هخامنش: بنیانگذار پادشاهی پارس

واژه هخامنش معنای دارنده اندیشه راست را می‌رساند. وی نیای بزرگ هخامنشیان و سرپرست طایفه پاسارگادیان بوده‌است.

هخامنش
نگاره یونانی پرسس یا همان هخامنش
شاه پارس
تاج‌گذاری	۶۸۰ پیش از میلاد
پیشین	بنیانگذاری پادشاهی پارس
جانشین	چیش‌پیش
درگذشته	۶۵۰ پیش از میلاد
فرزند(ان)	چیش‌پیش
نام پسامرگ پرسس(یونانی)
خاندان	هخامنشیان
پدر	پرسئوس(افسانه) یا آیگیوس(افسانه)
مادر	آندرومده(افسانه)

برگرفته از فارسی باستان Haxāmaniš (𐏃𐎧𐎠𐎶𐎴𐎡𐏁 𐏃𐎧𐎠𐎶𐎴𐎡𐏁) مشتق شده‌است، همان‌طور که همراه با زبان ایلامی 𒄩𒀝𒋡𒉽𒉡𒆜 (Ha-ak-ka-nu-iš یا hâkamannuiš) و اکدی 𒀀𒄩𒈠𒉌𒅖𒀪 (a-ḫa-ma-ni-iš-ʾ) در کتیبه سه زبانه بیستون عصر داریوش یکم ذکر شده‌است. نام خاص پارسی باستان به‌طور سنتی از haxā- «دوست» و manah «قدرت فکر کردن» گرفته شده‌است که به معنای «داشتن ذهن دوست» است. «مشخصه روح پیرو است». این نام در فارسی جدید هخامنش (Haxâmaneš) نوشته شده‌است.

در سنگ‌نوشته بیستون (حدود ۴۹۰ پیش از میلاد)، داریوش یکم هخامنش را به عنوان پدر چیش‌پیش، جد کوروش دوم (کوروش بزرگ) و داریوش اول به تصویر می‌کشد. اواسط قرن ۵ پیش از میلاد «تاریخ» (۷٫۱۱) هرودوت اساساً داستان مشابهی دارد، اما دو خط موازی از تبار «چیش‌پیش پسر هخامنش» را در هم می‌آمیزد. ورای چنین ذکر مختصری از نام، هیچ چیز از شخصیت پشت آن معلوم نیست، نه از منابع بومی و نه از منابع تاریخ‌نگاری. ممکن است هخامنش فقط یک نیای اسطوره‌ای باشد نه تاریخی بسیاری از محققان بر این باورند که او فرمانروای پارسوماش، یک ایالت تابع شاهنشاهی ماد بوده‌است و در ۶۸۱ پ. م از آنجا لشکرهایی را علیه امپراتوری آشوری نو و پادشاه سناخریب رهبری می‌کند.

سنگ‌نوشته بیستون

ممکن است ادعای سنگ‌نوشته بیستون در تبار از هخامنش، اختراع داریوش یکم باشد تا تصرف تاج و تخت توسط داریوش را توجیه کند. کوروش دوم در شجره‌نامه مفصلی که در استوانه کوروش آمده اصلاً از هخامنش نامی نمی‌برد. در حالی که در کتیبه‌ای در پاسارگاد منسوب به کوروش دوم، نام طایفه هخامنشیان از هخامنش آمده‌است، این کتیبه ممکن است به دستور داریوش اول پس از مرگ کوروش نوشته شده باشد. به این ترتیب، هخامنش می‌تواند مخلوق واپسگرایانه داریوش بزرگ باشد. ساخته شده به منظور مشروعیت بخشیدن به رابطه خاندانی با کوروش کبیر باشد. مطمئناً داریوش از داشتن اجداد مشترک کوروش و خودش سود زیادی داشت (اما، چیش‌پیش قبلاً یکی بود)، و ممکن است نیاز به پیوند قوی‌تری نسبت به ازدواج بعدی او با دختر کوروش آتوسا داشته باشد.

نویسندگان یونانی

نویسندگان یونانی دوران باستان چندین افسانه را در مورد این شخصیت حفظ کرده‌اند: نویسنده شبه افلاطونی دیالوگ «آلکیبیادس یکم»، که در اواخر قرن چهارم پیش از میلاد نوشته شده‌است، هخامنش را به عنوان قهرمان-بنیانگذار پرسه‌ای‌هابه تصویر می‌کشد. به همان صورتی که یونانیان از تبار هراکلس هستند، و اینکه هخامنش و هرکول هر دو پسران پرسئوس، پسر زئوس بودند. نسخه دیگری از داستان، هخامنش را پسر آیگیوس می‌سازد که یکی دیگر از بنیان‌گذاران-قهرمان افسانه‌ای است. نویسنده قرن سوم میلادی، آلیان (De nat. anim. 12.21) می‌گوید هخامنش توسط یک عقاب پرورش یافته‌است.

• فهرست شاهنشاهان هخامنشی

• رضایی، عبدالعظیم، تاریخ ده هزار ساله ایران، تهران: اقبال، چاپ ۱۶، ۱۳۸۴، جلد اول.