پندنامه

پندنامه صورت نخستینِ کتابهای اخلاقی در زبان فارسی است.

«پند» در نوشته‌های زرتشتی به زبان پهلوی تا سده سوم، واژه‌ای بسیار رایج است و معنی «اندرز» یا «نصیحت» دارد. آنچه از ادبیات اندرزی از پهلوی به عربی و فارسی راه یافته بسیار است.‌ این متون مجموعه عبارات عبرت‌آموز مؤثری است که با رشد و گسترش ادبیات، اندکی بعد در نثر، ضمن حکایات و در شعر، در مواقع مناسب جای گرفته‌است. در ادبیات فارسی پندنامه‌ها به نوع بسیار کهنی از ادبِ تعلیمی تعلّق دارد. پند یا نصیحت واحد اولیه‌ای است که به کمک آن مجموعه پندنامه پدید می آید.

از اواخر قرن پنجم، تدوین رساله‌های اخلاقی موسوم به «پندنامه» آغاز شد که همگی ریشه در اخلاقیات اندرزنامه‌های‌ ایران باستان داشتند. شناسایی منابع بی‌واسطه اخلاقی نهفته در پندنامه‌های فارسی کاری دشوار و بلکه ناممکن است. دراین متون علاوه بر اخلاقیات رایج در ادبیات پهلوی، نشانه‌هایی از افکار یونانی و اسکندرانی و رومی قابل ردیابی است. با این حال تعلیمات اخلاقی‌این متون به‌طور بارز متأثر از تعلیمات اسلامی به نظر می‌رسد چنانکه بسیاری از پندهای آن‌ها با اندرزهای قرآن و احادیث مطابقت دارد.

یکی از پندنامه‌های منظوم و مشهور در ادب فارسی پندنامه عطار یا به‌عبارت دقیق‌تر پندنامهٔ منسوب به عطار نیشابوری است.‌ این گونه منظومه‌های اخلاقی که تعالیم و مضامین قرآن و حدیث در آن‌ها فراوان است، خاصّه از روزگار نظامی گنجه‌ای سرمشق تقلید و نوآفرینی‌های ادبی بوده‌اند که یکی از نمونه‌های بارز آن خردنامه اسکندری عبدالرحمان جامی است.

سنّت پندنامه‌نویسی و توجه به پندنامه‌ها در دوره‌های متأخّر نیز ادامه داشته‌است و پندنامه یحیویه حسنعلی خان امیرنظام گروسی از این دسته است.

• دانشنامه جهان اسلام، پندنامه