ارجاع‌پذیری
ویکی‌پدیا یک دانشنامه بر خط است؛ مجموعه‌ای با هدف فراهم آوردن اطلاعاتی جامع دربارهٔ همهٔ شاخه‌های دانش.
 | این صفحه حاوی یک انشا است. این انشا شامل توضیحات و توصیه‌های یک یا چند مشارکت‌کنندهٔ ویکی‌پدیا است. انشاها جزو مقاله‌های دانشنامه یا سیاست‌ها یا رهنمودهای ویکی‌پدیا نیستند؛ چرا که به‌طور کامل توسط جامعه مورد بررسی قرار نگرفته‌اند. بعضی از انشاها هنجارهای متداول را بیان می‌کنند؛ در حالی که سایر انشاها فقط دربردارندهٔ دیدگاه‌های اقلیت هستند. |
 | این صفحه در یک نگاه: تمامی مطالب ویکی‌پدیا باید به منابع معتبر و چاپ شده ارجاع داده شوند. |
محک گنجایش مطالب ارجاع‌پذیری آن‌ها به منبعی چاپ‌شده و اطمینان‌پذیر است نه حقانیتشان. به عبارت دیگر محک گنجایش مطالب این است که خوانندگان قادر باشند وجود مطالب اضافه شده به ویکی‌پدیا را در منابع معتبر مورد بررسی قرار دهند، و نه اینکه به حقیقت آن‌ها معتقد باشند. ویکی‌پدیا جایی برای انتشار نظرات، تجربیات یا استدلالهای شما نیست.
گرچه در ویکی‌پدیا هرچیزی باید ارجاع پذیر باشد، در عمل همهٔ مطالب ارجاع داده نمی‌شوند. ویراستاران باید منبع گفتاوردها و سایر مطالبی که مورد چالش است یا ممکن است مورد چالش قرار بگیرد ذکر کنند وگرنه می‌توان آن را حذف کرد. مسئولیت آوردن مدرک بر عهدهٔ ویراستاری‌است که میل به افزودن یا نگاه‌داشتن مطلب دارد. اگر برای موضوع مقاله‌ای منبع قابل‌اطمینانی یافت نمی‌شود، ویکی‌پدیا نباید راجع به آن مطلب مقاله‌ای بدارد.
سه سیاست محتوایی اصلی ویکی‌پدیا ویکی‌پدیا:دیدگاه بی‌طرف، ویکی‌پدیا:تحقیق دست‌اول ممنوع و ویکی‌پدیا:اثبات‌پذیری هستند. این سیاست‌ها با همدیگر نوع و کیفیت مطالب قابل قبول در مقاله‌ها را تعیین می‌کنند. از آنجا که این سیاست‌ها مکمل یکدیگرند نباید جدای از هم و به تنهایی تفسیر شوند. ویراستاران باید سعی کنند که خود را با هر سهٔ آن‌ها آشنا کنند.
اصول کلیدی
ویکی‌پدیا تحقیق دست‌اول و افکار بدیع را انتشار نمی‌دهد.
تحقیق دست اول اشاره به مطالبی می‌کند که قابل ارجاع به منبعی قابل اطمینان و چاپ‌شده نباشد. این شامل واقعیت‌ها، استدلالات، نظریات، گزاره‌ها و اصطلاح‌سازی‌های چاپ‌نشده و همچنین هرگونه تحلیل یا ترکیب مطالب چاپ‌شده به نحوی که به نظر آید که در راستای پیشبرد موضع خاصی‌است، می‌شود. مطالبی که به مقاله‌ها افزوده می‌شود باید مستقیماً و واضحاً توسط مراجع یاد شده در مقاله تأیید شود.
مقاله‌های ویکی‌پدیا باید بر اساس منابع اطمینان‌پذیر باشد
منابع اطمینان‌پذیر منابع معتبر چاپ‌شده‌ای‌اند که فرایند قابل‌اطمینانی را برای چاپ طی کرده‌اند. معمولاً نویسندگانشان معتمد تلقی می‌شوند و در زمینهٔ مورد بحث صاحب‌صلاحیت‌اند.
میزان اطمینان‌پذیری یک منبع بستگی به شرایط دارد. آنچه در مبحثی قابل اطمینان است ممکن است در مبحثی دیگر چنین نباشد. به طور کلی معتمدترین منابع کتاب‌ها و ژورنال‌های چاپ دانشگاهها، روزنامه‌های معروف کثیرالانتشار، مجله‌ها و ژورنال‌های چاپ ناشران معتبرند. چیزی که میان همهٔ اینها مشترک است فرایندی است که مطلب از زمان نوشته‌شدن تا تأیید برای چاپ طی می‌کند. به عنوان یک قاعدهٔ سرانگشتی هرچقدر تعداد افرادی که در بررسی واقعیت‌ها و امور حقوقی و قضایی و تدقیق در نوشتارها دخیل‌اند بیشتر باشد منبع معتبرتر است. مطالبی که خودچاپ‌کرده‌اند معمولاً قابل‌اطمینان به حساب نمی‌آیند. لیکن استثناءهایی هم وجود دارد که در زیر به آن‌ها می‌پردازیم. هر مطلب بدون منبعی را می‌توان حذف کرد و در زندگی‌نامه‌های زندگان هر مطلب ستیزه‌جویانهٔ بی‌منبع یا با ارجاع ضعیف باید بلافاصله حذف شود.
منابع موثق
منابع اولیه و ثانویه
ویرایش‌هایی که تنها بر منابع اولیه تکیه می‌کنند باید تنها دعاوی توصیفی‌ای کنند که هر غیرمتخصصی بتواند صحت آن‌ها را بررسی کند.
- منابع اولیه به اسناد یا اشخاص نزدیک به ماجرایی که پیرامون آن می‌نویسید اطلاق می‌شود. مثلاً گزارش شاهد عینی یک تصادف و همچنین خلاصهٔ سخنرانی رهبری جمهوری اسلامی که توسط بیت رهبری منتشر می‌شود منبع‌های اولیه‌اند. مطالب منبع‌های اولیه‌ای که توسط منابع موثق چاپ می‌شوند توانند که در ویکی‌پدیا مورد ارجاع قرار گیرند ولیکن باید با احتیاط باشد چرا که سوءاستفاده از منابع اولیه آسان است. مثلاً اینکه کسی آیه‌ای از قرآن را که حکم به قتل منکران پیغمبری محمد می‌دهد دستمایه قرار دهد و به عنوان دلیلی برای موجه دانستن کشتن مردمان اروپا استعمال کند دست به تحقیق دست‌اول زده‌است. چرا که نظر اسلام‌شناسان راجع به تفسیر این آیه تفاوت می‌کند. ویرایش‌هایی که مبتنی بر منابع دست‌اول‌اند باید به دعاوی توصیفی‌ای که هر کسی بدون داشتن دانش تخصصی می‌تواند بررسی کند بسنده کنند.
هر جا که ممکن است باید مقاله‌های ویکی‌پدیا بر منابع ثانویهٔ چاپ‌شده تکیه کنند
- منابع ثانیه اسناد یا کسانی هستند که به تلخیص، تحلیل و تفسیر مطالب دیگر از جمله آنِ منابع اولیه می‌پردازند. اینها دانشگاهیان، روزنامه‌نگاران و محققان دیگر، و مقاله‌ها و کتاب‌هایی‌اند که تولید می‌کنند. توصیف یک روزنامه‌نگار از تصادف اتومبیلی که خود ندیده‌است یا تحلیل و تفسیر وی از سخنرانی رهبری منابع ثانویه‌اند. هرجا که ممکن است مقاله‌های ویکی‌پدیا باید بر منابع موثق چاپ‌شده تکیه کنند. این یعنی ما باید نظر نویسندگان موثق را بیاوریم و نه نظر ویکی‌نویسانی که خود منابع اولیه را خوانده‌اند و دست به تفسیر زده‌اند.
استفاده از منابع مشکوک و خودچاپ‌کرده
منابع مشکوک منابعی‌اند که فرایند بازرسی ویراستارانه یا بررسی واقعیات نداشته یا شهرت خوبی در بررسی واقعیات ندارند. این منابع شامل وب‌گاهها یا نشریاتی می‌شود که نزد اکثر افراد، حاشیه‌ای، تندرو یا ماهیتاً تبلیغی تلقی می‌شوند یا اینکه بیش از حد به شایعات یا نظرات شخصی می‌پردازند. از منابع مشکوک تنها می‌توان در مقاله‌های مربوط به خودشان استفاده کرد.
منبع خودچاپ‌کرده مطلبی‌است که توسط خود نویسنده انتشار یافته‌است یا اینکه ناشرش در قبال دریافت وجهی از افراد آثارشان را چاپ می‌کند یعنی به جای تکیه بر فروش کتاب اکثر هزینهٔ چاپ توسط نویسنده تقبل می‌شود. همچنین‌اند مطالبی که توسط یک میزبان‌وب در اینترنت قرار گرفته‌اند یا توسط هر سازمان دیگری که بازرسی ویراستارانه بر مطالب اعمال نمی‌کند. وب‌گاههای شخصی و همچنین پیغام‌های انجمن‌های اینترنتی همه خودچاپ‌کرده محسوب می‌شوند. در مطلب خودچاپ‌کرده هیچ واسطه‌ای میان نویسنده و مطلب چاپ‌شده وجود ندارد و مطلب به هیج گونه‌ای مورد بررسی واقعیات، تدقیق قانونی یا بازبینی همالان قرار نمی‌گیرد. هرکسی با پرداخت وجهی نقد می‌تواند برای خود وب‌گاهی دست و پا کند یا کتابی به چاپ رساند و سپس خود را متخصص در امری به‌خصوص خواند. بازدید از وب‌گاه یک غریبه هم‌ارز است با خواندن یک آگهی بی‌نام و نشان بر تیر چراغ برق خیابان. از این روست که مطالب خودچاپ‌کرده اغلب مقبول نیستند.
دو استثناء هست:
- منابع مشکوک و خودچاپ‌کرده در مقاله‌هایی پیرامون خودشان
- از منابع مشکوک و خود چاپ‌کرده می‌توان در مقاله‌هایی پیرامون خودشان استفاده کرد تا آنجا که
- با سرشناسی آنان مربوط باشد
- ستیزه‌جویانه نباشد
- به طرزی ناروا خودستایانه یا در جهت منافع شخصی نباشد
- حاوی دعاوی‌ای راجع به افراد ثالث یا وقایعی که مستقیماً به موضوع مربوط نیست نباشد.
- شکی قابل اعتنا پیرامون هویت نویسنده نباشد.
- مقاله به طور اعظم مبتنی بر چنین منابعی نباشد.
- از منابع مشکوک و خود چاپ‌کرده می‌توان در مقاله‌هایی پیرامون خودشان استفاده کرد تا آنجا که
- منابع خودچاپ‌کردهٔ حرفه‌ای
- هنگامی که یک محقق حرفه‌ای مشهور در رشتهٔ تخصصی‌اش مطلبی خودچاپ‌کرده ایجاد کرده‌است آنگاه ممکن است که مطلبش به عنوان منبع قابل قبول باشد. البته با این شرط که تحقیقش پیشتر توسط انتشارات ثالث معتمدی چاپ شده باشد. ویراستاران به دو دلیل باید احتیاط به خرج دهند: نخست اینکه اگر اطلاعاتی که این محقق حرفه‌ای در وب‌نوشتش (یا معادل خودچاپ‌کردهٔ دیگری) چاپ کرده‌است واقعاً شایستهٔ ذکر باشد به احتمال زیاد یک منبع معتمد آن را پوشش داده‌است. دوم اینکه این اطلاعات خودچاپ‌کرده است و این بدان معنی‌است به طور مستقل مورد بررسی واقعیات قرار نگرفته‌است. منابع خودچاپ‌کرده از قبیل وب‌نوشت‌ها و وب‌گاههای شخصی هرگز نباید به عنوان منبع ثالث پیرامون افراد زنده به کار روند حتی اگر نویسندهٔ آن‌ها محقق حرفه‌ای یا نویسندهٔ معروفی باشد. (وپ:زندگان را مطالعه کنید). اگر یک منبع ثالث مطالب یکسان یا سخت شبیه آنِ یک منبع خودچاپ‌کرده را آورده‌است آنگاه منبع ثالث بر منبع خودچاپ‌کرده ارجحیت دارد.
دعاوی استثنایی نیازمند منابع استثنایی‌است
- همچنین رجوع کنید به ویکی‌پدیا:نظریه‌های در حاشیه
مواردی هستند که مشاهدهٔ آن‌ها باید زنگ خطر باشد و ویراستاران را به بررسی منابع ادعای آورده‌شده برگمارند:
- دعاوی تعجب‌برانگیز و ظاهراً مهم که چندان شناخته نیستند.
- گزارش‌های تعجب‌برانگیز و ظاهراً مهم از وقایعی که توسط رسانه‌های خبری موثق پوشش داده نشده‌اند.
- گزارش‌هایی از سخنان کسی به طوری که برازندهٔ شخصیت وی نباشد یا آبرو ریزانه، جنجالی یا علیه مواضعی باشد که شخص پیشتر از آن دفاع می‌کرده‌است.
- دعاوی‌ای که علیه نظر غالب اجتماع دانشگاهی باشند یا توسط آن تأیید نشوند. به طور خاص حواستان را در موادی که صاحبان آن دعوای ادعا می‌کنند توطئه‌ای برای خاموش کردن ایشان در جریان است، جمع کنید.
دعاوی استثنایی باید توسط بهترین منابع و ترجیحاً چندین منبع معتمد تأیید شوند خصوصاً دعاوی‌ای که پیرامون وقایع تاریخی‌اند یا بار سیاسی می‌دارند یا مربوط با زندگی‌نامهٔ زندگان‌اند.
ارجاع به خودتان
شما می‌توانید به مطالب چاپ‌شدهٔ خود همانطور که به دیگر مطالب چاپ‌شده استناد می‌کنید، استناد کنید؛ ولی دقت کنید که این مطالب مرتبط با موضوع مقاله باشد و شما هم در آن زمینه برای مقاصد ویکی‌پدیایی منبعی موثق محسوب شوید. لطفاً احتیاط کنید که به طور مفرط به خویشتن ارجاع ندهید چرا که این کار ممکن است تبلیغی یا مصداقی از تعارض منافع به حساب آید. هروقت شک داشتید در صفحهٔ بحث مطرح کنید.
زبان
منابع تا جای ممکن باید به زبان فارسی باشند چرا که اینجا ویکی‌پدیای فارسی‌است. اگر منبعی فارسی یافت نشد منابعی به زبان دیگر قابل‌قبول‌اند. ترجمه‌های چاپ‌شده بر ترجمهٔ ویراستاران (ویکی‌نویسان) برتری دارند؛ اگر ویراستاران خود دست به ترجمه می‌زنند مطلبِ به زبان اصلی باید ذکر شود —ترجیحاً در پاورقی— تا خوانندگان بتوانند ترجمه را بررسی کنند.
تحقیق دست‌اول ممنوع
ویرایشی تحقیق دست‌اول محسوب می‌شود اگر نظر یا استدلالی [بدیع] پیشنهاد کند. یعنی اگر هرکدام از کارهای زیر را انجام دهد:
- یک نظریه یا راه حل یا نظر بدیع ارائه دهد.
- اصطلاحات جدیدی تعریف کند یا تعریف جدیدی از اصطلاحات موجود ارائه دهد.
- استدلالی، بدون یادکرد منابع معتبر برای آن استدلال، ارائه دهد که به کمک آن دیدگاهی خاص در مقاله را پیش برده یا
- بدون یادکرد منبعی معتبر، تحلیل یا صورت‌بندی جدیدی از واقعیات، نظریات، عقاید یا استدلالهای موجود ارائه دهد که به نفع دیدگاه خودش تمام شود به نحوی که نتوان آن را منتسب به مطالبی چاپ شده در ارتباط با موضوع مقاله کرد.
به تفاوت میان مطلب بدون منبع و تحقیق دست‌اول توجه کنید؛
- مطلب بی‌منبع مطلبی است که هنوز به منبع قابل‌اطمینانی ارجاع نداده‌است.
- تحقیق دست‌اول: مطلبی‌است که اصلاً قابل ارجاع به منبعی اطمینان‌پذیر نیست.
تنها هنگامی می‌توان ثابت کرد که مطلبی تحقیق دست‌اول نیست که منابع معتبری که اطلاعاتی مستقیماً مربوط با موضوع مقاله مقاله می‌دهند یاد شوند و نیز به آنچه این منابع می‌گویند وفادار ماند.
ترکیب چاپ‌نشدهٔ مطالب چاپ‌شده
ویراستاران معمولاً به اشتباه فکر می‌کنند که اگر الف یک منبع موثق چاپ‌شده باشد و ب هم یک منبع موثق چاپ‌شده باشد، آنگاه می‌توان این دو را ترکیب کرده و موضع پ را پیش برد؛ ولی باید توجه داشت که این مثالی از ترکیب چاپ‌نشدهٔ مطالب چاپ‌شده به منظور پیشبرد یک دیدگاه خاص است و تحقیق دست‌اول به حساب می‌آید. «الف و ب پس آنگاه پ» تنها هنگامی قابل قبول است که یک منبع موثق چاپ‌شده این استدلال را در مورد موضوع مقاله به کار برده باشد.
چه چیز تحقیق دست‌اول نیست؟
ویراستاران می‌توانند دست به محاسبات سادهٔ ریاضی یا استنتاجات منطقی بر اساس داده‌های کاملاً ارجاع داده شده بزنند لیکن این امر باید به گونه‌ای باشد که نه اهمیت و برجستگی داده‌ها تغییر کند و نه نیازی به فرض جدیدی خارج از آنچه در منبع ذکر شده‌است باشد. هر خوانندهٔ عادی غیر متخصص باید بتواند استنتاج‌ها را درک کند. مثلاً اگر منبع چاپ‌شده شمار آراء داده‌شده به یک نامزد در انتخابات را ارائه کرده باشد نوشتن درصد آرا در کنار شمار آن‌ها به شرطی که محاسبه‌ای ساده باشد و تمام آرا از یک منبع اخذ شده باشد تحقیق دست‌اول نیست. استنتاجی از این دست نباید به گونه‌ای باشند که در جهت پیشبرد موضعی خاص باشند و همچنین نباید بر اساس مطالب منابعی باشند که در ارتباط با موضوع دیگری به چاپ رسیده‌اند.
عکس‌های دست‌اول
عکس‌ها در ویکی‌پدیا از معافیت وسیعی از این سیاست برخوردار بوده‌اند به این معنا که ویکی‌نویسان تشویق به گرفتن عکس و کشیدن نگاره‌ها و تصاویر و بارگذاری و انتشار آن‌ها تحت مجوز مستندات آزاد گنو یا سایر مجوزهای آزاد، برای پربارترکردن مقاله‌ها، می‌شوند. این امر موردی ندارد چرا که تصاویر معمولاً نظرات و استدلالهای جدیدی ارائه نمی‌کنند. همچنین به خاطر قوانین حق تکثیر شماری از کشورها و رابطهٔ آن با تألیف یک دانشنامهٔ آزاد، تعداد تصاویر عرصهٔ عمومی قابل استفادهٔ ما نسبتاً اندک است. تصاویر ویراستاران ویکی‌پدیا این جای خالی را پر می‌کند.
از زیان‌های دادن اجازهٔ بارگذاری تصاویر دست‌اول، امکان دستکاری در عکس‌ها به دست ویراستاران، به منظور مخدوش کردن واقعیات یا مواضعی‌است که عکس نشان می‌دهد. در صورتی که عکسی دستکاری شده باشد باید صریحاً در صفحهٔ تصویر این امر اعلام شود. اگر چنین شود و دستکاری در عکس ارزش دانشنامه‌ای آن را زیر سؤال ببرد باید نامزد حذف شود. عکس‌هایی که تحقیق دست‌اول محسوب می‌شوند به هیچ وجه نباید بارگذاشته شوند: مثالی از این عکس‌ها اتم هیدروژن است که چند ذرهٔ اضافه در اطراف هستهٔ آن نمایش داده شده‌است و در راستای نظریه‌های بارگذارنده است.
اشخاص زنده
ویراستاران باید هنگام نوشتن مقاله‌های مرتبط با زندگان دقت ویژه‌ای مبذول دارند. این هم به دلایل قانونی‌است و هم اینکه جانب انصاف رعایت شود. مطالب ستیزه‌جویانه با یادکرد ضعیف یا بدون یادکرد را، اگر راجع به شخصی زنده‌است، بلافاصله پاک کنید و دیگر به صفحهٔ بحث منتقل مکنید. این راجع به هرگونه مطلب دربارهٔ شخصی زنده در هر مقاله یا صفحهٔ بحث یا صفحهٔ پروژه یا غیره می‌شود.
چگونگی یادکرد و درخواست منبع
مطالبی که مورد چالش قرار گرفته‌است یا ممکن است قرار گیرد و همچنین گفتاوردها باید صریح و واضح به منابع معتبر ترجیحاً به صورت پاورقی، چون شیوه‌نامهٔ شیکاگو ، یا پیوندی مستقیم در همان صفحهٔ مقاله ارجاع داده شوند. روش‌های دیگر چون شرح مستقیم منبع در متن مقاله هم قابل قبول است.
هر ویرایشی را که به منبعی استناد نکرده‌است می‌توان حذف کرد و مسئولیت نهایی آوردن مدرک با ویراستاری‌است که می‌خواهد مطلب را به مقاله بیفزاید یا همچنان آن را در مقاله نگاه دارد. با این حال این سیاست نباید منجر به اخلال در ویکی‌پدیا با حذف مطالبی شود که به سادگی یا به طرزی معقول می‌توان منبع برایشان یافت —البته به استثنای مطالب ستیزه‌جویانهٔ مربوط به زندگان که باید بلافاصله حذف شود. اگر به گزاره‌ای بی‌آزار برخوردید که فاقد منبع است می‌توانید با برچسب {{مدرک}} نشانش کنید یا اینکه آن را به صفحهٔ بحث انتقال داده و در توضیحی تقاضای استناد کنید. اگر کل مقاله یا بخشی از آن بدون منبع است می‌توانید از برچسب {{بدون منبع}} استفاده کنید. ادعاهای واهی بدون منبع و پژوهش‌های دست‌اول باید به جای انتقال به صفحهٔ بحث یا خوردن برچسب پاک شوند.
| محتوایی |
| ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| رفتاری |
| ||||||||
| حذف |
| ||||||||
| اجرایی |
| ||||||||
| ویرایشی |
| ||||||||
| محتوای پروژه |
| ||||||||
| بنیاد ویکیمدیا |
| ||||||||
This article uses material from the Wikipedia فارسی article ویکی‌پدیا:ارجاع‌پذیری, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). محتوا تحت CC BY-SA 4.0 در دسترس است مگر خلافش ذکر شده باشد. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki فارسی (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.