مصطفی چمران: فیزیک‌دان، سیاست‌مدار و نظامی ایرانی (۱۳۱۱–۱۳۶۰)

مصطفی چمران
نمایندهٔ مجلس شورای اسلامی دورهٔ نخست
دوره مسئولیت ۷ خرداد ۱۳۵۹ – ۳۱ خرداد ۱۳۶۰
حوزه انتخاباتی	تهران، ری و شمیران
اکثریت	۱٬۱۰۰٬۸۴۲ (۵۱٫۵٪)
سومین وزیر دفاع ملی
دوره مسئولیت ۸ مهر ۱۳۵۸ – ۱۹ شهریور ۱۳۵۹
گمارنده	مهدی بازرگان شورای انقلاب اسلامی
قائم‌مقام	حسن چگینی
پس از	عزت‌الله نورایی (سرپرست)
پیش از	جواد فکوری
دومین معاون نخست‌وزیر در امور انقلاب
دوره مسئولیت ۹ اردیبهشت ۱۳۵۸ – ۸ مهر ۱۳۵۸
نخست‌وزیر	مهدی بازرگان
پس از	ابراهیم یزدی
پیش از	انحلال معاونت
اطلاعات شخصی
زاده	مصطفی چمران ساوه‌ای ۱۰ مهر ۱۳۱۱ تهران، ایران
درگذشته	۳۱ خرداد ۱۳۶۰ (۴۹ سال) دهلاویه، ایران
علت مرگ	برخورد ترکش خمپاره
آرامگاه	قطعه ۲۴ بهشت زهرا، تهران
حزب سیاسی	نهضت آزادی ایران سماع
دیگر عضویت‌های سیاسی	نهضت مقاومت ملی جبهه ملی ایران
همسر(ان)	تامسن هیمن (پروانه) (ا. ۱۳۴۰–ج. ۱۳۵۲) غاده جابر (ا. ۱۳۵۵–ب. ۱۳۶۰)
فرزندان	روشن، رحیم، علی و جمال
خویشاوندان	مهدی چمران (برادر)
هیئت دولت	دولت موقت بازرگان دولت موقت شورای انقلاب
خدمات نظامی
لقب(ها)	جمال
وفاداری	جنبش امل ایران
خدمت/شاخه	افواج مقاومت لبنان سپاه پاسداران ستاد جنگ‌های نامنظم
سال‌های خدمت	۱۳۵۷–۱۳۵۴ (امل) ۱۳۶۰–۱۳۵۹ (ایران)
فرمانده	ستاد جنگ‌های نامنظم
جنگ‌ها/عملیات‌	جنگ داخلی لبنان شورش حزب دموکرات کردستان جنگ ایران و عراق †
پس‌زمینه‌های علمی
دانشگاه	دانشگاه تهران دانشگاه ای اند ام تگزاس دانشگاه کالیفرنیا، برکلی
عنوان پایان‌نامه	Electron Beam in the Cold-Cathode Magnetron (۱۹۶۳)
استاد راهنما	David H. Sloan
کار علمی
زمینهٔ تخصصی/حوزه کاری	مهندسی برق فیزیک
زیرشاخهٔ	الکترومکانیک فیزیک پلاسما
نهاد	آزمایشگاه‌های بل آزمایشگاه پیش‌رانش جت

در دانشگاه تهران، شاگرد مهدی بازرگان بود که عامل ورود او به سیاست شد. لیسانس الکترومکانیک گرفت و در آمریکا دکترای فیزیک پلاسما کسب کرد. پس از آموزش نظامی در مصر، به لبنان رفت. پس از کودتای ۲۸ مرداد در سازمان نهضت مقاومت ملی زیر نظر مهدی بازرگان، سید رضا زنجانی و سید محمود طالقانی، فعالیت می‌کرد. در زمان تحصیل در آمریکا به همراه ابراهیم یزدی، علی شریعتی و صادق قطب‌زاده، شاخه خارج از کشور نهضت آزادی ایران و انجمن اسلامی دانشجویان را تأسیس کرد. او هماهنگ‌کننده ارتش و نیروهای مردمی بود.

مصطفی در سال ۱۳۱۱ ش در خیابان پانزده خرداد تهران، بازار آهنگرها، محله سرپولک به دنیا آمد. پدرش حسن چمران ساوه‌ای از آذری‌ها ساوه بود که از روستای چمران به تهران مهاجرت کرده بود.

 

 

تحصیلات ابتدایی را در مدرسه انتصاریه پامنار، متوسطه را در دارالفنون و البرز طی کرد. در ۱۳۳۲ با رتبه ۱۵ در رشته الکترومکانیک دانشکده فنی دانشگاه تهران پذیرفته شد. در اواخر دهه ۳۰شمسی (احتمالا ۱۳۳۸–۱۹۵۹) با بورس به دانشگاه تگزاس ای اند ام آمریکا رفت و درجه کارشناسی ارشد را در مهندسی برق کسب نمود.در ۱۹۶۳م-۱۳۴۲ش دکترای پلاسما فیزیک را از دانشگاه برکلی ایالت کالیفرنیا گرفت گفته شده‌است که پایان‌نامه او مرجع ۲ مقاله علمی در زمینه پلاسما فیزیک شد. رسالهٔ دکتری او باریکه الکترونی در مگنترون با کاتد سرد توسط رضا امراللهی در سال ۱۳۸۸ ترجمه و توسط دانشگاه امیرکبیر منتشر شد.

او در کتاب خود بنام خودسازی گفته‌است که در دهه ۶۰ میلادی در آزمایشگاه‌های بل و آزمایشگاه پیشرانه جت ناسا بعنوان محقق استخدام شده بود. از آنجاکه او در ۱۹۶۳ فارغ‌التحصیل شده و در اواخر همان سال بهمراه قطب زاده و یزدی آمریکا را ترک کرده‌است احتمالاً در دوران دانشجویی دکترا کار تحقیق می‌کرده یا اینکه مدت کوتاهی در همین سال کار تحقیقات می‌کرده‌است. این مطلب نیاز به تحقیق بیشتر دارد.

علاوه بر زبان فارسی به عربی، ترکی، فرانسوی، انگلیسی و آلمانی مسلط بود و به هنر نیز توجه داشت.

بار اول در سال ۱۳۴۰ با یک دختر آمریکایی به نام تامس (پروانه) هیمن ازدواج کرد. و ثمره این ازدواج، یک دختر به نام روشن چمران و سه پسر به نام‌های رحیم چمران، علی چمران و جمال بودند که جمال در کودکی در استخر خانه پدر زنش غرق شد. اکنون فرزندانش در کناره غربی آمریکا زندگی می‌کنند. رحیم چمران یک آتشنشان است و علی چمران در یک کارخانه جعبه سازی کار می‌کند. پروانه پس از رفتن به لبنان به دلیل شرایط سخت به آمریکا بازگشت و در سال ۱۹۷۳–۱۳۵۲ش از مصطفی جدا شد تا اینکه در سال ۲۰۰۹ درگذشت. چمران قصد نداشت دیگر با آنها ارتباط داشته باشد و معتقد بود زندگی آنها به گونه‌ای دیگر و زندگی او به گونه‌ای دیگر است. وقتی به ایران برگشت حتی یکی از فرزندانش نوار ضبط کرده‌ای فرستاد اما وی پاسخی به او نداد. اینکه پس از ده‌ها سال هیچ مصاحبه ای با همسر و فرزندان چمران انجام نشده‌است قدری عجیب و در مورد شخصیت چمران شک برانگیز است.

چمران در ۱۹۷۷–۱۳۵۶ش با غاده جابر لبنانی ازدواج کرد. واسطه این ازدواج، موسی صدر و یک روحانی به نام سید غروی بودند.

عباس چمران، برادر بزرگ او آخرین رئیس دانشکده مهندسی برق دانشگاه صنعتی شریف قبل از انقلاب بود که پس از مرگ او درگذشت و مهدی چمران برادر دیگر او سابقه ریاست شورای شهر تهران را دارد.

 

چمران از سن پانزده سالگی در جلسه‌های تفسیر قرآن سید محمود علایی طالقانی و در درس‌های فلسفه و منطق مرتضی مطهری حضور پیدا می‌کرد. سپس عضو انجمن اسلامی دانشجویان دانشگاه تهران بود. در مبارزات مصدق، شرکت داشت. در روز ۱۶ آذر ۱۳۳۲ و حمله گارد به دانشکده فنی دانشگاه تهران جزو معترضان به حضور نیکسون بود. از مسئولان نهضت مقاومت ملی و عضو جبهه ملی ایران در دانشگاه تهران بود. در آمریکا به همراه تنی چند از هم‌فکرانش شاخه نهضت آزادی ایران در خارج از کشور را تأسیس کرد. با همکاری ابراهیم یزدی برای اولین بار انجمن اسلامی دانشجویان آمریکا را پایه‌ریزی کرد و از مؤسسان انجمن اسلامی دانشجویان ایرانی کالیفرنیا بود. به دلیل این فعالیت‌ها، بورس تحصیلی شاگرد ممتازی وی قطع شد و تا پایان دوره دکتری در دانشگاه برکلی به عنوان پژوهش‌یار ای آی مشغول به کار شد.

در سال ۱۹۶۳ پس از فارغ‌التحصیل شدن با خانواده خود به نیوجرسی منتقل شد و ضمن عضویت در شورای مرکزی جبهه ملی به عنوان عضو هیئت اجرایی و مسئول مالی به فعالیت پرداخت. تدارک اعتراضات و بسیج دانشجویان در جلوی سازمان ملل در نیویورک، جلوی کاخ سفید در واشینگتن و همچنین سفارت ایران در شهر واشینگتن و سایر کنسول‌گری‌ها در شهرهای شیکاگو، نیویورک، سانفرانسیسکو در جهت اعتراض به وضعیت سیاسی ـ اجتماعی ایران بخش عمده‌ای از تلاش و فعالیت‌های او در این سال‌ها است.

در ۱۳۴۲–۱۹۶۳، برای آموزش نظامی به کوبا رفت. در دسامبر ۱۹۶۳، به همراه قطب‌زاده و یزدی، به مصر رفته و آموزش چریکی دیدند. با مقامات مصری ملاقات کردند تا یک سازمان ضد شاه در این کشور تأسیس کنند که ساما (SAMA) سازمان ویژه اتحاد و اقدام نام گرفت و چمران رئیس شاخه نظامی آن بود.

در ۱۹۶۵ به آمریکا برگشت و گروه تشیع سرخ (Red Shiism) را در سن خوزه کالیفرنیا با هدف آموزش شبه نظامیان تأسیس کرد.

در ۱۹۶۸، انجمن دانشجویان مسلمان آمریکا(MSA) را تأسیس کرد که رهبری آن را ابراهیم یزدی بر عهده داشت و شعبه‌هایی در انگلستان و فرانسه تأسیس کرد.

در ۱۹۷۱، به لبنان رفت و به اردوگاه‌های سازمان آزادیبخش فلسطین و جنبش امل پیوست. از اعضای اصلی جنبش انقلاب اسلامی در خاورمیانه شد و به سازماندهی و آموزش نیروهای چریکی و انقلابی در الجزایر، مصر و سوریه پرداخت. در طول جنگ داخلی لبنان با موسی صدر همکاری کرد.

چمران و صادق قطب زاده در جناح موسوم به «مافیای سوری»، دربار خمینی بودند که بین گروه او و گروه لیبی به رهبری محمد منتظری، اختلاف و نزاع درگرفت. با وقوع انقلاب به ایران بازگشت.

داریوش همایون وزیر وقت اطلاعات و جهانگردی کابینه جمشید آموزگار در مصاحبه خود در تاریخ شفاهی ایران دانشگاه هاروارد ادعا می کند که بر اساس شنیده های او مصطفی چمران مسئول رساندن وسایل آتش زا به فلسطینی ها برای آتش سوزی سینما رکس بوده است.

چمران در سال ۱۳۵۸ به عنوان معاون نخست‌وزیر در کابینه مهدی بازرگان خدمت کرد. عملیات نظامی در کردستان را رهبری کرد. از شهریور ۱۳۵۸ تا ۱۳۵۹ وزیر دفاع بود و اولین وزیر دفاع غیرنظامی جمهوری اسلامی بود. .

ترتیب زمانی

۱۳۱۱ تولد

۱۳۳۲ ورود به دانشگاه تهران

۱۳۳۸ اعزام به آمریکا

۱۳۳۹ ازدواج

۱۳۴۰ اخذ فوق لیسانس

۱۳۴۲ اخذ دکتری

۱۳۴۲ زمستان اعزام به مصر بهمراه یزدی

۱۳۴۴ بازگشت به آمریکا و تأسیس گروه شیعه سرخ

۱۳۴۷ تأسیس گروه دانشجویان مسلمان آمریکا

۱۳۵۰ رفتن به لبنان آشنایی با موسی صدر و شرکت در جنبش امل

۱۳۵۷ بازگشت به ایران

۱۳۵۸ معاون نخست‌وزیر در کابینه مهدی بازرگان

۱۳۵۹ وزیر دفاع

 

در مصر

در مصر با مشاهده جریان ناسیونالیسم عربی به جمال عبدالناصر اعتراض کرد و جمال ضمن پذیرش این اعتراض گفت که جریان ناسیونالیسم عربی آن قدر قوی است که نمی‌توان به‌راحتی با آن مقابله کرد و به دنبال آن به چمران و یارانش اجازه داد که در آن کشور نظرات خود را بیان کنند.

عادل عون (ابو یاسر) از مبارزان لبنان و دوست چمران در مصر و لبنان می‌گوید: دربارهٔ دلیل ترک آمریکا از او سؤال کردم، سبب این کار را قصد نداشتن شرکت در پیشرفت صنایع نظامی آمریکا دانست و گفت با هدف مساعدت به برادران مسلمان در این دوره نظامی حضور پیدا کرده‌است.

در لبنان

در سال ۱۳۵۰ موسی صدر، در سفری به تهران ضمن ملاقات با مهدی بازرگان و گزارش خدمات در لبنان، از تشکیل مدرسه در شهر صور خبر می‌دهد بازرگان، چمران را معرفی می‌نماید. مورد قبول او قرار گرفته و وی دوباره همه چیز را رها کرده و برای مدیریت مدرسه به لبنان می‌رود. او هشت سال مدیریت مدرسه صنعتی جبل عامل بود.

تأسیس پایگاه چریکی تعلیم مبارزان ایرانی در لبنان، از دیگر اهداف چمران بود. او در لبنان به موسی صدر کمک کرد تا سازمان امل، به عنوان شاخه نظامی، «حرکةالمحرومین» را پایه‌گذاری کند.

چمران از سال ۱۹۷۱ کلاس‌های ایدئولوژیک داشت که هفته‌ای یک بار برپا می‌شد. موسی صدر، مهدی شمس الدین، محمدحسین فضل‌الله و رجال دیگر سخنرانی می‌کردند و خودش دروس ایدئولوژیک بیان می‌کرد. این افراد هسته‌های سازمان «حرکت المحرومین» را تشکیل دادند. او در بیروت نیز نظیر این اقدام را انجام داد.

چمران با رهبران فلسطینی مثل یاسر عرفات تماس و همکاری داشت. با بروز درگیری‌ها، موسی صدر جوانان امل را به تل زعتر فرستاد. برخی اعتقاد دارند که نیروهای امل تل زعتر را به فالانژها واگذار کردند و باعث شدند فالانژها به داخل اردوگاه رفته ساکنان را قتل‌عام کنند اما حامیان موسی صدر معتقدند اداره تل زعتر از همان ابتدا بر عهده خود فلسطینیان بوده و حتی فلسطینی‌های حاضر در اردوگاه به مناطق مرفه این اردوگاه رفتند تا از فالانژها در امان بمانند.

انقلاب ایران

پس از پیروزی انقلاب ۱۳۵۷، در سی ام بهمن همین سال چمران همراه با یک گروه ۹۲ نفره از همراهانش در چنبش امل از لبنان به ایران آمد و با آنکه قصد ماندن نداشت، به توصیه سید روح‌الله خمینی در وطن ماند و به تربیت اولین گروه از پاسداران انقلاب اسلامی در سعدآباد پرداخت.

کردستان

در ناآرامی‌های کردستان همراه با ولی‌الله فلاحی، به آنجا رفت. در ناآرامی‌های مریوان مدت ده روز در آن جا ماند. چمران که سخنگو و نماینده جناح تندرو شورای انقلاب و دولت موقت بود توانست با موافقت خمینی ارتش و سپاه پاسداران را به کردستان بکشاند.

وزارت دفاع

وی پس از حوادث کردستان به تهران احضار شد و پس ینا به پیشنهاد نخست وزیر و تصویب شورای انقلاب از سوی خمینی به سمت وزارت دفاع منصوب شد. او بیش از ۱۲۰۰۰ نفر را از ارتش پاکسازی کرد. حتی پس از استعفای دولت موقت، به کار در وزارت دفاع ادامه داد. در ۲۰ اردیبهشت ۱۳۵۹ چمران از سوی خمینی به سمت مشاور شورای عالی دفاع ملی منصوب شد.

مجلس

وی در انتخابات اولین دوره مجلس شورای اسلامی از تهران به نمایندگی انتخاب شد.

در خوزستان

 

با آغاز جنگ ایران و عراق به جبهه رفت و ستاد جنگ‌های نامنظم را بنیان نهاد. ایجاد واحد مهندسی برای ساخت جاده‌های نظامی و نصب پمپ‌های آب در کنار رود کارون و احداث یک کانال به طول حدود بیست کیلومتر و عرض یک متر در مدت یک ماه که آب کارون را به طرف تانک‌های عراقی روانه ساخت، به‌طوری‌که آن‌ها مجبور شدند چند کیلومتر عقب‌نشینی کنند و سدی بزرگ مقابل خود بسازند از اقدامات او بود.

پس از یأس عراقیها از تسخیر اهواز، برای دومین بار به سوسنگرد حمله کردند و شهر را محاصره کردند تا اینکه روز سوم توانستند به داخل شهر راه یابند. چمران ارتش و نیروهای مردمی و سپاه را سازماندهی کرد تا از جانب جاده اهواز - سوسنگرد به دشمن یورش ببرند. (ببینید: آزادسازی سوسنگرد)

 

چمران در ۳۱ خرداد ۱۳۶۰ که برای سرکشی، معرفی و توجیه فرمانده جدید محور به جای «ایرج رستمی» به دهلاویه رفته بود، بر اثر اصابت ترکش خمپاره ۶۰ از ناحیه پشت سر زخمی شد؛ مورد اصابت قرار گرفتن از پشت سر، منشأ گمانه زنی‌های بسیار در مورد احتمال مرگ او بر اثر آتش خودی بوده‌است. پیکر بی‌جان او به اهواز رسید. و در همان تاریخ درگذشت آرامگاهش در بهشت زهرا قطعهٔ ۲۴ ردیف: ۷۱ شماره: ۲۵ و تاریخ دفن ۲ تیر ۱۳۶۰ است.

 

سید روح‌الله خمینی او را سردار اسلام و مجاهد بیدار و متعهد راه تعالی نامید. بعد از مرگ، نام چمران به عنوان یک قهرمان بر روی بسیاری از خیابان‌ها و ساختمان‌ها در ایران و لبنان از جمله بزرگراه چمران در تهران گذاشته شد.

سال ۱۳۹۱ محسن علوی پور کتاب زندگی‌نامه چمران را منتشر کرد. نیک رابینسون در سال ۲۰۱۳ زندگی‌نامه انگلیسی چمران را در انگلستان منتشر کرد.

در سینما

• فیلم سینمایی چ: ابراهیم حاتمی کیا، کارگردان ایرانی، فیلمی را به نام چِ دربارهٔ مصطفی چمران ساخت. این فیلم داستان ۲ روز از زندگی مصطفی چمران طی نبرد پاوه را به تصویر می‌کشد. این فیلم برنده ۶ سیمرغ بلورین از سی و دومین جشنواره فیلم فجر شده‌است. در این فیلم فریبرز عرب نیا نقش چمران و سعید راد نقش تیمسار فلاحی را بر عهده دارند.
• مجموعه تلویزیونی سیمرغ: در مجموعه تلویزیونی سیمرغ نیز که سرگذشت دو تن از خلبانان هوانیروز یعنی احمد کشوری و علی‌اکبر شیرودی را به تصویر می‌کشد، به نقش چمران در واقعه پاوه اشاره شده‌است. در قتلگاه او در دهلاویه نیز بنای یادبودی ساخته‌اند.

چمران شخصیتی عارفانه داشت و به اشعار مولوی علاقه نشان می‌داد.^: 191 آثار هنری زیادی را بر جای گذاشت که از جمله آن‌ها می‌توان به تابلوهای نقاشی، مجسمه‌ها و عکس‌ها اشاره کرد. نقاشی در میان علاقه‌مندی‌های بارز هنری چمران بود که در این زمینه چندین اثر رنگ روغن از وی به جا مانده‌است.

• چمران، مهدی (۱۳۸۷). «مصطفی چمران». دانشنامه جهان اسلام. ج. ۱۲. تهران: بنیاد دائرةالمعارف اسلامی. ص. ۵۵۵۴. دریافت‌شده در ۱۹ تیر ۱۳۹۳.
• «زندگینامه: مصطفی چمران (۱۳۶۰–۱۳۱۱)». همشهری‌آنلاین. ۲۹ اردیبهشت ۱۳۸۷. دریافت‌شده در ۱۹ تیر ۱۳۹۳.
• صدری افشار، غلامحسین؛ حکمی، نسرین؛ حکمی، نسترن (۱۳۸۳)، فرهنگ فارسی اعلام، تهران: فرهنگ معاصر، ص. ص ۲۹۲، شابک ۹۶۴-۸۶۳۷-۰۰-۸
• نعمتی، احمد (۱۳۸۳). ساوه، شهر باستانی. انشارات اعلاء. ص. ۱۶۶–۱۶۱. شابک ۵-۰-۹۵۴۲۲-۹-۶۴.

• سایت مصطفی چمران
• سایت اختصاصی مصطفی چمران
• فیلم مستند لحظات مرگ تا خاکسپاری
• زندگی‌نامه در سایت صدا و سیمای جمهوری اسلامی
• زندگی‌نامه مصطفی چمران (۱۳۶۰-۱۳۱۱) همشهری
• چمران:مصطفای صدر

زندگی‌نامه از زبان خود وی

• کتاب سرنوشت یاران مصدق-هوشنگ مهدوی
• کتاب پشت پرده انقلاب اسلامی-اعترافات حسین بروجردی- به کوشش و ویرایش بهرام چوبینه.