌ای از عدم وقوع بارداری است، اما خونریزی را نمی‌توان همیشه یک نشانهٔ قطعی عدم بارداری دانست، زیرا عوامل متعددی می‌توانند باعث خونریزی در دوران بارداری نیز شوند. قاعدگی به‌طور متوسط یک بار در هر ماه، از منارک تا زمانی که فرد یائسه شود، رخ می‌دهد و با سال‌های باروری یک زن مطابقت دارد. متوسط سن یائسگی در زنان ۵۲ سال است و معمولاً بین ۴۵ تا ۵۵ سالگی رخ می‌دهد. قبل از یائسگی مرحله‌ای از تغییرات هورمونی وجود دارد که به آن پیش یائسگی می‌گویند.

«یومنوره» به معنای قاعدگی طبیعی و منظم است که حدود ۵ روزِ نخست چرخه را شامل می‌شود. زنانی که منوراژی (خون‌ریزی شدید قاعدگی) را تجربه می‌کنند، بیش از افراد عادی مستعد کمبود آهن هستند.

فاز تکثیری

 

فاز تکثیری یا پرولیفراتیو دومین مرحله از چرخه رحمی است که طی آن استروژن باعث رشد و تکثیر پوشش داخلی رحم می‌شود. بخش دوم فاز فولیکولار با فاز تکثیری چرخه رحم همپوشانی دارد. فولیکول‌های تخمدان هنگام بالغ شدن مقادیر بسیار زیادی استرادیول ترشح می‌کنند. این هورمون با تحریک سنتز پروتئین و تقسیم سلولی، باعث تشکیل لایهٔ جدید از آندومتر می‌شود که سرخرگ‌های مارپیچی جدیدی (برای کمک به قاعدگی بعدی) در خود دارد.

با افزایش سطح استروژن، سلول‌های دهانه رحم نوعی مخاط در این بخش تولید می‌کنند. این مخاط pH بالاتری دارند و دهانه رحم را چسبنده و شرایط را برای بقای اسپرم فراهم می‌کنند. این عمل، طی روز ۱۱ تا ۱۴ از چرخه رحمی اتفاق می‌افتد و احتمال وقوع لقاح را افزایش می‌دهد. این مخاطِ دهانه رحم را می‌توان به‌صورت ترشحات فراوان واژن که به سفیدهٔ تخم‌مرغِ خام شباهت دارد، مشاهده نمود. این ترشحات سفید، برای زنانی که به دنبال آگاهی از زمان مناسب باروری هستند، ممکن است نشانه‌ای مبنی بر امکان وقوع تخمک‌گذاری باشد، اما این بدان معنا نیست که تخمک‌گذاری قطعاً رخ خواهد داد.

فاز ترشحی

فاز ترشحی آخرین مرحله چرخه رحم است و همخوان با فاز لوتئال چرخه تخمدان است. در جریان فاز ترشحی، جسم زرد به تولید پروژسترون می‌پردازد که نقش حیاتی در پذیرش آندومتر برای لانه‌گزینی بلاستوسیست بازی می‌کند. گلیکوژن، لیپید و پروتئین به داخل رحم ترشح و مخاط دهانه رحم غلیظ می‌شوند. در اوایل بارداری پروژسترون کشش ماهیچه صاف رحم را کاهش و جریان خون و دمای پایه بدن زن را افزایش می‌دهد.

اگر حاملگی اتفاق نیفتد، چرخه‌های تخمدان و رحم دوباره از ابتدا آغاز می‌شوند.

تنها دو سوم از سیکل‌های طبیعی قاعدگی دارای تخمک‌گذاری هستند و یک سوم دیگر فاقد تخمک‌گذاری بوده یا فاز لوتئال کوتاهی دارند (کمتر از ده روز) که در آن‌ها تولید پروژسترون برای عملکرد طبیعی و باروری کافی نیست. چرخه‌هایی که در آن تخمک‌گذاری رخ نمی‌دهد (عدم تخمک‌گذاری) در دخترانی که قاعدگی در آنان به تازگی آغاز شده است و در زنان در حوالی یائسگی رایج و معمول هستند. در طول دو سال نخست پس از منارک، تخمک‌گذاری در نیمی از سیکل‌ها وجود ندارد. پنج سال پس از قاعدگی، تخمک‌گذاری در حدود ۷۵ درصد از سیکل‌ها روی می‌دهد و این میزان در سال‌های بعد به ۸۰ درصد می‌رسد. چرخه‌های بدون تخمک‌گذاری اغلب با چرخه‌های تخمک‌گذاریِ معمولی یکسان هستند. هر گونه تغییر در تعادل هورمون‌ها ممکن است فرایند تخمک‌گذاری را مختل کند. استرس، اضطراب و اختلال خوردن نیز باعث کاهش GnRH و اختلال در چرخه قاعدگی می‌شوند. عدم تخمک‌گذاری مزمن در ۶ تا ۱۵ درصد از زنان در طول سال‌های باروری رخ می‌دهد. در حوالی یائسگی، اختلال در بازخورد هورمونی منجر به چرخه‌های عدم تخمک‌گذاری می‌شود. اگرچه عدم تخمک‌گذاری یک بیماری به حساب نمی‌آید، اما ممکن است نشانه‌ای از یک بیماری زمینه‌ای مانند سندرم تخمدان پلی‌کیستیک باشد. چرخه‌های بدون تخمک‌گذاری یا فازهای لوتئال کوتاه، زمانی که زنان تحت استرس هستند یا در ورزشکارانی که شدت تمرین خود را نسبت به گذشته افزایش داده‌اند طبیعی است. این تغییرات با کاهش عوامل استرس‌زا یا در مورد ورزشکاران، با سازگاری آن‌ها با تمرین، بهبود می‌یابند.

 

با آنکه چرخه قاعدگی فرایندی عادی و طبیعی است، برخی از زنان دچار مشکلاتی می‌شوند که زندگی روزمرهٔ آن‌ها را مختل می‌کند. این مشکلات شامل آکنه، حساس شدن و درد پستان‌ها، احساس خستگی و سندرم پیشاقاعدگی (PMC) هستند. همچنین ۳ تا ۸ درصد از زنان عوارض شدیدتری مانند اختلال ناخوشی پیشاقاعدگی که شامل اختلال روان‌تنی همچون افسردگی و تحریک‌پذیری است را تجربه می‌کنند. دیسمنوره یا «درد پریود» ممکن است باعث گرفتگی در ناحیه شکم، پشت یا بالای ران شود که در چند روز نخست قاعدگی رخ می‌دهد. دردِ ناتوان‌کننده در چرخه قاعدگی طبیعی نبوده و معمولاً نشانه یک بیماری شدید مانند آندومتریوز است. این مسائل می‌تواند به‌طور قابل توجهی بر سلامت و کیفیت زندگی زنان تأثیر بگذارند و مداخلات درمانیِ به موقع ممکن است زندگی زنان را بهبود بخشد.

باورهای غلط فرهنگیِ رایجی وجود دارد که قاعدگی در «تمامی زنان» و در «تمامی چرخه‌ها» با تغییرات خلق‌وخوی و تجربه‌ای دردناک همراه است یا قاعدگی یک مسئله‌ای شرم‌آور یا ناپاک به‌شمار می‌آید. دربارهٔ تأثیر اساسی و طولانی مدت چرخه قاعدگی بر خلق‌وخو، تاثیر آن بر تشدید اختلالات روانی زمینه‌ای و تداوم و تکرر این نوسانات خلقی اختلاف نظر وجود دارد. با این حال افزایش اندک نوسانات خلقی در طول فاز لوتئال و قاعدگی و کاهش متناظر در طول بقیه چرخه در برخی از زنان دیده می‌شود. تغییر سطوح استروژن و پروژسترون که در این چرخه قاعدگی رخ می‌دهد اثرات فراگیر بر فیزیولوژی از جمله در مغز، سوخت‌وساز و دستگاه اسکلتی-عضلانی می‌گذارد. همچنین این نوسان‌های هورمونی ممکن است تغییرات نامحسوس و قابل‌مشاهدهٔ فیزیولوژیکی را در عملکرد ورزشی زنان از جمله عملکرد استقامتی، هوازی و بی‌هوازی در پی داشته باشد. تغییرات در مغز نیز در طول چرخه قاعدگی مشاهده شده است اما موجب تغییرات ملموسی در توانایی‌های ذهنی - از جمله عملکرد تحصیلی، حل مسئله، حافظه و خلاقیت نمی‌شود. یکی از دلایل احتمالی افزایش توانایی زنان در ادراک دیداری-فضایی در جریان قاعدگی، کاهش سطح استروژن و پروژسترون است.

در برخی از زنان، تخمک‌گذاری دارای یک درد مشخص است که به آن میتل‌اشمرتز (یک اصطلاح آلمانی به معنای درد میانی) می‌گویند. این درد با پارگی فولیکول همراه بوده و باعث از دست دادن مقدار کمی خون می‌شود.

حتی تغییرات طبیعی هورمونی در طول چرخه قاعدگی، ممکن است باعث ایجاد اختلالاتی مانند بیماری‌های خودایمنی شود، زیرا افزایش استروژن می‌تواند بر دستگاه ایمنی فرد تأثیر بگذارد.

حدود ۴۰ درصد از زنان مبتلا به صرع در می‌یابند که تشنج‌هایشان در مراحل خاصی از چرخه قاعدگی‌شان بیشتر رخ می‌دهد. این صرعِ کاتامنیال احتمالاً به دلیل افت پروژسترون در مرحله لوتئال یا حوالی قاعدگی، یا افزایش استروژن در زمان تخمک‌گذاری رخ می‌دهد. زنانی که عادت ماهانه منظمی دارند، می‌توانند برای مدیریت علائمشان، درست قبل و در حین قاعدگی دارو مصرف کنند. گزینه‌های درمانی شامل مکمل‌های پروژسترون، افزایش دوز داروهای ضدتشنج مصرفی، یا افزودن موقت یک ضد تشنج مانند کلوبازام یا استازولامید است. اگر این درمان‌ها بی‌اثر یا چرخه قاعدگی یک زن نامنظم باشد، بهترین گزینهٔ پیشِ رو، متوقف نمودن چرخه قاعدگی است. توقف قاعدگی معمولاً با مصرف مدروکسی‌پروژسترون، تریپتورلین، گوسرلین یا با استفاده مداوم از داروهای ضدبارداری خوراکی انجام می‌شود.

پیشگیری از بارداری هورمونی

داروهای ضدبارداری هورمونی از طریقِ مهار ترشح هورمون‌های FSH, LH و GnRH از بارداری جلوگیری می‌کنند. داروهای ضدبارداری هورمونی همچون قرص‌های ضدبارداری خوراکی ترکیبی (COC)، که بیشتر با نام قرص‌های ضدبارداری شناخته می‌شوند، حاویِ استروژن بوده و رشد فولیکول غالب و افزایش LH در اواسط چرخه و در نتیجه تخمک‌گذاری را متوقف می‌کنند. الگوی «دوزهای ترتیبی و سپس قطع مصرف COCها» قادر به شبیه‌سازی چرخه رحمی و ایجاد خونریزی مشابه پریود است؛ هرچند در برخی موارد این خونریزی خفیف‌تر است.

داروهای ضدبارداری هورمونی که فقط حاوی پروژسترون هستند، قادر به توقف قطعی تخمک‌گذاری نیستند، اما از ایجاد محیطی مناسب برای اسپرم در مخاط دهانه رحم جلوگیریِ می‌کنند. پیشگیری از بارداری هورمونی به اشکال مختلفی چون قرص، چسب‌های پوستی، درون‌کاشت‌های زیرپوستی و آی‌یودی‌های هورمونی امکان‌پذیر است.

داروهای ضدبارداری، خطرات مخصوص به خود و مزایای سلامتی متعددی نیز دارند. اطلاع از خطرات و مزایا برای تصمیم‌گیری آگاهانه دربارهٔ مصرف بسیار مهم است. به عنوان مثال، داروهای ضدبارداری خوراکی نه تنها از بارداری جلوگیری بلکه فرد را در برابر بیماری التهابی حاد لگن و بارداری خارج رحمی محافظت می‌کنند؛ با این حال، داروهای ضدبارداری خوراکی خطر ابتلا به بیماری‌های قلبی عروقی مانند سکته قلبی و ترومبوز سیاهرگی را افزایش می‌دهند.

بیشتر پستانداران ماده دارای دوره فَحْلی هستند، اما تنها ده گونه از نخستی‌سانان، چهار گونه از خفاشان، حشره‌خوار فیلی و موش خاردار قاهره‌ای (گونه ای از موش خاردار معمولی) چرخه قاعدگی دارند. چرخه‌های قاعدگی این جانوران به غیر از مدت، همانند انسان بوده و از ۹ تا ۳۷ روز متغیر است. عدم وجود رابطه مستقیم بین این گروه‌های جانوری نشان می‌دهد که چهار رویداد تکاملیِ متمایز باعث ایجاد قاعدگی در هر یک شده است. در گونه‌هایی که چرخه قاعدگی مشاهده می‌شود، تخمک‌گذاری برای جفت‌های احتمالی آشکار نیست و فصل جفت‌گیری وجود ندارد. چهار نظریه در مورد اهمیت تکامل چرخه قاعدگی وجود دارد:

1. کنترل پاتوژن‌های احتمالی منتقل‌شونده توسط اسپرم.
   • این نظریه بر این باور است که سیکل قاعدگی از رحم در برابر عوامل بیماری‌زای منتقل‌شونده توسط اسپرم محافظت می‌کند. فرضیه ۱ از این جهت مورد نقد قرار گرفته است که جفت‌گیری گاهی هفته‌ها پیش از قاعدگی انجام می‌شود و کنترل ورود منی عفونی در گونه‌های دیگر با قاعدگی صورت نمی‌گیرد.
2. حفظ انرژی.
   • این فرضیه ادعا می‌کند، بازسازی دیواره رحم، نسبت به حفظ دیوارهٔ آن در مواقع عدم بارداری نیازمند انرژی کمتری است. منتقدان اذعان می‌کنند، فرضیه ۲ دربرگیرندهٔ سازکارهای گونه‌های دیگر جانوری برای بارداری نیست که نه قاعدگی دارند و نه دیوارهٔ داخلی رحم خود را حفظ می‌کنند.
3. ساختِ خودانگیختهٔ دسیدوا (تبدیل خود به خودی اندومتر به دسیدوا، فرآیندی است که منجر به تغییرات قابل‌توجهی در سلول‌های آندومتر پیش و در طول بارداری می‌شود).
   • فرایند ساختِ دسیدوا منجر به رشد و گسترش بافت لایه درون‌رگی شده و برای اینکار برخی سلول‌های دستگاه ایمنی، تشکیل منبع خون جدید، چند هورمون و تمایز بافتی لازم است. در پستاندارانِ بدون قاعدگی، این فرایند نه از جانب مادر بلکه توسط رویان انجام می‌شود. ساخت دسیدوا تنها در برخی از پستاندارانِ دارای جفت تکامل یافته است و مزایایی را به همراه دارد که ماده‌ها را قادر می‌سازد بدون نیاز به دریافت سیگنالی از سوی جنین برای بارداری آماده شوند. هرچند فرضیه ۳ منشأ تکاملی ساختِ خودبه‌خودی دسیدوا را شرح می‌دهد اما نمی‌تواند به تنهایی نحوهٔ تکامل قاعدگی را بیان کند.
4. پیش آماده‌سازی رحم.
   • بر پایهٔ این فرضیه، در گونه‌هایی مانند انسان که جفت، ریشه‌های عمیقی دارد (عروق و بافت جفت، در دیواره رحم فرورفته)، به پیش‌تنظیم ماهیانه رحم نیاز است زیرا در فرآیندی که منجر به تشکیل جفت می‌شود، بافت‌های مادر مورد تهاجم قرار می‌گیرند. این فرضیه معتقد است که قاعدگی فرایند تکاملی نبوده، بلکه نتیجه یک پیش آماده‌سازی تصادفی برای محافظت از بافت رحم در برابر نفوذ جفت است و در این مرحله آندومتر ضخیم‌تری ایجاد می‌شود. فرضیه ۴ قادر به توضیح چرخه قاعدگی را در غیرنخستی‌سانان نیست.

• فرج
• زایمان
• آدنومیوز
• فیبروآدنوما
• عارضه بدخلقی مردانه

ارجاعات

کتابشناسی

• «قاعدگی طبیعی (دوره ماهانه): چرخه قاعدگی و علائم». کلیولند کلینیک. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۱۰-۳۰.
• «چرخه قاعدگی: چه چیزی طبیعی است، چه چیزی نیست». مایو کلینیک. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۱۰-۳۰.
• «پریودها و باروری در چرخه قاعدگی». سازمان بهداشت انگلستان. ۲۰۱۸-۰۴-۰۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۱۰-۳۰.
• «سیکل قاعدگی شما | دفتر سلامت زنان». دفتر سلامت زنان. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۱۰-۳۰.
• «بیانیه WHO در مورد سلامت و حقوق قاعدگی». سازمان بهداشت جهانی. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۱۰-۳۰.
• «چرخه قاعدگی - مسائل مربوط به سلامت زنان». نسخه راهنمای مصرف‌کننده MSD. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۱۰-۳۰.
• «اصول چرخه قاعدگی - دوره شما». قاعدگی تو. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۱۰-۳۰.
• «مروری بر - چرخه قاعدگی | موضوعات ساینس». ساینس‌دیرکت. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۱۰-۳۰.
• «مراحل چرخه قاعدگی: قاعدگی، تخمک گذاری و هورمون ها». هیلث‌لاین. ۲۰۱۸-۰۸-۱۷. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۱۰-۳۰.