شناخت منابع معتبر

این رهنمود بخشی از شیوه‌نامهٔ ویکی‌پدیای فارسی است. مفاد و توصیه‌های این صفحه، نمایانگر آن دسته از استانداردهای مقاله‌نویسی/ویرایش است که بسیاری از ویراستاران، با اصول بنیادیِ آن‌ها موافقند. با این که پیروی از مفاد این صفحه توصیه می‌شود، اما این مفاد جزو سیاست‌ها نیستند. در ویرایش و به‌روزرسانی این صفحه جسور باشید، ولی لطفاً پیش از انجام تغییرات عمده از صفحهٔ بحث برای مطرح کردن آن تغییرات و نظرخواهی دربارهٔ آن‌ها استفاده کنید.

میانبرها: وپ:مپ ویکی‌پدیا:منابع پزشکی

این صفحه در یک نگاه: منابع ایده‌آل برای موضوعات زیست‌پزشکی شامل پیشینه‌های پژوهشی یا مرورهای سیستماتیک در منابع ثانویهٔ معتبر، مستقل و منتشر شده مانند ژورنال‌های معتبر پزشکی، کتاب‌های دانشگاهی استاندارد شناخته‌شده توسط متخصصان در یک زمینه، یا دستورالعمل‌های پزشکی و بیانیه‌هایی از نهادهای متخصص ملی یا بین‌المللی است. به منابع دست اول یا نامعتبر ارجاع ندهید.

از این رو بسیار مهم و حیاتی است که اطلاعات زیست‌پزشکی بر اساس منابع مستقل، منتشر شده، قابل اعتماد و منطبق بر منابع دست دوم یا سوم باشند و پژوهش‌های به‌روز را به‌طور دقیق منعکس کنند. این شیوه‌نامه از سیاست تأییدپذیری و با توجه بر منابعی که برای «محتوای پزشکی خاص هر مقاله» مناسب است، از جمله مقالات مرتبط با پزشکی جایگزین، پیروی می‌کند. منبع‌یابی برای انواعِ دیگر محتوا، از جمله اطلاعات غیرپزشکی که در مقالات پزشکی آورده می‌شوند، توسط دستورالعمل کلی در منابع معتبر انجام می‌گیرد. منابع ایده‌آل برای اطلاعات زیست‌پزشکی عبارتند از: پیشینه‌های پژوهشی (به ویژه مرورهای سیستماتیک) منتشر شده در ژورنال‌های معتبر پزشکی، کتب دانشگاهی و حرفه‌ای تألیف شده توسط متخصصین رشته‌های مربوط و دارای ناشران معتبر و رهنمودها و بیانیه‌های مطرح شده از سوی نهادهای تخصصی ملی یا بین‌المللی (برای مثال سازمان جهانی بهداشت). منابع اولیه معمولاً نباید برای محتوای پزشکی استفاده شوند، زیرا چنین منابعی اغلب حاوی اطلاعات غیرقابل اعتماد یا دست اول هستند؛ به عنوان مثال، نتایج آزمایشگاهی اولیه که در کارآزمایی‌های بالینی بعدی معتبر شناخته نشده‌اند. برای پرسش در رابطه با اطمینان از برخی منابع خاص به تابلوی اعلانات منابع معتبر مراجعه یا در ویکی پروژه‌هایی مانند ویکی‌پروژه پزشکی و ویکی‌پروژه داروشناسی آن را مطرح کنید.

انواع منابع

در موضوعات زیست‌پزشکی:

• منبع دست اول: منبعی است که در آن نویسندگان به‌طور مستقیم در تحقیق شرکت کرده و تجربیات شخصی خود را مستند کرده‌اند، بیمارانی را معاینه یا بر روی حیوانات نظیر موش‌های آزمایشگاهی تحقیقاتی را انجام دادند. همچنین مقالات نویسندگانی که بر انجام آزمایش نظارت داشتند، جزوه منابع اولیه به‌شمار می‌رود. بسیاری از مقالات منتشر شده در ژورنال‌های پزشکی، منابع اولیه‌ای برای بیان تحقیقات و اکتشافات انجام شده هستند؛ برای مثال استفاده از منبع اولیه برای بیان رویدادهای یک حوزه بدون بیان نتایج آن بدون اشکال است: «آزمایشاتی برای تأثیر داروها بر روی موش‌های صحرایی نیز انجام گرفته‌است^{منبع اولیه}»
• منبع دست دوم: یک یا چند منبع اولیه یا ثانویه را خلاصه می‌کند تا یک دید کلی از یک موضوع یا نتایج و توصیه‌هایی از چندین مطالعه را ارائه دهد. به عنوان مثال می‌توان به متاآنالیزها، پیشینه‌های پژوهشی یا مرور سیستماتیک موجود در ژورنال‌های پزشکی، کتاب‌های تخصصی دانشگاهی یا حرفه‌ای و دستورالعمل‌های پزشکی یا بیانیه‌های منتشر شده توسط سازمان‌های بهداشتی بزرگ اشاره کرد.
• منبع دست سوم: طیفی از منابع ثانویه را خلاصه می‌کند. کتاب‌های درسی در مقطع کارشناسی یا کارشناسی ارشد، کتاب‌های علمی ویرایش‌شده، کتاب‌های علمی عمومی و دایرةالمعارف‌ها منابع درجه سوم هستند.

از منابع دست اول اجتناب کنید

طبق سیاست‌های ویکی‌پدیا دیدگاه بی‌طرف، تحقیق دست‌اول ممنوع و تأییدپذیری، مقالات باید بر اساس منابع معتبر، مستقل و منتشر شده به صورت دست دوم یا سوم نگارش شوند. برای بیان محتواهای زیست‌پزشکی، جامعه ویکی‌پدیا به شیوه‌نامه‌های موجود در تحقیقات متخصصان و کتاب‌های درسی، و بیانیه‌های رسمی منتشر شده توسط نهادهای بزرگ پزشکی و علمی متکی است. توجه داشته باشید که معمولاً نباید از محتوای مرتبط با سلامت در رسانه‌های خبری عمومی برای منبع‌دهی موضوعات زیست‌پزشکی در مقالات استفاده شود (منابع خبری ممکن است برای محتوای غیر زیست‌پزشکی مفید باشند، مانند اطلاعات مربوط به بخش «جامعه و فرهنگ»).

منابع اولیه معمولاً نباید به عنوان مبنایی برای محتوای زیست‌پزشکی به‌کار روند. دلیل این موضوع این است که پژوهش‌های اولیه معمولاً اکتشافی بوده و قابل اعتماد نیستند (هر منبع اولیه ارائه شده ممکن است با منبع اولیه دیگری در تضاد باشد). هر متنی که بر منابع اولیه تکیه می‌کند باید دارای حداقل وزن ممکن باشد و تنها یافته‌های مطرح شده در آن را چنان واضح توصیف کند که هر ویرایشگری بتواند آن را بدون نیاز به دانش تخصصی بررسی کند. منابع اولیه هرگز نباید در حمایت از نتیجه‌ای که به وضوح توسط نویسندگان آن طرح نشده، استفاده شود (به وپ:ترکیب مراجعه کنید).

اولویت با منابع دست دوم است

منابع اولیه نباید با هدف «تکذیب» یا مخالفت با نتایج حاصل از منابع ثانویه ذکر شوند. باید از ترکیب مطالب منتشر شده چندین تحقیق دست اول پرهیز شود و ویکی‌پدیا مکانی برای پژوهش باز نیست. مناقشات یا عدم قطعیت‌ها در پزشکی باید توسط منابع ثانویه قابل اعتماد که دیدگاه‌های مختلف را پوشش می‌دهند مطرح شود. منابع اولیه نباید بدون همراهی از منابع ثانویه برای بازنمایی یک نظر یا تضعیف یک موضوع مطرح شده در منابع ثانویه به کار روند. اگر مطالب می‌تواند توسط منابع اولیه و ثانویه پشتیبانی شود، باید از منابع ثانویه با یا بودن استفاده از منابع اولیه استفاده کرد.

یافته‌هایی که اغلب به محض انتشار یک تحقیقات اولیه و قبل از تجزیه و تحلیل و اظهار نظر جامعه علمی در مورد نتایج آن، در مطبوعات عمومی بازتاب داده می‌شود باید به‌طور کلی از مقالات حذف شوند (به تازه‌گرایی نگاه کنید). تعیین وزن مطالعات نیازمند منابع ثانویه قابل اعتماد است (نه بر اساس نشریه‌های مطبوعاتی یا مقالات روزنامه‌ای). اگر نتیجه‌گیری‌های یک پژوهش ارزش ذکر کردن دارند (مانند کارآزمایی‌های بالینی تصادفی‌شده بزرگ با نتایج شگفت‌انگیز)، باید به‌طور مناسب و با استفاده از عبارت «یک مطالعه/تحقیق» و به صورت منفرد توصیف شوند:

یک مطالعه بزرگ که در سال ۲۰۱۰ منتشر شد، نشان داد که مکمل‌های سلنیم و ویتامین E، به‌طور جداگانه یا همراه یکدیگر، نه تنها خطر ابتلا به سرطان پروستات را کاهش نمی‌دهند بلکه (ویتامین E) می‌توانند در افزایش خطر آن نیز مؤثر باشد؛ در گذشته تصور می‌شد که این مکمل‌ها از سرطان پروستات پیشگیری می‌کنند. (منبع PMID 20924966)

با توجه به زمانی که یک بررسی منتشر شده، ترجیحاً منابع اولیه باید به مرور با منابع ثانویه جایگزین شوند. استفاده از منابع ثانویه اجازه می‌دهد تا موضوعات مورد اشاره با اطمینان بیشتری در مقاله بیان شود:

ویتامین E و سلنیم نقشی در کاهش خطر ابتلا به سرطان پروستات را ندارند. از طرفی ویتامین E می‌تواند خطر ایجاد این سرطان را نیز افزایش دهد. (منابع PMID 29376219, PMID 26957512)

اگر هیچ اظهار نظری در مورد یک موضوع در مدت زمان معقولی منتشر نشد، باید محتوای مورد نظر و و منبع اولیه آن از مقاله حذف شوند.

دلیل اجتناب از منابع اولیه در زمینه زیست‌پزشکی، به ویژه مقالاتی که نتایج تحقیقات برون‌تنی را گزارش می‌کنند، این است که اغلب قابل بازتولیدپذیری نیستند. (به این معنا که بعد از تکرار، معمولاً نتایج یکسانی را نشان نمی‌دهند؛ بحران تکرار را مطالعه کنید) حتی آزمایش‌های تصادفی‌سازی شدهٔ باکیفیت نیز گهگاه نتایج متناقص یا نادرستی را به همراه خواهند داشت.

اجماع علمی را بازتاب دهید

ژورنال‌های علمی بهترین مکان برای یافتن منابع اولیه و ثانویه هستند. هر ژورنال علمی معتبر معمولاً مورد بررسی دقیق متخصصان و داوری همتا قرار می‌گیرد. مراقب مطالب منتشر شده در ژورنال‌های فاقد بررسی تخصصی و مطالب منتشر شده در ژورنال‌هایی که در یک زمینهٔ علمی معتبر نیستند، باشید. (نگاه کنید به ماجرای سوکال.)

خط‌مشی‌های ویکی‌پدیا در مورد دیدگاه بی‌طرف و عدم انتشار تحقیقات دست اول، ایجاب می‌کند که اجماع رایج پزشکی یا علمی را که می‌توان در مقاله‌های مروری معتبر اخیر، بیانیه‌ها و دستورالعمل‌های عملی صادر شده توسط انجمن‌های بزرگ پزشکی یا علمی (به عنوان مثال انجمن قلب و عروق اروپا یا انجمن بیماری‌های عفونی آمریکا) و نهادهای بهداشتی دولتی و شبه دولتی (به عنوان مثال USPSTF، NICE و WHO)، در کتاب‌های دانشگاهی یا در تک‌نگاشت‌های علمی وجود دارد، در مقالات منعکس شود. اگرچه دیدگاه‌های اقلیت نیز در ویکی‌پدیا قابل طرح هستند، اما چنین دیدگاه‌هایی باید در چارچوب پذیرش آن‌ها توسط متخصصان آن حوزه ارائه شوند. نظرات اقلیت‌های بسیار کوچک نیازی به گزارش ندارد.

کیفیت شواهد را در نظر بگیرید

هنگام نوشتن در مورد هر موضوع، ارزیابی کیفی شواهد به تمایز بین دیدگاه‌های جزئی و عمده، تعیین وزن مناسب و شناسایی اطلاعات پزشکی مبتنی بر شواهد و موارد مورد قبول کمک می‌کند. حتی در بین ژورنال‌های معتبر پزشکی به مقالات و نشریه‌های مختلف وزن یکسانی داده نمی‌شود. مطالعات را می‌توان بر اساس سطوح آن در سلسله مراتب شواهد طبقه‌بندی کرد. ویراستاران باید بر شواهد سطح بالا، مانند مرور سیستماتیک، بهره ببرند و از بیان شواهد سطح پایین (مانند گزارش‌های موردی) یا مواردی که شواهد به‌شمار نمی‌روند (مانند فرضیه‌ها یا تئوری‌های نامتعارف) اجتناب کنند. دستورالعمل‌های پزشکی یا بیانیه‌های نهادهای متخصص شناخته‌شده بین‌المللی یا ملی، اغلب حاوی توصیه‌هایی همراه با ارزیابی شواهد اساسی هستند.

 

 

روش‌های مختلفی برای رتبه‌بندی سطح شواهد در پزشکی وجود دارد، اما آنها به‌طور مشابه مرورهای سطح بالا و دستورالعمل‌های عملی را در راس قرار می‌دهند (برای آن اعتبار بیشتری قائل هستند).
سمت چپ: پروکتر-گامبل. سمت راست: انجمن داروسازی کانادا برای داروشناسی.

اطلاعات زیست‌پزشکی نیاز به منبعی دارد که با دستورالعمل همان موضوع مطابقت داشته باشد. در بسیاری از مقالات زیست‌پزشکی به موضوعات عمومی پرداخته نشده‌است.

برای مثال مقاله‌ای در مورد «قرص‌های جادویی دکتر فاستر» می‌تواند حاوی ادعاهای زیست‌پزشکی یا غیر زیست‌پزشکی باشد:

• قرص‌های دکتر فاستر همه چیز را درمان می‌کند. یک ادعای زیست‌پزشکی بوده و قطعاً به منبع مرتبط با موضوعات پزشکی (منبع قابل اطمینان پزشکی) نیازمند است.
• این قرص‌ها توسط دکتر آرچیبالد فاستر اختراع شد و در سال ۲۰۱۵ به بازار عرضه شد. این اطلاعات مرتبط با زیست‌پزشکی نیست و فقط به منابع معتبر معمولی نیاز دارد.
• قرص‌ها بنفش و مثلثی هستند و یک به یک در جعبه قرار گرفتند،^{[نیازمند منبع]} به‌گونه‌ای که هیچ‌کس هرگز نتواند دو عدد از آن را مصرف کند.^{[نیازمند منبع پزشکی]}